Έχει η θεατρική σκηνοθεσία κανόνες; Και γιατί το «περίπου» είναι ο εχθρός κάθε τέχνης

Υπάρχει ένα μεγάλο κενό στη βιβλιογραφία, όχι μόνον την ελληνική, όσο αφορά στην πρακτική της σκηνοθεσίας. Εδώ και χρόνια, υπάρχει πληθώρα βιβλίων για την υποκριτική, για μεθόδους σχετικά με τη διεύθυνση ηθοποιών, βιβλία με ιδιαίτερες απόψεις ή σκηνοθετικές σημειώσεις, βιογραφίες γνωστών σκηνοθετών. Επίσης υπάρχουν βιβλία με οδηγίες, τεχνικές, ορολογίες και στάδια της πρακτικής πλευράς του επαγγέλματος, όμως αρκετά στεγνά για να οριοθετήσουν ένα τόσο ιδιαίτερο και σύνθετο επάγγελμα.

Η Βαρβάρα Δούκα, σκηνοθέτης και Καλλιτεχνική Διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕ Κέρκυρας, ανταποκρινόμενη σε αυτή την ανάγκη συνέταξε το βιβλίο “Ιδρύοντας έναν Κόσμο” – Βασικά Μαθήματα Σκηνοθεσίας, που θα κυκλοφορήσει μέσα στο φθινόπωρο από τις εκδόσεις Οκτώ*, έναν εκδοτικό οίκο που επιμένει να προσφέρει στο κοινό βιβλία πολύτιμα, τόσο για τις τέχνες όσο και για τη φιλοσοφία, την ιστορία και τις κοινωνικές επιστήμες. Mας μίλησε μέσα από τη δική της εμπειρία και για όλα όσα την ώθησαν σε αυτό το εγχείρημα.

Πως ξεκίνησε η ιδέα για ένα βιβλίο πάνω στη σκηνοθεσία;

Η ανάγκη για οργάνωση της εμπειρικής γνώσης προέκυψε πολλές φορές, όταν κλήθηκα σαν εκπαιδευτικός να συνδράμω στη δημιουργία κύκλων σπουδών που να προσφέρουν γέφυρα σύγκλισης της πρακτικής «τσαγκαρικής» του θεάτρου, με τις θεωρητικές σπουδές (ιστορία, θεωρία και φιλοσοφία θεάτρου), και να ξεχωρίσουν τις σπουδές και τις γνώσεις υποκριτικής, από εκείνες των ηθοποιών.

Το 2010, ξεκινώντας ιδιωτικά Μαθήματα Σκηνοθεσίας Θεάτρου με αρκετά γκρουπ σπουδαστών, πολλές φορές ετερόκλητα π.χ. αποφοίτους δραματικών σχολών, σκηνοθέτες κινηματογράφου, αποφοίτους Καλών Τεχνών ή Αρχιτεκτονικής, άρχισα να οργανώνω τις σημειώσεις τόσων χρόνων, και να ‘κλέβω’ όπως θα δείτε και στο βιβλίο, από τα μαθήματα και τις διαλέξεις των καλεσμένων, στενών συνεργατών μου, για τη Δραματουργία, τη Σκηνογραφία, όπως και τις εμπειρίες και τις τεχνικές γνώσεις φίλων για την Παραγωγή, τη Διεύθυνση Σκηνής κ.λ.π.

Έτσι προέκυψε το βιβλίο ‘Ιδρύοντας έναν Κόσμο’ – Βασικά Μαθήματα Σκηνοθεσίας, επιχειρώντας μια ολιστική προσέγγιση του επαγγέλματος του σκηνοθέτη, και από την τεχνική πλευρά, αλλά κυρίως θέλοντας να ανοιχτεί μπροστά στον υποψήφιο σκηνοθέτη, μία πρόκληση στο πεδίο της σύνθεσης ενός πολύπλοκου και πολύπλευρου καλλιτεχνικού έργου. Έτσι, ώστε εκτός από τις ιδέες που μπορεί να θέλει να εφαρμόσει ένας σκηνοθέτης όταν επιλέγει ένα έργο, να γνωρίζει με σαφήνεια τα στάδια, να έχει έναν οδηγό στην πορεία της προετοιμασίας και της εκτέλεσης, αλλά κυρίως να γνωρίζει τις παραμέτρους εκείνες που καθιστούν την εργασία του, ένα έργο τέχνης.

Τι περιέχει, τι φόρμα κρατήθηκε;

Στην ουσία ήθελα το βιβλίο να έχει τη μορφή απλών εισαγωγικών μαθημάτων, σαν ένα εγχειρίδιο που να συντροφεύει τους νέους σκηνοθέτες από την ιδέα ενός έργου, την προετοιμασία, τις πρόβες, ως την τελική παράδοση του έργου στην πρεμιέρα.

Έτσι, μετά από ένα σύντομο εισαγωγικό θεωρητικό κεφάλαιο, για τον σκηνοθέτη και τον ‘ρόλο’ του, καθώς και πότε πρωτο-εμφανίστηκε ιστορικά, περνάμε κατευθείαν στην προετοιμασία ενός έργου, τις σκηνοθετικές παραμέτρους, τη διαδικασία της ακρόασης, των προβών, το στήσιμο, τους συνεργάτες και τα τεχνικά ζητήματα, τη διεύθυνση ηθοποιών, ως και τη διαχείριση κρίσεων.

Φυσικά δε θα μπορούσαν να λείπουν απόψεις δικές μου για το θέατρο, όπως και φιλοσοφικές αναζητήσεις για την ύπαρξη και το πιθανό μέλλον της θεατρικής πράξης, με όλη φυσικά τη γνώση ότι το μέλλον έχει την καταπληκτική ιδιότητα να μη δίνει λογαριασμό στις απόψεις μας!

Παραθέτω ένα απόσπασμα από την εισαγωγή: ‘Πολύ νερό μοιάζει να έχει κυλήσει από την παράσταση του Μολιέρου ‘ΤΑΡΤΟΥΦΟΣ’ στα 1907, όπου ο Αντρέ Αντουάν, – ερασιτέχνης ηθοποιός και ιδρυτής του Τεάτρ Λίμπρ, επεμβαίνει στη σκηνή της εισόδου, του ομώνυμου ήρωα και για να παρατείνει την αγωνία του κοινού, τον βάζει να κατεβαίνει αργά στο κέντρο της σκηνής από μια σκάλα όπου βλέπουμε πρώτα τα πόδια του, ύστερα το σώμα και τελευταίο το κεφάλι….’.

Αυτή θεωρείται η πρώτη καταγεγραμμένη σκηνοθετική παρέμβαση, τουλάχιστον για το θέατρο όπως το ξέραμε ως εκείνη τη στιγμή.

Με την εμφάνιση του σκηνοθέτη ως αναγκαίου παράγοντα της θεατρικής πράξης, μόλις στις αρχές του 20^ου αιώνα, εγκαθιδρύεται και το σκοτάδι ως βασικός παίκτης στη σκηνή για πρώτη φορά. Η τεχνολογική πρόοδος της εποχής -το φως γκαζιού- επιτρέπει το χαμήλωμα των φώτων από μακριά, κι έτσι η πρώτη ατμόσφαιρα, εξ αιτίας του παιχνιδίσματος του φωτός, εισβάλλει στο οργανικό όλον του θεάτρου.

Σκηνή από την παράσταση “Γαλάζια Μύτη” – Φωτο: Μάρκος Διαμαντόπουλος

Ίσως δεν ήταν τυχαίο που ο πρώτος σκηνοθέτης στην ιστορία, εκτός από θιασάρχης και ερασιτέχνης ηθοποιός, υπήρξε και υπάλληλος της εταιρείας γκαζιού!

Πλέον στις μέρες μας δε νοείται παράσταση χωρίς ‘τρίτο μάτι’. Η σκηνοθετική άποψη, η υποκειμενική ερμηνεία δηλαδή του κειμένου, από κάποιον άλλον εκτός του συγγραφέα, καθίσταται σύμφυτη με το ανέβασμα ενός έργου καθώς το θέατρο περνά από εκδήλωση κοινωνικής αναγκαιότητας, σε προϊόν τέχνης.

Υπάρχουν κανόνες; Εγχειρίδιο;

Ως αυτόνομο καλλιτεχνικό δημιούργημα, η σκηνοθεσία θεάτρου, αλλά και των υπόλοιπων παραστατικών τεχνών, οφείλει να υπόκειται σε κανόνες, σε μετρήσιμα μεγέθη, σε διαδικασίες, ακόμα κι αν προτίθεται να τα ανατρέψει όλα. Ηθελα να δώσω ένα βιβλίο-οδηγό σε νέους ανθρώπους που ξεκινούν, ούτως ώστε να αποφύγουν το ‘περίπου’ – τον εχθρό κάθε τέχνης.

Πιστεύω ότι το βιβλίο προσφέρει οδηγίες, αλλά ταυτόχρονα με αρκετή δόση χιούμορ, καλωσορίζει τους νέους σκηνοθέτες στους ‘παντοδύναμους’ κατασκευαστές κόσμων, και τους προετοιμάζει για τη ‘συντριβή’ τους τη μέρα της πρεμιέρας…

Τι θα επιθυμούσες να προσφέρεις ως προς την εκπαίδευση της νέας γενιάς σκηνοθετών;

Οι νέοι σκηνοθέτες έχουν περισσότερα εργαλεία, έχουν βοηθό πολλές πηγές πληροφορίας με την έξαρση του διαδικτύου, έχουν να ανιχνεύσουν νέες μεθόδους επικοινωνίας με τη βοήθεια της τεχνολογίας, και βέβαια μία θάλασσα από τεχνικές προκλήσεις.

Η μίξη των τεχνών επίσης τους ευνοεί για να μπορέσουν να αρθρώσουν πιο σύνθετα αυτό που έχουν να πουν, τα όρια μεταξύ κινηματογράφου, χορού, όπερας, μουσικού θεάτρου, πρόζας και πολλών άλλων τεχνών που εμφανίζονται, δεν είναι τόσο αυστηρά όσο στη δική μου γενιά, κι αυτό είναι κάτι μαγικό, το οποίο μπορεί να διευρύνει την ανάπτυξη κοινού και να σπάσει τα σύνορα της ‘παραστασιμότητας’, ειδικά με τη γοργή εμπλοκή του διαδικτύου.

Από την παράσταση “Πηνελόπη”

Κατά τη γνώμη μου, όλα αυτά τα καινούρια ‘παιχνίδια’, έχουν μόνο να κερδίσουν από ένα γερό συμπλήρωμα των γνωστών, κλασσικών ανθρωπιστικών σπουδών.

Ένας σκηνοθέτης πρέπει να έχει εφόδια από φιλοσοφία, από ιστορία τέχνης, από κοινωνικές επιστήμες, από ψυχολογία και γνώσεις συμπεριφοράς σε ομάδες και άτομα. Ο κόσμος μας γίνεται ολοένα πιο πολύπλοκος, το ίδιο και οι ανθρώπινες σχέσεις. Η εποχή του μικρού ισχυρογνώμονα δικτατορίσκου, του μικρού ‘θεού’ έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Ο σκηνοθέτης πρέπει να παραμείνει ‘θεός’, γιατί έστω και για μικρό χρονικό διάστημα πρέπει να ‘ιδρύσει έναν κόσμο’ και πρέπει να πείσει τους κατοίκους του να τον παρουσιάσουν ανάγλυφο, και με τη σειρά τους να πείσουν τους θεατές να μπουν μέσα, σε μια εποχή που ο ψυχικός χρόνος που μπορεί να ξοδέψει κάποιος για να ταξιδέψει σε ξένο παραμύθι, λιγοστεύει επικίνδυνα.

Το βέβαιο λοιπόν είναι, ότι όσο ακονίζει ένας νέος σκηνοθέτης τη ‘γνώμη’ του, τη ‘ματιά’ του πάνω σε ένα έργο, τόσο πιο γρήγορα θα βρει το στόχο του, που δε μπορεί να είναι άλλος από τον θεατή.

Από την παράσταση “Ο Τοίχος”, Εθνικό Θέατρο

Πως επηρέασαν οι τελευταίες εξελίξεις;

Η τελική διόρθωση αυτού του κειμένου, το οποίο ξεκίνησε να γράφεται το 2013, συνέπεσε με την πρώτη πανδημία του Covid-19 kai to παγκόσμιο lockdown που έβαλε το Θέατρο σε μία περίεργη και ανησυχητική παύση, και χτύπησε ακριβώς το εργαλείο της ιδρυτικής του πράξης: τη φυσική παρουσία. Και στη σκηνή και κάτω από τη σκηνή. Για πρώτη φορά στην ιστορία του Θεάτρου διαρρήχτηκε βίαια η ζωτική σχέση θεατή και θεώμενου μέσω του εξαναγκαστικού social distancing. Η ανθρωπότητα βιώνει ακόμα πρωτόγνωρες εμπειρίες (το συγκλονιστικό είναι, όλη μαζί ταυτόχρονα, αλλά και τόσο διαφορετικά!) και το θέατρο κράτησε την ανάσα του. Ότι θεωρούσαμε δεδομένο ανασυντάσσεται και μεταμορφώνεται σε κάτι που ακόμα δε γνωρίζουμε. Όλο αυτό με έκανε συχνά να νιώθω ότι διόρθωνα ένα βιβλίο για μία τέχνη χαμένη…

Κατά τη διάρκεια των διορθώσεων λοιπόν (χρόνος που ‘δωρήθηκε’ εξαιτίας αυτής της παύσης), στοχαζόμουν πώς θα βγει η διαδικασία της πρόβας, η προετοιμασία μιας παράστασης, μετά από αυτήν την περιπέτεια. Νομίζω τώρα ότι όλοι ανακαλύπτουμε ότι το Θέατρο είναι σαν το ποδήλατο…. δεν το ξεχνάς ποτέ!

Αυτό όμως που καλούμαστε να αναλογιστούμε είναι τα νέα κοινωνικά αιτήματα, τα θέματα, τις νέες φόρμες και τους νέους τρόπους δραματουργίας που θα ορίσει η νέα προοπτική…

Άρα το ζητούμενο είναι και πάλι το ίδιο: ΤΙ ΕΧΕΙ ΝΑ ΠΕΙ ΚΑΝΕΙΣ και για ποιο ΛΟΓΟ. Κανείς δεν αμφιβάλλει ότι οι τρόποι βρίσκονται.

Απόσπασμα από το βιβλίο: ‘Θέατρο στις πλατείες, στις ταράτσες, στα διαμερίσματα, στους δρόμους, in situ, in intro, in dextro, located, de–located, διαδραστικό, επιθετικό, agit prop, happening, καταγγελία, καταγραφή, ad hoc, documento, της επινόησης (devised), περίπατος/ promenade, installation, σωματικό, εικαστικό, μουσικό, μικτής τεχνικής, με video, με Tεχνολογία-Νέα Μέσα, με Παραμύθι, με Λογοτεχνία, με ιστορικά κείμενα, με Δραματουργία ή χωρίς, με ηθοποιούς ή χωρίς(;), ένα παραμένει το ερώτημα: Συν-κινεί ή όχι;’

*Οι Εκδόσεις Οκτώ ιδρύθηκαν στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 2006 από τον Αλέξανδρο Μανωλάκη και την Θάλεια Πρωτονοταρίου με σκοπό την ανάπτυξη και την έκδοση βιβλίων φιλοσοφίας, ιστορίας, κοινωνικών επιστημών και τέχνης. Η εκδοτική τους δραστηριότητα έχει σκοπό να συνεισφέρει στην ελληνική βιβλιογραφία με έργα διανοητών αναγνωρισμένων από την διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα. Η επιλογή των έργων γίνεται με κριτήριο τη σαφήνεια και την ακρίβεια έκφρασης καθώς και την πληρότητα των πληροφοριών που περιέχουν. Βασική τους μέριμνα είναι η παραγωγή βιβλίων που λειτουργούν βοηθητικά προς τον αναγνώστη. Δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην αξιοπιστία των μεταφράσεων και την επιστημονική επιμέλεια των κειμένων από ειδικούς επιστήμονες.