«100 χρόνια ποίηση, Lawrence Ferlingetti»: Μια εμβληματική μορφή των μπητ ποιητών

«H σύγχρονη ποίηση είναι πεζή, γιατί δεν έχει μουσικό πάθος. Γίνεται, δηλαδή, η τέλεια ποίηση του τεχνοκρατικού ανθρώπου» είπε κάποτε ο Λώρενς Φερλινγκέτι για να προσθέσει: «O Έζρα Πάουντ έριξε την ιδέα ότι μονάχα σε καιρούς παρακμής η ποίηση διαχωρίζει τον εαυτό της από τη μουσική». «Κάπως έτσι», προσθέτει ο ίδιος «ο κόσμος θα τέλειωνε άδοξα, όχι με κάποιο τραγούδι αλλά με ένα κλαψούρισμα».

Αυτές οι απόψεις του διάσημου ποιητή και εκδότη Λ. Φερλινγκέτι (1919-2021) δίνουν ανάγλυφα τα αίτια ύπαρξης των μπητ ποιητών και πεζογράφων, οι οποίοι διαπραγματεύτηκαν αυτήν ακριβώς την ανάγκη να εκφραστεί το πάθος μιας γενιάς που ασφυκτιούσε, που αναζητούσε διεξόδους, που είχε κάτι να πει αλλά κανένας δεν την άκουγε.

Σε γενικές γραμμές, οι μπητ δεν έδωσαν απλώς ένα νέο ύφος στην αμερικανική λογοτεχνία, αλλά επεδίωξαν μία γενικότερη ρήξη με τις κοινωνικές συμβάσεις της συντηρητικής κοινωνίας της δεκαετίας του ‘50. Ήταν η εποχή του «αμερικάνικου ονείρου» όπου η απόκτηση υλικών αγαθών είχε αναχθεί σε απόλυτο ιδανικό, ενώ -παράλληλα- το ψυχροπολεμικό κλίμα ευνοούσε την άνευ όρων καταδίκη κάθε μη συμβατικής συμπεριφοράς.

Πρόκειται, λοιπόν, για μία γνήσια αντιδραστική λογοτεχνία απέναντι στην αλλοτρίωση της αμερικανικής κοινωνίας εκείνης της εποχής. Άλλωστε, ο όρος μπητ (beat) παραπέμπει κυριολεκτικά στον ρυθμό ή σε κτύπημα και χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Tζακ Kέρουακ, το 1948, για να περιγράψει τον κοινωνικό του περίγυρο μέσα σε συνθήκες κόπωσης, κορεσμού, ηττοπάθειας, απογοήτευσης και απόγνωσης.

Κεντρικό ρόλο στην εξάπλωση της μπητ λογοτεχνίας διαδραμάτισαν δύο κλασικά -πλέον- έργα, το μυθιστόρημα «Στο Δρόμο» (1951) του Kέρουακ και το ποίημα «Ουρλιαχτό» (1955) του Γκίνσμπεργκ, που αποτελούν έως σήμερα τα πιο δημοφιλή δείγματα αυτής της κίνησης. Ήταν λίγο μετά την ολοκλήρωση του «Ουρλιαχτού» που ο Γκίνσμπεργκ οργάνωσε μια βραδιά ανάγνωσης ποίησης, στις 7 Οκτωβρίου του 1955, στο Σαν Φραντσίσκο.

Εκεί -ανάμεσα στους πολυάριθμους ακροατές- βρισκόταν ένας νέος εκδότης, ο Λώρενς Φερλινγκέτι, ο οποίος εντυπωσιάστηκε τόσο που αποφάσισε να εκδώσει αμέσως το έργο του άγνωστου τότε ποιητή, από τον -ιστορικό πια- εκδοτικό του οίκο City Lights. Αρχικά το «Ουρλιαχτό» απαγορεύτηκε ως άσεμνο, όμως έπειτα από μία σειρά δικών επετράπη τελικά η δημοσίευσή του. Μάλιστα, η δημοσιότητα που κέρδισε από αυτήν την ιστορία συνέβαλε αρκετά στην εξάπλωση του έργου, αλλά και γενικότερα της μπητ λογοτεχνίας.

Έκτοτε, ο εκδοτικός οίκος City Lights δημοσίευσε πολλά έργα μπητ λογοτεχνών, ενώ ο Λώρενς Φερλινγκέτι θα αποτελούσε μια εμβληματική μορφή της μπητ λογοτεχνικής παραγωγής – ανάμεσα στους υπόλοιπους της θρυλικής παρέας, τον Mπάροουζ, τον Kόρσο, τον Kέρουακ και, φυσικά, τον Γκίνσμπεργκ. Με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, ο Φερλινγκέτι απέδειξε ότι εκτός από ευαίσθητος δέκτης, ήταν και ένας εξαιρετικός εκφραστής της γενιάς του, δημιουργώντας ένα ποιητικό έργο που αποτυπώνει εποχές δύσκολες στις οποίες όλα έμοιαζαν να υπαινίσσονται ένα αναπόδραστο αδιέξοδο. Πάντα, όμως, από κάποια τυχαία χαραμάδα περνούσε μια ηλιαχτίδα, μία απρόσμενη αισιοδοξία.

Από το 1955 που πρωτοεμφανίστηκε με τη συλλογή «Εικόνες του κόσμου που έφυγε» έγραψε πάνω από τριάντα βιβλία ποίησης ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν τα «Προφορικά μηνύματα» (1958), «Το μυστικό νόημα των πραγμάτων» (1968), «Τώρα ποιοι είμαστε;» (1974) και «Τοπία ζωντανών και πεθαμένων» (1979). H ποίηση του Φερλινγκέτι είναι φαινομενικά απλή και απηχεί την πεποίθησή του ότι ο ποιητής δεν πρέπει να περιορίζεται στα όρια της ενδοσκόπησης, αλλά να απεικονίζει με αμεσότητα τη συνείδηση της κοινωνίας.

Και, αυτό, δεν είναι ένα απλό ρητορικό σχήμα: Ο ίδιος πίστευε πραγματικά ότι οι σπουδαίοι στίχοι, περνούν στο συλλογικό υποσυνείδητο συμβάλλοντας κάπως στη διαμόρφωση της καθημερινότητας. Επηρεασμένος από τον Βουδισμό και τον αναρχοκομμουνισμό, έντονα πολιτικοποιημένος και ειρηνιστής, αντιλαμβάνεται την ποίηση κυρίως ως ένα μέσον δράσης, αυτοπροσδιορισμού, αφύπνισης και ευαισθητοποίησης.

Η παρούσα έκδοση «100 χρόνια ποίηση, Lawrence Ferlingetti» -στην εξαιρετική μετάφραση της Ρούμπης Θεοφανοπούλου- επιχειρεί κάτι ιδιαίτερα φιλόδοξο: Να αποτυπώσει τη βαθύτερη ουσία της ποίησής του, δημιουργώντας με τα επιλεγμένα διαμαντάκια του Φερλινγκέτι ένα πανέμορφο ποιητικό κολάζ.

Πρόκειται για μία επιβλητική σύνθεση που ξεκινάει από τον Oυίτμαν, περνάει από τη δεκαετία του ’60 και καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα από μεγάλα και μικρά γεγονότα, πολιτικά, καλλιτεχνικά, κοινωνικά, από το μπέιζμπολ και τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι τη δολοφονία του Kένεντι, δημιουργώντας μία πολυπρισματική ποιητική αποτύπωση της αμερικανικής ιστορίας και καθημερινότητας.

O Φερλινγκέτι στα ποιήματα της συλλογής που αποτελεί ένα υπέροχο απόσταγμα του έργου του, συνδυάζει κομμάτια και αποσπάσματα από κλασικά κείμενα, φράσεις από τραγούδια, αποφθέγματα και νύξεις, με απηχήσεις από ψαλμωδίες, ύμνους, επιτάφιους θρήνους, αλλά και οράματα ελπίδας και αισιοδοξίας για την επόμενη μέρα.

Τα ποιήματα αυτά συνθέτουν ένα έργο εν προόδω, διαμορφώνοντας -σταδιακά- ένα καθαρά προσωπικό ύφος, επικό και λυρικό, πυρετώδες και εξομολογητικό, αμιγώς προσωπικό που -ωστόσο- κατά έναν περίεργο τρόπο καταφέρνει μέσα από τις ιδιαιτερότητές του κάτι μοναδικό: να μας αφορά όλους…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ 

Η Αγγελική δεν έχει όρεξη –ούτε κουράγιο– για σεξ. Δουλεύει ακατάπαυστα, είναι μητέρα δυο δίδυμων πεντάχρονων αγοριών, και η κούρασή της είναι τόσο τρομερή. Ο άντρας της ο Κώστας, απ’ την άλλη, έχει πάθει οίστρο και δεν την αφήνει σε ησυχία. Να φταίνε οι ανασφάλειες του φύλου του, να πάσχει από κρίση μέσης ηλικίας ή μήπως οι ξαφνικές ορέξεις του οφείλονται σε κρυφές, ευκαιριακές επαφές με άλλες γυναίκες; Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, ο Στέλιος, ο εγωπαθής, νάρκισσος πρώην της Αγγελικής, αρχίζει να την πολιορκεί φανατικά, έπειτα από δεκάξι χρόνια απουσίας. Μια κωμική ιστορία για την καθημερινότητα των εργαζόμενων μανάδων, για τον έρωτα, που χρειάζεται πρόσφορες συνθήκες ώστε να ανθίζει παρά το πέρασμα του χρόνου και για το σεξ που δεν παύει ποτέ να σε απασχολεί – ακόμα, και με την απουσία του…

Τo βιβλίο περιλαμβάνει δύο διαχρονικές ιστορίες του Κουρτ Τουχόλσκι. Στο διήγημα Ράινσμπεργκ (1912) η φοιτήτρια Κλερ ξεφεύγει από τη μονότονη καθημερινότητα του Βερολίνου και περνάει λίγες «ολοφώτεινες μέρες» μαζί με τον φίλο της Βόλφγκανγκ. Ταξιδεύουν με το τρένο ως «ζεύγος Γκαμπέτα» στην περιοχή του Βρανδεμβούργου, απολαμβάνουν το πανέμορφο τοπίο με το ανάκτορο του Φρειδερίκου Β΄ του Μεγάλου, κάνουν βαρκάδα στη λίμνη, διανυκτερεύουν σε ένα ξενοδοχείο. Πειράγματα, ανώδυνα καβγαδάκια, έρωτας. Τα παιδιαρίσματα του νεαρού ζεύγους αντικατοπτρίζουν την ανέμελη ατμόσφαιρα της προπολεμικής εποχής. Στο σύντομο μυθιστόρημα Ανάκτορο Γκρίπσχολμ (1931) ο «Ντάντι» και η Λυδία, η αγαπημένη του «πριγκίπισσα», πηγαίνουν διακοπές στη Σουηδία και καταλύουν σε ένα παράσπιτο κοντά σε μια λίμνη. Κατά την ειδυλλιακή διαμονή τους εκεί, το αρχικό ντουέτο γίνεται τρίο, ένα ερωτικό τρίο που μάλιστα απελευθερώνει ένα κοριτσάκι από την τυραννία της αυταρχικής διευθύντριας κάποιου οικοτροφείου. Η συγκεκριμένη περιπέτεια σημαδεύει το τέλος των διακοπών. Παρά την παιγνιώδη διάθεση που κυριαρχεί στην αφήγηση, ο συγγραφέας αποδίδει το ζοφερό κλίμα της μεσοπολεμικής περιόδου.

Για έναν κατάσκοπο Περιοχών Απαγορευμένης Πρόσβασης της CIA όπως ο Κέιν, δεν υπάρχουν σύνορα. Εισχωρεί σε εχθρικό έδαφος, κάνει οτιδήποτε είναι αναγκαίο και έπειτα δραπετεύει – με οποιονδήποτε τρόπο. Ξέρει πότε χρειάζεται να αποδράσει, πότε να κρυφτεί – και πότε να πυροβολήσει. Αλλά ορισμένα μέρη δεν έχουν τους ίδιους κανόνες. Ορισμένα μέρη είναι πολύ επικίνδυνα, ακόμα και για κάποιον με την εμπειρία του Κέιν. Η περιοχή όπου συναντώνται τα σύνορα του Πακιστάν, του Ιράν και του Αφγανιστάν είναι ένα τέτοιο μέρος – ένα μέρος όπου η βία αποτελεί τον μοναδικό τρόπο επιβίωσης. Ο Κέιν ταξιδεύει εκεί για να συνδράμει στην απόδραση ενός ατόμου με ζωτικές πληροφορίες για την ασφάλεια της Δύσης – αντ’ αυτού, συναντάει έναν αντίπαλο που θα φέρει τον κόσμο στο χείλος της καταστροφής. Έναν τρομακτικό, ευφυή και αδίστακτο άνθρωπο με χέρια που στάζουν αίμα, ο οποίος διψάει για εκδίκηση.

Φθινόπωρο, 1944: Οι Γερμανοί αποχωρούν από την Αθήνα. Η απελευθέρωση φέρνει λύτρωση, αλλά και διχασμό. Εμφύλια πάθη ξυπνούν, η Ελλάδα οδεύει προς τον όλεθρο ξανά. Ο κύριος Αριστείδης είναι ο μακροβιότερος σερβιτόρος στο Καφενείον Ζαχαράτου της Πλατείας Συντάγματος. Σεμνός και καλόψυχος ονειρεύεται πάντα την Ευδοξία του, την ευαίσθητη καθαρίστρια που ερωτεύτηκε κάποτε. Καθώς η Αττική παραδίδεται στο χάος, ένα γράμμα θα ζωντανέψει την ελπίδα του να βρεθεί κοντά της. Αλλά ο φοβερός Δεκέμβρης παραμονεύει. Και φαντάζει αδυσώπητος. Αυτή είναι η ιστορία του απελπισμένου ταξιδιού που έκανε ένας άνθρωπος μες στα Δεκεμβριανά, αναζητώντας τη δική του πατρίδα. Γύρω του ένα σωρό άλλες ιστορίες: το θρυλικό καφενείο και οι θαμώνες του, μυστικά και ψέματα, αδελφός να σκοτώνει αδελφό, προδοσίες και σκευωρίες, το χρονικό της ένοπλης σύγκρουσης, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, η Ελένη Παπαδάκη, ο Οδυσσέας Ελύτης, οι απλοί και βασανισμένοι άνθρωποι που διασταυρώνονται με το βίαιο πεπρωμένο της Ελλάδας.