Ενόψει της παρουσίασης του προαναγγελθέντος νομοσχεδίου για την ισότητα στον γάμο, οι συζητήσεις στον δημόσιο διάλογο παραμένουν πυκνές, με τα μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, τους φορείς, τα φεμινιστικά κινήματα και τους πολίτες που ζητούν πλήρη ισονομία, να έχουν στρέψει το βλέμμα στο ακανθώδες ζήτημα της παρένθετης κύησης, ύστερα από τις πρόσφατες εξαγγελίες του Κυριάκου Μητσοτάκη.
Την ίδια στιγμή, μέσα σε ένα κλίμα βαθύ σκοταδισμού, η Ιερά Σύνοδος αποφάσισε ομόφωνα να αντιταθεί στη νομοθέτηση γάμου και την τεκνοθεσία μεταξύ ομοφύλων, αφού συνεδρίασε σήμερα εκτάκτως υπό την προεδρία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερωνύμου. Τα μέλη του Σώματος της Ιεραρχίας, αποφάσισαν μεταξύ άλλων να διαβαστεί στους ναούς στις 4 Φεβρουαρίου Εγκύκλιος με τις θέσεις της Εκκλησίας και να μοιραστεί σχετικό φυλλάδιο, ενώ θα εξουσιοδοτηθούν οι μητροπολίτες κάθε επαρχίας να αναλάβουν πρωτοβουλίες για την ενημέρωση του ποιμνίου και την «προάσπιση της οικογένειας». Στο «ουδέν σχόλιον» αρκέστηκε η κυβέρνηση για τις ερεβώδεις αυτές αποφάσεις, χαρακτηρίζοντας «σεβαστές» τις απόψεις της Εκκλησίας.
Αν και τα ερωτήματα για τις τελικές διατάξεις του νομοσχεδίου εξακολουθούν να είναι πολλά, και δεν προβλέπεται να απαντηθούν προτού κατατεθεί στην ολότητά του, αυτό που γνωρίζουμε έως τώρα με σαφήνεια, είναι πως θεσμοθετείται ο πολιτικός γάμος για τα ομόφυλα ζευγάρια (τα οποία μέχρι σήμερα μπορούσαν να συνάψουν μόνο σύμφωνο συμβίωσης), ενώ θα υπάρχουν και ειδικότερες διατάξεις για επιμέρους θέματα όπως η αναγνώριση των γάμων που έχουν τελεστεί στο εξωτερικό.
Όσον αφορά στο ζήτημα της τεκνοθεσίας -παρά την πίεση που δέχτηκε η ΝΔ από τις ακροδεξιές φωνές εντός του κόμματος- τα ομόφυλα ζευγάρια φαίνεται πως θα έχουν τη δυνατότητα να τεκνοθετήσουν από κοινού ένα παιδί, να αναγνωρίζονται δηλαδή και οι δύο ως κηδεμόνες του. Πρόκειται για ένα δικαίωμα το οποίο αποτελούσε εδώ και χρόνια πυρήνα των διεκδικήσεων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και όσων δραστηριοποιούνται στο πεδίο.
Άλλωστε, παρά τις αρχικές εισηγήσεις που έγιναν για την εξαίρεση της τεκνοθεσίας από τον γάμο, κάτι τέτοιο κρίνεται νομικά προβληματικό και, όπως σημειώνουν άνθρωποι που έχουν γνώση των συζητήσεων, θα καταδικαζόταν στα ελληνικά και ευρωπαϊκά δικαστήρια – πράγμα το οποίο λειτούργησε ως μοχλός πίεσης για την κυβέρνηση.
Τι αλλάζει στην τεκνοθεσία για τα ομόφυλα ζευγάρια
Μέχρι σήμερα η ελληνική νομοθεσία δεν αναγνωρίζει τις οικογένειες ομόφυλων ζευγαριών, συνεπώς το παιδί που μεγαλώνει από δύο άνδρες ή δύο γυναίκες δεν έχει επισήμως δύο γονείς αλλά τον έναν – τον βιολογικό ή θετό γονιό αλλά όχι τον/τη σύντροφό του. Το δικαίωμα στην τεκνοθεσία παιδιού είτε από κάποιο ίδρυμα είτε με ιδιωτική υιοθεσία, αφορά βάσει της υπάρχουσας νομοθεσίας τα ετερόφυλα ζευγάρια, καθώς και μία γυναίκα μόνη ή έναν άνδρα μόνο (οι τεκνοθεσίες από άντρες που έχουν τελικά πραγματοποιηθεί είναι σημαντικά λιγότερες απ’ ότι από γυναίκες). Η δυνατότητα αυτή υπάρχει από το 1946 – με όσες καθυστερήσεις συνοδεύουν φυσικά τη διαδικασία.
Παράλληλα, τόσο για μια γυναίκα όσο και για έναν άνδρα που έχει τεκνοθετήσει παιδί αλλά το μεγαλώνει σε ομόφυλη σχέση, το πλαίσιο που αποδέχεται η πολιτεία είναι εκείνο της μονογονεϊκής οικογένειας. Πλέον, με την αναγνώριση των ομόφυλων ζευγαριών, οι δύο γονείς θα έχουν ίσα δικαιώματα στο παιδί. Πέραν της από κοινού τεκνοθεσίας, ένας άντρας ή μια γυναίκα θα μπορεί να τεκνοθετήσει το παιδί του/της συντρόφου του. Όπως ισχύει δηλαδή σε έναν γάμο ετερόφυλου ζευγαριού, με τη θεσμοθέτηση του πολιτικού γάμου για τα ομόφυλα ζευγάρια, θα υπάρξει και αντίστοιχη αναγνώριση κηδεμονίας.
Φυσικά, ερωτήματα και αμφιβολίες εγείρονται για το κατά πόσο η ταυτότητα φύλου και ο σεξουαλικός προσανατολισμός ενός ατόμου δεν θα αποτελέσουν στην πράξη κριτήριο για προτεραιοποίηση στην τεκνοθεσία – παρά τις διαβεβαιώσεις του πρωθυπουργού για τη μη ύπαρξη διακρίσεων.
Ακόμα, αναγνωρίζονται οι ομόφυλες οικογένειες που απέκτησαν παιδί στο εξωτερικό, είτε μέσω υιοθεσίας είτε με παρένθετη κύηση. Οι δύο σύντροφοι που έχουν εγγραφεί ως γονείς σε ένα δημόσιο έγγραφο του εξωτερικού θα αναγνωρίζονται ως γονείς του παιδιού και στην Ελλάδα.
Τέλος, η κυβέρνηση έχει διασαφηνίσει πως δεν θα τεθεί συζήτηση περί «γονέως 1 – γονέως 2» – όπως είχε προταθεί να εισαχθεί με τον νόμο που κατέθεσε ο ΣΥΡΙΖΑ – αλλά θα διατηρηθούν οι ορισμοί περί μητρότητας και πατρότητας, με δύο πατεράδες ή δύο μητέρες να αναγνωρίζονται δηλαδή για τα ομόφυλα ζευγάρια.
Αντιδράσεις πυροδοτούν οι εξαγγελίες για την παρένθετη κύηση
«Αυτή η έννοια […] γυναικών οι οποίες μετατρέπονται σε μηχανές παραγωγής παιδιών κατά παραγγελία […], αυτό δεν πρόκειται να γίνει»: Ήταν τα λόγια του Κυριάκου Μητσοτάκη στη συνέντευξή του στην ΕΡΤ, ενώ μέλη της ΝΔ έχουν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν τον όρο «δανεική μήτρα» για να περιγράψουν την παρένθετη κύηση, μια πρακτική που θεσμοθετήθηκε επί ΠΑΣΟΚ και παραμένει νόμιμη μέχρι σήμερα στη χώρα μας. Με αυτά τα λόγια ο πρωθυπουργός γνωστοποίησε πως το υπάρχον πλαίσιο για τη συγκεκριμένη μορφή υποβοηθούμενης αναπαραγωγής δεν αναμένεται να τροποποιηθεί, και, επομένως, ούτε ένα ομόφυλο ζευγάρι, ούτε ένας άντρας μόνος του θα έχει πρόσβαση στην παρένθετη κύηση.
Η χώρα μας είναι μία από τις λίγες ευρωπαϊκές χώρες με επιτρεπτικό νομικό πλαίσιο σε αυτό το ζήτημα. Σε πολλές χώρες της Ευρώπης απαγορεύεται η παρένθετη κύηση για οποιοδήποτε λόγο, ενώ στη Μ. Βρετανία και ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ η παρένθετη κύηση δίνει τη δυνατότητα απόκτησης παιδιού και στα ομόφυλα ζευγάρια.
Η παρένθετη κύηση στην Ελλάδα (ή παρένθετη μητρότητα λιγότερο ορθά, αφού η κυοφορούσα δεν αναλαμβάνει μητρικό ρόλο όταν το παιδί γεννηθεί), ισχύει από το 2002 (Ν. 3089/2002). Η δυνατότητα αφορά συγκεκριμένα μια γυναίκα που συμφωνεί να κυοφορήσει και να γεννήσει ένα παιδί: α) με δυο ενήλικες συζύγους ετερόφυλου ζευγαριού που είτε είναι παντρεμένοι είτε ζουν σε ελεύθερη ένωση και η γυναίκα για αποδεδειγμένους ιατρικούς λόγους αδυνατεί να κυοφορήσει, ή β) με μια μόνη ενήλικη γυναίκα που αποφασίζει να συστήσει μονογονεϊκή οικογένεια και συντρέχουν επίσης ιατρικοί λόγοι. Και στις δύο περιπτώσεις, η δυνατότητα παρέχεται με δικαστική απόφαση, αποκλειστικά και μόνον εφόσον πληρούνται οι ισχύουσες προϋποθέσεις του νόμου και της απόφασης της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, ΦΕΚ Β’ 5524/26.10.2022.
Δεδομένου ότι το υπάρχον πλαίσιο δεν θα αλλάξει, το επιχείρημα περί πλήρους ισονομίας ανεξαρτήτως φύλου αναιρείται. Μονάχα εάν μία μόνη γυναίκα αποκτήσει παιδί στην Ελλάδα με παρένθετη κύηση και ακολούθως παντρευτεί, η σύζυγος της μπορεί στη συνέχεια να το υιοθετήσει – κάτι το οποίο δεν θα ισχύει για τα ζευγάρια αντρών. Τα ζευγάρια αντρών θα μπορούν ωστόσο να αναγνωρίσουν στη χώρα μας παιδί που απέκτησαν με παρένθετη κύηση στο εξωτερικό, σε χώρες όπου υπάρχει επιτρεπτικό νομικό πλαίσιο σε αυτόν τον θεσμό.
Παράλληλα, γεννάται το ερώτημα, αν μια τρανς γυναίκα, για παράδειγμα, θελήσει να αποκτήσει παιδί μέσω παρένθετης κύησης, θα θεωρηθεί ότι πληρεί το κριτήριο του νόμου για «ιατρικό πρόβλημα» και θα γίνει δεκτό το αίτημά της; Επίσης, ένας τρανς άνδρας που έχει μήτρα αλλά έχει όντως ιατρικό πρόβλημα και δεν μπορεί να κυοφορήσει, αποκλείεται απευθείας από τη δυνατότητα για παρένθετη κύηση εφόσον ο νόμος δεν θα αλλάξει.
Αναφορικά με την επίκληση της κυβέρνησης στα κυκλώματα εκμετάλλευσης γυναικών για παρένθετη κύηση και στα περί «εργαλειοποίησης του γυναικείου σώματος», προκειμένου να αιτιολογήσει τον αποκλεισμό των ομόφυλων ζευγαριών και των μοναχικών αντρών από αυτή, ο ελληνικός νόμος, ακολουθώντας την ευρωπαϊκή χάρτα δικαιωμάτων του ανθρώπου, απαγορεύει την οικονομική συναλλαγή και επιτρέπει την παρένθετη κύηση μόνο στη βάση της αλτρουιστικής προσφοράς, γι’ αυτό και συνήθως αυτή λαμβάνει χώρα μόνο μεταξύ συγγενών ή κοντινών και αγαπημένων προσώπων.
Η οριζόντια απαγόρευση, ή η απαγόρευση εν γένει της παρένθετης κύησης, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως η λύση στην πάταξη των παράνομων κυκλωμάτων, αλλά, αντιθέτως, αντιτίθεται στην έννοια της αυτοδιάθεσης των σωμάτων των γυναικών/ατόμων με μήτρα. Η δημιουργία αυστηρότερων ρυθμίσεων στον νόμο περί παρένθετης κύησης είναι αυτό που θα μπορέσει πραγματικά να μειώσει τις πιθανότητες δράσης των κυκλωμάτων και να περιορίσει την οικονομική εκμετάλλευση.
Το Orlando LGBT+ σημειώνει σχετικά: «Γνωρίζουμε ότι στην πραγματικότητα υπάρχουν κυκλώματα σωματεμπορίας και εκμετάλλευσης των πιο ευάλωτων γυναικών/ατόμων με μήτρα, τα οποία εμπορευματοποιούν παράνομα την παρένθετη κύηση. Παρόμοια κυκλώματα δρουν όμως και σε άλλα πεδία εκμετάλλευσης σωματικών οργάνων και λειτουργιών που συνδέονται με ιατρικές υπηρεσίες. Δε δεχόμαστε, στο όνομα μιας μειονότητας που έχει δεχτεί καταπίεση, στιγματισμό, φτωχοποίηση και αορατοποίηση, όπως είναι η ΛΟΑΤΚΙ+/κουήρ κοινότητα, να εργαλειοποιείται ένα σοβαρό ζήτημα όπως το trafficking, εναντίον της διεκδίκησης ίσης πρόσβασης σε δικαιώματα (εδώ της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής/παρένθετης κύησης)».
Και προσθέτει πως, «Η μετατροπή της παρένθετης κύησης σε πεδίο εκμετάλλευσης των πιο αδύναμων έχει στην πραγματικότητα ενισχυθεί από δεξιές κυβερνήσεις της Νέας Δημοκρατίας, που τώρα περιμένει να πιστέψουμε ότι ενδιαφέρεται για τα δικαιώματα θυμάτων σωματεμπορίας, δηλαδή φτωχών, μεταναστριών γυναικών, συχνά χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα. Συγκεκριμένα το 2014, επί κυβέρνησης του Πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά, του πρώτου που τώρα δήλωσε ότι δεν θέλει “γυναίκες-μηχανές αναπαραγωγής”, ψηφίστηκε ρύθμιση που άνοιξε την παρένθετη κύηση και σε άτομα που δεν κατοικούν στην Ελλάδα. Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνθηκε η δράση παράνομων κυκλωμάτων που πολλές φορές αναζητούν υποψήφιες παρένθετες σε άλλες βαλκανικές (και όχι μόνο) χώρες, αλλά ενισχύθηκε άμεσα και ο ιατρικός τουρισμός για παρένθετη κύηση.
Την ίδια ώρα, επομένως, που η κυβέρνηση δηλώνει ότι δήθεν θέλει να προστατέψει τη διαδικασία της παρένθετης κύησης από φαινόμενα εκμετάλλευσης, κρατώντας τη κλειστή για ένα μόνο μέρος του πληθυσμού, κάνοντας έτσι ευθεία διάκριση, η χώρα μας διαφημίζει σε όλο τον δυτικό κόσμο ότι είναι ανοιχτή για να έρθουν ετερόφυλα ζευγάρια που θέλουν να αποκτήσουν παιδί με παρένθετη κύηση».
