Φωτογραφία: Γιώργης Γερόλυμπος
Από τις 30 Σεπτεμβρίου έχουν ξεκινήσει οι αποτεφρώσεις σορών στην Ελλάδα, όπως ενημέρωσε κατά την επίσημη παρουσίαση το μέλος του ΔΣ του Αποτεφρωτηρίου Ριτσώνας στην Εύβοια και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Αποτέφρωσης, Αντώνης Αλακιώτης. Η έναρξη λειτουργίας του αποτεφρωτηρίου είναι μια ιστορική στιγμή, καθώς η Ελλάδα είναι η τελευταία χώρα στον κόσμο που αποκτά την συγκεκριμένη υποδομή.
Η προσπάθεια για την κατασκευή αποτεφρωτηρίου στην Ελλάδα ξεκίνησε το 1996, ενώ ο ισχύων νόμος υιοθετήθηκε πριν από 13 χρόνια. Από τότε χρειάστηκε μια σειρά τροπολογιών προκειμένου να γίνει εφικτή η κατασκευή ιδιωτικού αποτεφρωτηρίου. Για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις η νομοθεσία προβλέπει περιοδικούς ελέγχους από την Περιφέρεια. Για τους αέριους ρύπους ο έλεγχος θα είναι εξάμηνος.
Για την ομάδα του MONOGON Office for Architecture, «η αρχιτεκτονική είναι ο τόπος, άρα μνήμη και συναίσθημα, κι οφείλει να σε κάνει να θυμάσαι». Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο, ο Βαγγέλης Ζούγλος και η Ιόλη Ζαβιτσάνου προσπαθούν να αντιμετωπίσουν όλα τα έργα που έρχονται στο γραφείο τους, είτε πρόκειται για τουριστικό κατάλυμα σε κάποιο νησί, είτε για μία κατοικία στο κέντρο μίας μεγάλης πόλης, είτε για κάποιον βιομηχανικό χώρο στις παρυφές ενός αστικού κέντρου.
Το λευκό χρώμα που χρησιμοποιούν στα project τους ήρθε να προστεθεί λίγο μεταγενέστερα, όχι ως εμμονή, αλλά κυρίως ως εργαλείο διαχείρισης του φωτός. Επιμένουν να πιστεύουν σε «μία αρχιτεκτονική απλή και καθαρή, που ακολουθεί τη λειτουργία του χώρου που καλείται να επιλύσει και θέτει ως προτεραιότητα τον ίδιο τον χρήστη. Σε μία αρχιτεκτονική που έχει τη δυνατότητα να κινείται με ευελιξία στον χρόνο και να συγκινεί όποιον έρχεται σε επαφή μαζί της».
Το λευκό κυριαρχεί και σε ένα πολυσυζητημένο κτίριο που παρουσιάστηκε αυτές τις μέρες. Ο Βαγγέλης Ζούγλος και η Ιόλη Ζαβιτσάνου αντιμετώπισαν αρχιτεκτονικά το πρώτο ιδιωτικό αποτεφρωτήριο στην Ελλάδα και μίλησαν στην Popaganda γι’ αυτή την σχεδιαστική πρόκληση.
Φωτογραφία: Γιώργης Γερόλυμπος
Ποιες ήταν οι πρώτες σας σκέψεις όταν τελικά αναλάβατε το συγκεκριμένο έργο; Ένας αρχιτέκτονας που εκτιμούμε ιδιαίτερα, ο Eduardo Soutο de Moura, έχει δηλώσει στο παρελθόν πως το πρώτο συναίσθημα που τον καταλαμβάνει όταν αναλαμβάνει κάποιο σημαντικό έργο είναι ο πανικός. Στη συνέχεια προσπαθεί να επιβληθεί του πανικού με τη δουλειά και μετά ξεκινά να αναζητά τρόπους για να διαλύσει τις όποιες αμφιβολίες. Αν και έχει περάσει αρκετός καιρός από τότε, νομίζουμε πως κάπως έτσι ενδεχομένως είχαμε συμπεριφερθεί και εμείς στην αρχή.
Ποια ήταν η διαδικασία και ποια η έρευνα που ακολουθήσατε για να οδηγηθείτε στον σχεδιασμό; Η έρευνα διήρκεσε αρκετό καιρό. Αυτό ήταν και το πιο δύσκολο ίσως κομμάτι που είχαμε από την αρχή στο νου μας όταν αναλάβαμε το έργο. Διότι προφανώς ένας τέτοιος χώρος ήταν κάτι το τελείως ξένο για εμάς, τόσο σε επίπεδο λειτουργίας όσο και σε επίπεδο απαιτήσεων εξοπλισμού. Για παράδειγμα, οι θάλαμοι αποτέφρωσης με όλα τα περιφερειακά τους στοιχεία έχουν πολύ μεγαλύτερες απαιτήσεις από τον εξοπλισμό που καλείσαι να διαχειριστείς σε κάποιο project κατοικίας ή εστίασης. Ρυθμίζουν εν πολλοίς ολόκληρη τη σχεδιαστική σου προσέγγιση. Γι’ αυτόν το λόγο και ενώ το πρώτο κομμάτι της έρευνας αρχικά περιορίστηκε σε βιβλιογραφία και διαδικτυακές πηγές, στη συνέχεια κατέστη επιτακτικό να επισκεφτούμε κάποια Κέντρα Αποτέφρωσης του εξωτερικού, ώστε να δούμε από κοντά πώς λειτουργεί ένας τέτοιος χώρος στην πραγματικότητα.
Η φάση του σχεδιασμού ξεκίνησε λίγο αργότερα και σε διαφορετική βάση από εκείνη του κλειστού αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που είχε προηγηθεί, αφού εκτός από τη σύσταση της ομάδας μελέτης, είχαν αλλάξει και αρκετά από τα δεδομένα που είχαμε στη διάθεσή μας. Το κτιριολογικό πρόγραμμα μεταβλήθηκε, οι απαιτήσεις του μηχανολογικού εξοπλισμού επίσης, αλλά η σημαντικότερη ίσως αλλαγή που μας επηρέασε άμεσα ήταν η σημαντική μείωση της επιφάνειας των χώρων στο σύνολο του κτιρίου.
Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα εάν απογυμνωμένο από οποιοδήποτε διακριτικό, το κτίριο θα φώναζε τη λειτουργία του από μακριά. Αυτό όμως ήταν και το ζητούμενο. Να μην φωνάζει.
Σε ποια σημεία του σχεδιασμού δώσατε έμφαση; Βασική μας επιδίωξη ήταν από την αρχή να δημιουργήσουμε έναν χώρο όπου θα επικρατεί ησυχία, γαλήνη. Τα απαραίτητα εκείνα στοιχεία που έχουμε ανάγκη για να αποχαιρετήσουμε έναν δικό μας άνθρωπο. Το καταπράσινο φυσικό περιβάλλον και ιδιαίτερα το δάσος με τα πεύκα που υπάρχει στην βορειοδυτική πλευρά, μας βοήθησε πολύ σε αυτή την κατεύθυνση. Αν και εντός βιομηχανικής ζώνης και πολύ κοντά στην πιο κεντρική οδική αρτηρία της χώρας, δεν ακούς σχεδόν τίποτα όταν βρίσκεσαι στο εσωτερικό, ακόμα και όταν βρίσκεσαι σε κάποιο από τα δύο μεγάλα αίθρια του κτιρίου. Ως επισκέπτης θα πας μία φορά εκεί, ενδεχομένως δύο ή τρεις, αυτό που έχει σημασία είναι πως δεν είναι ένας χώρος που επισκέπτεσαι συχνά, όπως π.χ. ένα εστιατόριο ή ένα δημόσιο κτίριο. Θα παραμείνεις ωστόσο εκεί για περίπου μία με δύο ώρες, συνεπώς θέλαμε τον χώρο τούτο να τον θυμάσαι. Να σου αποτυπώνεται ως ο χώρος εκείνος που αποχαιρέτησες κάποιον αγαπημένο σου, χωρίς να φωνάζει τίποτα γύρω σου. Και όπως σέβεσαι έναν τέτοιο τόπο, έτσι οφείλει να σε σέβεται και εκείνος.
Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, αποφασίστηκε σχεδόν από την αρχή να χωροθετηθούν όλες οι λειτουργίες του κτιρίου σε ένα επίπεδο ώστε να πραγματοποιηθεί η όσο το δυνατόν πιο ήπια ένταξή του στο περιβάλλον. Έτσι, το χαμηλό του ύψος χωρίς εξάρσεις, σε συνδυασμό με την επιπρόσθετη φύτευση που μελέτησε το γραφείο της Έλλης Παγκάλου και των συνεργατών της, μέρος της οποίας συναντά ο επισκέπτης κατά την καθοδική του πορεία από το ψηλότερο σημείο προς την είσοδο του κτιρίου, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση.
Φωτογραφία: Γιώργης Γερόλυμπος
Και εσωτερικά του χώρου; Επιθυμούσαμε κάθε άλλο παρά έναν χώρο μεγαλοπρεπή με διακοσμητικά στοιχεία. Θέλαμε έναν χώρο απλό και λιτό, που το καθετί θα εξυπηρετούσε μία συγκεκριμένη λειτουργία και όπου το φυσικό φως θα έβρισκε τον απαιτούμενο χώρο και χρόνο να διεισδύσει και να δημιουργήσει τις συνθήκες εκείνες που είχαμε φανταστεί. Σαν ένα σκηνικό που επαναλαμβάνεται μία παράσταση με διαφορετικούς κάθε φορά θεατές. Δώσαμε ιδιαίτερη σημασία στο φυσικό φως και τους τρόπους που αυτό εισέρχεται στους επιμέρους χώρους του κτιρίου ανάλογα με τη λειτουργία τους και το πόσο φορτισμένη είναι η συνθήκη σε κάθε έναν από αυτούς. Είναι αλήθεια πως στην Ελλάδα, όπως άλλωστε και στις υπόλοιπες χώρες που βρίσκονται στη ζώνη της Μεσογείου, υπάρχει ένα φως μαγικό, που όσο απομακρύνεσαι από τα αστικά κέντρα τόσο περισσότερο αντιλαμβάνεσαι τη δύναμή του. Και εκεί συμβαίνει αυτό ακριβώς. Όπως και να έχει όμως ο χώρος αυτός και εννοούμε ως κτιριακή δομή πια, έπρεπε να είναι εκεί και να λειτουργεί, χωρίς να σε πνίγει, χωρίς να σου επιβάλλεται. Οι χώροι που πνίγουν τον χρήστη είναι καταδικασμένοι. Έπρεπε λοιπόν ο χώρος αυτός να είναι ανοικτός και φωτεινός. Κατανυκτικός. Και αυτό φαίνεται πως εκτιμάται ιδιαίτερα από τους επισκέπτες του μέχρι σήμερα.
Πώς επιλέξατε τα υλικά; Καθώς προχωρούσε ο σχεδιασμός, γινόταν ολοένα και πιο ορατό πως έπρεπε να ορίσουμε την παλέτα μας από νωρίς. Γιατί, κακά τα ψέματα, ακόμα και αν έχεις την πρόθεση για ένα σύνολο ήρεμο και γαλήνιο, αυτό δεν δύναται να σου το δώσει ούτε μόνο η γεωμετρία, ούτε μόνο το εξωτερικό περιβάλλον. Έτσι αρχίσαμε να δουλεύουμε από πολύ νωρίς με τα υλικά και τους χρωματισμούς. Φέρναμε υλικά στο γραφείο μας σε μεγάλα κομμάτια και τα απλώναμε στο δάπεδο. Τα βγάζαμε έξω, τα βάζαμε δίπλα δίπλα και παρακολουθούσαμε πώς αντιδρούν στο φως, ρίχναμε πάνω τους νερό και χώμα για να δούμε τη συμπεριφορά τους. Δεν γίνεται όμως αλλιώς. Διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος να ξεφύγεις. Όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσουμε για τα στοιχεία του κινητού εξοπλισμού είδαμε πως τα έτοιμα έπιπλα που υπήρχαν στην αγορά δεν κάλυπταν τις ανάγκες μας και έτσι αποφασίσαμε να σχεδιάσουμε όσα προορίζονταν για τους χώρους με τις σημαντικότερες λειτουργίες. Έτσι το έπιπλο της υποδοχής, το βάθρο της αίθουσας τελετών και το pedestal στο τεφροφυλάκιο, σχεδιάστηκαν ειδικά για το έργο και κατασκευάστηκαν από λευκό μάρμαρο Θάσου, ενώ το ίδιο έγινε τόσο με τους πάγκους της αίθουσας τελετών όσο και με τα τραπέζια του αναψυκτηρίου, που κατασκευάστηκαν από ξύλο δρυός. Το λευκό χρώμα στις τοιχοποιίες και τις οροφές προέκυψε αρκετά αργότερα και η επιλογή του είχε να κάνει κυρίως με τον τρόπο που αντιδρά το φως με αυτό.
Φωτογραφία: Γιώργης Γερόλυμπος
Ποιους στόχους πιστεύετε ότι πρέπει να έχει η σύγχρονη αρχιτεκτονική όταν πρόκειται να δημιουργήσει χώρους όπως αυτός, όπως ένα αποτεφρωτήριο που δεν είναι μια εικόνα γνώριμη για την Ελλάδα; Ήταν ένα από σημαντικότερα ζητήματα που μας απασχόλησαν από την αρχή, το κατά πόσο ο χώρος αυτός δηλαδή θα ήταν, όχι φιλικός, αλλά ας χρησιμοποιήσουμε καλύτερα τη λέξη «οικείος», για τους ανθρώπους που τον επισκέπτονταν. Με ποιον τρόπο δηλαδή μετατρέπεις ένα περιβάλλον τόσο ξένο για την ελληνική κοινωνία σε κάτι οικείο, που ήρθε για να μείνει. Ας μην ξεχνάμε πως αυτό είναι κάτι που έχει ήδη αποτυπωθεί στις συνειδήσεις των κατοίκων πολλών χωρών του εξωτερικού εδώ και πολλές δεκαετίες, αν και αυτό έχει οδηγήσει από την άλλη μεριά και σε μία ποιοτική υποβάθμιση των κτιριακών δομών που στεγάζουν αυτές τις λειτουργίες. Αντίθετα, αν φανταστούμε την εικόνα μίας υπόσκαφης κατασκευής με έντονα τα στοιχεία του χώματος και του τρεχούμενου νερού, με εμφανή πέτρα στα τοιχώματα υπόγειων διαδρομών και εξειδικευμένες μελέτες φωτισμού και ακουστικής, ακούγεται ως μία ιδιαίτερα ελκυστική προσέγγιση όταν πρόκειται να ασχοληθείς με τον σχεδιασμό ενός αποτεφρωτηρίου, έτσι δεν είναι;
Και πράγματι, υπάρχει μία πληθώρα αντίστοιχων αρχιτεκτονικών εφαρμογών, ειδικά αν ανατρέξει κανείς σε κράτη της Βόρειας Ευρώπης και ειδικά της Σκανδιναβίας. Κάτι τέτοιο όμως τη δεδομένη χρονική στιγμή στην Ελλάδα θα προξενούσε όχι οικειότητα, αλλά μάλλον το αντίθετο. Είναι σχεδόν βέβαιο πως ένα αποτεφρωτήριο που θα σχεδιαστεί σε δέκα ή είκοσι χρόνια από σήμερα στη χώρα μας, θα είναι κάτι το τελείως διαφορετικό. Και αυτό θα καταστεί εφικτό ακριβώς γιατί θα έχει ήδη χαραχτεί στη συνείδηση και στη μνήμη των κατοίκων αυτού του τόπου. Εμείς οι ίδιοι θα σχεδιάζαμε πολύ διαφορετικά ένα αποτεφρωτήριο σε δέκα ή είκοσι χρόνια από τώρα στην Ελλάδα.
Υπάρχουν δηλαδή στοιχεία στον χώρο που έχουν μελετηθεί και δημιουργηθεί έτσι ώστε να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο «οικείος» ο χώρος προς τους επισκέπτες του; Εμείς προσπαθούμε να μείνουμε πιστοί σε μία αρχιτεκτονική που θέτει ως επίκεντρο του σχεδιασμού τον ίδιο τον χρήστη, όσο αυτονόητο και αν αυτό ακούγεται σήμερα. Κατά τη διάρκεια της έρευνας συναντήσαμε τη συνέντευξη ενός αρχιτέκτονα, που με κάποια δόση ειρωνείας αναρωτιόταν πώς σχεδιάζεις έναν χώρο για κάποιον που είναι ήδη νεκρός. Αν και προφανώς αστειευόταν, το ζήτημα εδώ πέραν της χιουμοριστικής του πλευράς είναι το εξής: ο θάνατος – και το τέλος που αυτός εμπεριέχει – με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αφορά πάντα αυτόν που μένει πίσω. Και αυτός που μένει πίσω είναι εκείνος που καλείται να διαχειριστεί το τέλος.
Φωτογραφία: Γιώργης Γερόλυμπος
Φωτογραφία: Γιώργης Γερόλυμπος
Με ποιον τρόπο λοιπόν καταπιαστήκατε με την έννοια του τέλους; Είχε μεγάλη σημασία για εμάς να καταλάβουμε τι σημαίνει αυτό το τέλος και στη συνέχεια να διερευνήσουμε το πώς αυτό θα μεταφραζόταν σε χώρο. Έτσι ξεκινήσαμε να αναζητούμε στοιχεία που ο επισκέπτης θα αναγνώριζε αυτόματα και χωρίς να το σκεφτεί, ως στοιχεία γνώριμα, οικεία σε εκείνον. Το αίθριο της αίθουσας τελετών και το αίθριο του αναψυκτηρίου σχεδιάστηκαν σε μία κλίμακα που σκοπό είχε να προσδώσει στους χώρους αυτούς τις ποιότητες εκείνες που παραπέμπουν στην τόσο γνώριμη για τη Μεσόγειο έννοια του έξω. Ένα ακόμα στοιχείο που πιστεύουμε ενίσχυσε σημαντικά αυτή την αίσθηση της οικειότητας, είναι πως τόσο το βάθρο της αίθουσας τελετών όσο και ο φεγγίτης της οροφής ακριβώς από πάνω του, έχουν στραφεί στον άξονα Ανατολής-Δύσης, στον προσανατολισμό δηλαδή εκείνον που έχουμε συνηθίσει να ερχόμαστε σε επαφή με τη σορό του ανθρώπου που αποχαιρετούμε, τόσο κατά τη διάρκεια των τελετών αλλά και κατά τη διάρκεια της ταφής.
Είναι σχεδόν βέβαιο πως ένα αποτεφρωτήριο που θα σχεδιαστεί σε δέκα ή είκοσι χρόνια από σήμερα στη χώρα μας, θα είναι κάτι το τελείως διαφορετικό. Και αυτό θα καταστεί εφικτό ακριβώς γιατί θα έχει ήδη χαραχτεί στη συνείδηση και στη μνήμη των κατοίκων αυτού του τόπου. Εμείς οι ίδιοι θα σχεδιάζαμε πολύ διαφορετικά ένα αποτεφρωτήριο σε δέκα ή είκοσι χρόνια από τώρα στην Ελλάδα.
Ένα αποτεφρωτήριο είναι κάτι σαν «κοσμικός ναός», είναι το τελευταίο μέρος από το οποίο θα περάσουν εκείνοι που δεν επιθυμούν μια ορθόδοξη, θρησκευτική κηδεία στην Ελλάδα. Υπάρχουν στοιχεία στον αρχιτεκτονικό σας σχεδιασμό και στην όψη του κτιρίου που μαρτυρούν, που υπονοούν τη χρήση του; Γνωρίζουμε πως κάθε Κέντρο Αποτέφρωσης στο σύγχρονο κόσμο απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί θρησκευτικό. Αφορά όλους μας, ακριβώς όπως και ο θάνατος. Γνωρίζαμε εκ των προτέρων, από το στάδιο του briefing ακόμα, πως άνθρωποι από διαφορετικές θρησκείες, με διαφορετικές αφετηρίες και ιδεολογικά υπόβαθρα θα επισκέπτονταν το συγκεκριμένο κτίριο σε βάθος χρόνου. Έτσι είχαμε πάντα στο μυαλό μας εκείνον που αποχαιρετά. Είτε πιστεύει σε κάποιον θεό, είτε δεν πιστεύει. Αυτό που μας απασχολούσε όμως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο ήταν ο χώρος αυτός να χαρακτηρίζεται στην ολότητά του από γαλήνη και ηρεμία. Να είναι κατανυκτικός για αυτούς τους ανθρώπους. Για να απαντήσουμε όμως στην ερώτησή σας, δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα εάν απογυμνωμένο από οποιοδήποτε διακριτικό, το κτίριο θα φώναζε τη λειτουργία του από μακριά. Αυτό όμως ήταν και το ζητούμενο. Να μην φωνάζει.
Φωτογραφία: Γιώργης Γερόλυμπος
