Οι ιστορικές ταινίες και ο ρόλος τους στην αναπαράσταση του παρελθόντος

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατανοήσει τον κόσμο, να ανιχνεύσει την αλήθεια, να αναζητήσει την πραγματικότητα, ακολούθησε στο πέρασμα των αιώνων πολλά διαφορετικά μονοπάτια: από τις μυθολογίες, τις μυθιστορίες και τα έπη, μέχρι τη θεολογία, τη φιλοσοφική σκέψη, την Τέχνη και, αναμφίβολα, την ιστορική επιστήμη. 

Και, όμως, η Ιστορία έχει και αυτή τη δική της απρόσμενη ιστορία, με την εξέλιξή της να είναι ιδιαίτερα γοητευτική και εξόχως κατατοπιστική της ατέρμονης ανάγκης του ανθρώπου να βρει μία απάντηση πάνω στα θέματα της καταγωγής, της συμπεριφοράς και του προορισμού του. Ήδη από τα χρόνια της ελληνικής αρχαιότητας, ο Όμηρος διατεινόταν ότι «ίστωρ» είναι εκείνος που εκφράζει την κρίση του «βάσει γεγονότων μετά από διερεύνηση», ενώ ο Ηρόδοτος, ο «πατέρας της Ιστορίας», υπήρξε ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «ιστορία» με την έννοια της «διερεύνησης».

Μάλιστα, ο Θουκυδίδης για να καταγράψει τα ιστορικά γεγονότα συμβουλευόταν γραπτά ντοκουμέντα και συνομιλούσε με ανθρώπους που συμμετείχαν ή και πρωταγωνίστησαν σε όσα περιέγραφε. Αλλά, χρειάστηκαν να παρέλθουν πολλοί αιώνες μέχρι η Ιστορία να εξελιχθεί από αφηγηματική παράθεση περιστατικών σε επαγγελματική συστηματική έρευνα των αρχείων και σε κριτική εξέταση των πηγών.

Πάντως, αρχικά η Αίγυπτος και η Βαβυλώνα ήταν που πρωτοστάτησαν στην καταγραφή της, καθώς «διαφύλασσαν τις γνώσεις του παρελθόντος με τη συνήθειά τους να τηρούν αρχεία», για να ακολουθήσουν στην Ελλάδα -μεταξύ άλλων- ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφώντας αναδεικνύοντας έναν καινούργιο τρόπο προσέγγισης της Ιστορίας, αυτόν της συναισθηματικά αποστασιοποιημένης παράθεσης των γεγονότων.

Με τους ιστορικούς της Αρχαίας Ρώμης -Πολύβιο, Σαλούσιο, Δίων Κάσιο- τα πράγματα θα άλλαζαν: ανατέθηκε στην Ιστορία ο ρόλος της στηλίτευσης της διαφθοράς και της επιδοκιμασίας της αρετής, παρουσιάζοντας παραδείγματα συμπεριφοράς προς μίμηση ή αποφυγή.

Αλλά και στα χρόνια του Μεσαίωνα, ο Χριστιανικός κόσμος με τον Ευσέβιο, τον Γρηγόριο της Τουρ ή τον Βέδα, θα «προσάρμοζε» την εξέλιξη της Ιστορίας στις αναφορές της Βίβλου! Στη συνέχεια, θα αναβίωνε η κοσμική ιστορία για περίπου οκτώ αιώνες: Ξεκίνησε με τις «Επετηρίδες» και τα «Χρονικά», ένα πρώιμο είδος «ημερολογίου», ανέδειξε την «ιπποσύνη» σε τρόπο ζωής και είδος λογοτεχνίας και τελείωσε με τον ψυχρά ορθολογικό ρεαλισμό των Μακιαβέλι και Γκουιτσαρντίνι.

Ώσπου, στον εικοστό αιώνα δημιουργείται ο όρος της «ιστοριογραφίας» και καθιερώνεται η «επαγγελματική ιστορία»,  δηλαδή η συστηματική αρχειακή έρευνα και η κριτική εξέταση των πηγών. Κάπως έτσι, η Ιστορία θα αναδεικνυόταν πλέον σε επιστήμη, δίνοντας ένα τέλος στη διχογνωμία αν είναι «τέχνη» ή «επιστήμη».

Και στο αναμενόμενο ερώτημα «γιατί τέχνη;», η απάντηση είναι απρόσμενα απλή: η καταγραφή της ιστορικής εξέλιξης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα συχνά διασταυρώνεται εκτός από την πολιτική, τη νομική, την ηθική και με την καθαρή λογοτεχνία, τα ημερολόγια, τις βιογραφίες, τον περιηγητισμό, την τέχνη της αφήγησης και, φυσικά, την έβδομη Τέχνη: τον κινηματογράφο.

Η σχέση της Ιστορίας με αυτήν τη σχετικά νέα μορφή Τέχνης, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Και η «Ιστορία στον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος στην ιστορία» του Αμερικανού καθηγητή ιστορίας, Robert Α. Rosenstone, έρχεται να διερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο ο κινηματογράφος, σε διάστημα περίπου ενός αιώνα, στην ουσία άλλαξε τον τρόπο πρόσληψης της Ιστορίας. Πρόκειται για μία εξαιρετική πραγματεία πάνω στις ιστορικές ταινίες και στον ρόλο τους στην αναπαράσταση του παρελθόντος.

Μέσα από ταινίες όπως, «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925) και «Οκτώβρης» (1928) του Σεργκέι Αϊζενστάιν, «Ο νεαρός κύριος Λίνκολν» (1939)του Τζον Φορντ, «Σπάρτακος» (1960) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, «Ο θίασος» (1975) του Θόδωρου Αγγελόπουλου, «Γκάντι» (1982)του Ρίτσαρντ Ατένμπορο, «Χίτλερ-μια ταινία από τη Γερμανία» (1982)του Hans Yourgen Sybeberberg, «Platoon» (1986)του Όλιβερ Στόουν, «Η λίστα του Σίντλερ» (1993) του Στίβεν Σπίλμπεργκ, «Οι σημαίες των προγόνων μας» (2006) του Κλιντ Ίστγουντ, ο συγγραφέας εξετάζει διεξοδικά τον κινηματογράφο ως μέσο αναπαράστασης, διαχείρισης, ερμηνείας, ανακατασκευής και εντέλει νοηματοδότησης του παρελθόντος.

Στην ουσία, διακρίνει τα ιστορικά φιλμ σε δύο βασικές κατηγορίες: σε «ταινίες ιστορικού περιεχομένου» και σε «ταινίες εποχής». Οι «ταινίες εποχής» χρησιμοποιούν την ιστορία ως διακόσμηση και ως φόντο, δίχως να συσχετίζουν τη μυθοπλασία τους με τα ιστορικά γεγονότα ή με τις ιστορικές περιόδους στις οποίες αναφέρονται. Οι «ταινίες ιστορικού περιεχομένου», πάλι, προχωρούν σε βαθύτερο επίπεδο, συζητώντας για τις ατομικές και τις συλλογικές σχέσεις, για τα φύλα, τον εθνικισμό, για πολιτική, τις επαναστάσεις και τις εξεγέρσεις.

Ο Rosenstone άρχισε να ασχολείται με το θέμα της σχέσης κινηματογράφου και ιστορίας, πριν από πολλές δεκαετίες. Η παρούσα μελέτη αυτό που επιχειρεί να υποστηρίξει, είναι και το βασικότερο κίνητρο συγγραφής της: μπορούμε να δούμε τις ταινίες όχι μόνο ως αξιόπιστες ιστοριογραφικές μαρτυρίες της εποχής δημιουργίας τους, αλλά και ως έναν ιδιαίτερο λόγο για το παρελθόν και την ίδια την Ιστορία.

Κατά τα άλλα, ο συγγραφέας τεκμηριώνει τη θέση ότι εάν αφήσουμε τις ιστορικές ταινίες έξω από τη συζήτηση για τις νοηματοδοτήσεις του παρελθόντος, είναι σαν να αγνοούμε ένα από τα πιο σημαντικά μέσα για τις προσλήψεις των ιστορικών γεγονότων.

Πάνω απ’ όλα, όμως, αυτό που ενδιαφέρει κυρίως τον Rosenstone, δεν είναι να δει την Ιστορία στον κινηματογράφο, ούτε τον κινηματογράφο στην Ιστορία. Αλλά, να δει τον κινηματογράφο ως Ιστορία – κάτι που το  καταφέρνει, ποικιλοτρόπως, μέσα από αυτήν τη συναρπαστική μελέτη. Στο μεταξύ, βέβαια, η Ιστορία απλώς συνεχίζεται… 

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Μετά τον τραυματικό χωρισμό από τη γυναίκα του, ο δημοφιλής συγγραφέας Μορτ Ρέινι αποσύρεται σε ένα μοναχικό σπίτι πλάι σε μια λίμνη, για να γράψει το επόμενό του βιβλίο. Αντί όμως να βρει την ηρεμία του, θα βρεθεί αντιμέτωπος με έναν άγνωστο σχιζοφρενή που τον κατηγορεί ότι του έχει κλέψει το έργο του. O επικίνδυνος άγνωστος γίνεται η σκιά του και απαιτεί δικαιοσύνη. Σιγά-σιγά όμως ανακαλύπτουμε ότι τίποτε δεν είναι όπως φαίνεται. Ένα ψυχολογικό θρίλερ από τα καλύτερα του είδους του. Αλλά και ένας Στήβεν Κινγκ που παίζει μαζί μας, όπως η γάτα με το ποντίκι…

Ένας συγγραφέας βρίσκεται αντιμέτωπος με τη λευκή σελίδα. Η καθημερινότητά του έχει αλλάξει – έχει αποκτήσει το πρώτο του παιδί. Στο περιθώριο της χαράς του, όμως, πλανάται μια απορία: ο ίδιος πια πού είναι; Βάζει άνω τελεία στη ζωή του και ξεψαχνίζει το παρελθόν του για να στοχαστεί το παρόν του. Ανακαλύπτοντας σημειώσεις μέσα στις ρωγμές του χρόνου, θραύσματα αναμνήσεων δημιουργούν την έως τώρα ιστορία του. Το ατομικό ανοίγεται στο συλλογικό και ο αφηγητής συναντά πρόσωπα που τον καθόρισαν, συγγραφείς που τον διαμόρφωσαν, ήρωες που τον στοίχειωσαν. Από τους μυστικούς κήπους της μνήμης αναδύονται ζητήματα που απασχολούν λίγο πολύ όλους μας: ο έρωτας, ο θάνατος, ο εθισμός, οι ενοχές, η πατρότητα, η φθορά του σώματος, τα κοινωνικά δίκτυα, η υποκρισία, η πολιτική ορθότητα. Καθώς τα αγωνιώδη σκιρτήματα της ψυχής συμπλέκονται, σχηματίζουν μια αφήγηση που προσπαθεί να αποτυπώσει τον ρευστό κόσμο στον οποίο κατοικούμε.

Το φθινόπωρο είναι η εποχή που η καταχνιά τυλίγει τα πρωινά και μια δροσιά σκεπάζει τα βράδια. Και καθώς τα φύλλα αρχίζουν να πέφτουν, οι νύχτες γίνονται μεγαλύτερες και οι σκιές μακραίνουν. Απομονωμένα αγροτόσπιτα, μυστηριώδεις επαύλεις και καταραμένοι τάφοι είναι μερικά από τα σκηνικά για τις 12 φθινοπωρινές ιστορίες της Βασίλισσας του εγκλήματος» Άγκαθα Κρίστι στις οποίες πρωταγωνιστούν, μεταξύ άλλων, οι συνήθεις… ύποπτοι: Η Μις Μαρπλ και ο Ηρακλής Πουαρό.

«Μνήμη και πολλή αγάπη χρειάστηκε για να γράψω την ιστορία της ζωής μου. Στο μυθιστόρημα μπορείς να λες ό,τι φαντάζεσαι, να κινείς τους ήρωές σου όπως θέλεις, να τους βάζεις να λένε ό,τι σκέφτεσαι εσύ. Όταν όμως τα πρόσωπα είναι αληθινά, δεν γίνεται ούτε τοσοδά να λαθέψεις, μια και κανείς τους δεν μπορεί πια να σε επιβεβαιώσει ή να σε διαψεύσει. Ευτυχώς που υπάρχει η αδελφή μου και η μνήμη της είναι αλάνθαστη και η ζωή της μπλέκεται με τη δική μου. Μόλις διάβασε αυτά που έγραψα μου είπε: “Έτσι ζήσαμε, έτσι ήταν αυτοί που γνωρίσαμε και αγαπήσαμε”. “Τώρα” της λέω, “που ξαναθυμήθηκες την ιστορία μας θα ‘θελες να είχαμε ζήσει μια άλλη ζωή;”. “Με τίποτα” μου αποκρίθηκε αυθόρμητα. “Με τίποτα” συμπλήρωσα κι εγώ». Συλλεκτική έκδοση του έργου της Άλκης Ζέη, με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη γέννησή της και τη θέσπιση του 2023 ως Έτους Άλκης Ζέη.