Φερνάντο Πεσσόα, Περί θανάτου και άλλων μυστηρίων: Όταν ο θάνατος γίνεται ένα ακραίο λογοτεχνικό παιχνίδι

Είναι αναμφίβολα μία ασυνήθιστη περίπτωση στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας – λυρικός και κρυπτικός, οξυδερκής και υπαινικτικός, εξομολογητικός και οικουμενικός. Αλλά και παράξενος, παράδοξος και μυστηριώδης, απρόσμενος και ενίοτε απροσπέλαστος μέσα από τα πολυάριθμα προσωπεία του. Ο λόγος για τον Φερνάντο Πεσσόα (1888- 1935), αυτόν τον μυθικό συγγραφέα και ποιητή που παραμένει ακόμη και σήμερα ανεξιχνίαστος: Έζησε μια ζωή στα όρια της ανυπαρξίας και δεν δημοσίευσε παρά ένα μικρό μέρος του τεράστιου έργου του.

Ένα έργο αινιγματικό, πολυποίκιλο, δαιδαλώδες, συναρπαστικό, που το κληροδότησε στις επόμενες γενιές κλεισμένο στο περίφημο -πια- μπαούλο του, το οποίο περιείχε 27.500 αταξινόμητα χειρόγραφα! Απ’ την άλλη, μέχρι σήμερα οι μελετητές του έχουν ανακαλύψει μία πλειάδα από επινοημένες προσωπικότητες που υπογράφουν τα βιβλία του – τα περισσότερα των οποίων δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατό του.

Αλλά και τη βιογραφία του τη συνθέτουν ελάχιστα γνωστά γεγονότα: ο θάνατος του πατέρα του, η μετακίνηση μαζί με τη νέα του οικογένεια στο Ντέρμπαν της Αφρικής, η αγγλική του παιδεία, η επιστροφή στη Λισσαβόνα και ο βιοπορισμός του ως αλληλογράφος σε εμπορικούς οίκους. Ακόμη, ένας λευκός έρωτας και πολλή μοναξιά.

Πάντως, και μόνο το περίφημο Βιβλίο της ανησυχίας να είχε ολοκληρώσει, θα αρκούσε, αφού συγκαταλέγεται στα πλέον σημαντικά έργα της λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα: Ημερολόγιο της αμφιβολίας, αυτοβιογραφία χωρίς απτά γεγονότα, κομμάτια και αποσπάσματα μιας αιχμηρής και βασανισμένης μνήμης, διεξοδικός χάρτης λογοτεχνικών διαδρομών, φιλοσοφικό σταυρόλεξο για δυνατούς λύτες. Εξομολόγηση, δοκίμιο, μυθιστόρημα ή ποίημα; Αν και δεν κατατάσσεται εύκολα σε κάποια κατηγορία το έργο αυτό -που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1982- έμελλε να του προσδώσει παγκόσμια φήμη, μισό αιώνα μετά τον θάνατό του.

Ποιος ήταν, όμως, αυτός ο περίεργος Πορτογάλος που δημιούργησε σάλο με τα πολλαπλά προσωπεία του; Οι αντιθέσεις της προσωπικότητας του Πεσσόα -με τα εβδομηνταδύο μέχρι σήμερα ευρεθέντα πρόσωπα με τα οποία υπογράφει τα έργα του- αντικατοπτρίζονται στο έργο του ποικιλοτρόπως και αναδεικνύουν την βαθύτερη ουσία και την μοναδικότητά του. Είναι κοσμοπολίτης και απόμακρος, κυνικός και ευαίσθητος, μυστικιστής και μυστικοπαθής, φουτουριστής και υπαρξιστής, κλασικός και μπαρόκ.

Απ’ την άλλη, η απάντηση ίσως δίνεται επαρκέστερα μέσα από τις σελίδες του «Βιβλίου της ανησυχίας»: «Είμαι τα περίχωρα μιας πόλης που δεν υπάρχει, τα εκτενή σχόλια ενός βιβλίου που δεν γράφτηκε. Δεν είμαι κανένας. Δεν ξέρω να αισθάνομαι, δεν ξέρω να σκέφτομαι, δεν ξέρω να θέλω. Είμαι το πρόσωπο ενός μυθιστορήματος που απομένει να γραφτεί».

Απαράμιλλος τεχνίτης του λόγου, μετρ των μεταμφιέσεων, των πολλαπλών απηχήσεων και των αφηγηματικών συγχωνεύσεων, ο Πεσσόα με το «Βιβλίο της ανησυχίας» έδωσε ένα κείμενο πολυεδρικό, σπονδυλωτό, πυκνό στην καθηλωτική του ειλικρίνεια και σπαραχτικό στην εξομολογητική του αμεσότητα.

Ένα ακόμη αριστουργηματικό έργο του είναι σίγουρα το διήγημα με τον προκλητικό τίτλο «Ο αναρχικός τραπεζίτης» – το οποίο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1922. Στους αντίποδες του «Βιβλίου της ανησυχίας», ο «Αναρχικός τραπεζίτης» εστιάζει στην πρακτική πλευρά της ζωής: την κοινωνία, το χρήμα, την άσκηση της εξουσίας και τους νόμους της. Παραβολή, διαλεκτική σάτιρα, υποδειγματικό οικοδόμημα μιας αυστηρής επαγωγικής λογικής, διαθέτει την διαχρονική επικαιρότητα που χαρακτηρίζει ολόκληρο το έργο του ιδιοφυούς λογοτέχνη.

Σε κάθε περίπτωση, η προσωπικότητά του εξακολουθεί και παραμένει αχαρτογράφητη, ενώ νέα στοιχεία και άγνωστα έργα του έρχονται συνεχώς στο φως. Όπως συνέβη και με το Περί θανάτου και άλλων μυστηρίων. Σ’ αυτά τα ανέκδοτα μέχρι προσφάτως διηγήματα που φέρουν την υπογραφή του Φερνάντο Πεσσόα -ορισμένα από τα οποία συναγωνίζονται σε λυρικότητα την ποίησή του και άλλα μαρτυρούν τις κοινωνιολογικές, ψυχολογικές και επιστημολογικές ανησυχίες του- προαναγγέλλονται και αναπαριστώνται αυτοκτονίες, διαπράττονται φόνοι, συμβαίνουν θάνατοι αιτιολογημένοι και αναιτιολόγητοι.

Πρόκειται για μικρά «διαμάντια» στα οποία συναντάμε μία αλληλουχία πολλών διαφορετικών θανάτων: θάνατοι σε συνθήκες πολέμου – παρακολουθούμε σκηνές πολέμου όπου με αργά, σχεδόν στατικά βήματα οι άνθρωποι οδεύουν προς τον αφανισμό τους^ θάνατοι από το πάτημα ενός τρένου το οποίο επελαύνει ασυγκράτητο προς κάποιον την ώρα που εκείνος καταβάλλει υπεράνθρωπες προσπάθειες να καταλάβει για ποιον λόγο αδυνατεί να συγκινηθεί^ θάνατοι εξαιτίας κακού φωτισμού με διατυπώσεις που κινούνται μεταξύ λυρισμού και μελοδράματος^ θάνατοι που προκαλούν στον αφηγητή πλήθος ερωτημάτων, αλλά και αλληγορικοί θάνατοι με κάποιο ηθικό δίδαγμα και, φυσικά, φόνοι.

Σε κάθε περίπτωση, πρωταγωνιστεί το ίδιο το γεγονός του θανάτου, με τον συγγραφέα να αναδεικνύει αριστοτεχνικά την οικουμενική και όχι την ατομική του διάσταση αποδεικνύοντας εμπράκτως ότι είναι το κατ’ εξοχήν λογοτεχνικό συμβάν – ικανό να κινητοποιήσει τα πάντα στη λογοτεχνία. Και, βέβαια, στα χέρια του Πορτογάλου συγγραφέα και ποιητή, ο θάνατος γίνεται ένα ακραίο λογοτεχνικό παιχνίδι με -φαινομενικά- ανεξέλεγκτες αφηγηματικές προοπτικές.

Ο Πεσσόα γράφει κάπου ότι αυτό που θεωρούμε ζωή είναι ο ύπνος της πραγματικής ζωής, ενώ ο θάνατος δηλώνει αυτό που πραγματικά είμαστε. Ίσως να είναι και έτσι. Μόνο που ο Πεσσόα -για ακόμη μία φορά- παίζει μαζί μας και παίζει καλά, όπως η γάτα με το ποντίκι, γνωρίζοντας ότι αυτή η υπέρτατη αποκαλυπτική στιγμή δεν χρησιμεύει σε τίποτα. Αναπόφευκτα, όμως, έρχεται να ολοκληρώσει με τον πλέον απόλυτο τρόπο τον κύκλο της ύπαρξης και το μυστηριώδες πέρασμα στην ανυπαρξία – εκείνη, δηλαδή, την προγενέθλια και μεταθανάτια συνθήκη, από την οποία διαφύγαμε για λίγο: ήταν εκείνο το μικρό διάστημα που ζήσαμε. Και η μεγάλη λογοτεχνία του Φερνάντο Πεσσόα, κατά έναν γοητευτικά παράξενο τρόπο, μοιάζει να το έχει συμπεριλάβει…

Φερνάντο Πεσσόα
«Περί θανάτου και άλλων μυστηρίων»
Μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα
Εκδόσεις: Gutenberg
Σελίδες: 96

Βιβλία στη Βιτρίνα

Μαρίλη Μαργωμένου
«Το θηρίο βγήκε βόλτα»
Εκδόσεις: Καστανιώτη
Σελίδες: 512

Όταν ο δημοσιογράφος Βύρων Σερέτης μπαίνει στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Βόθωνα, είναι συντετριμμένος: Έχει σκοτώσει κάποιον κατά λάθος. Πίσω απ’ τα κάγκελα, όμως, οι κανόνες αλλάζουν. Ο Βύρων συνειδητοποιεί ότι στο Βόθωνα το να έχεις διαπράξει φόνο είναι ατού – αρκεί να μην ξέρει κανείς πως τον έκανες κατά λάθος. Ανάμεσα σε απατεώνες και φονιάδες, σε γκάνγκστερ και σίριαλ κίλερ, ο Βύρων προσπαθεί να ισορροπήσει. Με τρόμο βλέπει τον εαυτό του να τα καταφέρνει ανησυχητικά καλά. Ο Βύρων έχει όλα τα ταλέντα ενός επιτυχημένου εγκληματία – το μόνο εμπόδιο είναι οι αναστολές του. Όταν γνωρίζει το πραγματικό αφεντικό της φυλακής, τον αρχιμαφιόζο Φώντα Αριστέα, αυτό αλλάζει. Οι δυο τους είναι σαν να βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία της ίδιας τροχιάς: ο Βύρων στην αρχή της και ο Αριστέας στο τέρμα της. Όταν βρεθεί κάποιος να σου δείξει το δρόμο, η μετάλλαξη είναι θέμα χρόνου. Το θηρίο βγαίνει βόλτα, και πια δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί να το σταματήσει.

Ρέιμοντ Τσάντλερ
«Η μικρή αδερφή»
Μετάφραση: Αντώνης Καλοκύρης
Εκδόσεις: Κέδρος
Σελίδες: 360

Η Όφαμεϊ Κουέστ, μια μικροκαμωμένη, σεμνότυφη κοπέλα από το Κάνσας, απευθύνεται στον Φίλιπ Μάρλοου προκειμένου να βρει τον μεγάλο της αδερφό Όριν, που έχει μήνες να δώσει σημεία ζωής. Εκείνος ξεκινά από την κακόφημη πανσιόν όπου διέμενε ο νεαρός μέχρι που εξαφανίστηκε. Συναντά κάποιον που τον γνώριζε, αλλά, προτού προλάβει να του μιλήσει, ο τύπος βρίσκεται δολοφονημένος με παγοκόφτη. Και αυτή θα είναι μόνο η αρχή… Ο Ρέιμοντ Τσάντλερ βάζει τον διάσημο ήρωά του ίσως στην πιο δύσκολη περιπέτειά του.

Βαγγέλης Γιαννίσης
«Λεωφόρος Αλεξάνδρας 173 – Αληθινές ιστορίες από το Τμήμα Ανθρωποκτονιών»
Εκδόσεις: Διόπτρα
Σελίδες: 352

Ένας τοξικοεξαρτημένος βρίσκεται σταυρωμένος σε ένα δάσος.
Ένας εισοδηματίας δολοφονείται βίαια στο διαμέρισμά του. Άγνωστοι πυροβολούν έναν Ολλανδό σε μια γειτονιά της Αθήνας. Ένα κοριτσάκι εξαφανίζεται από το σπίτι του. Μια φωτιά σε ένα δώμα αποκαλύπτει ένα πτώμα δεμένο στο κρεβάτι. Πέντε εγκλήματα και πέντε αξιωματικοί της αστυνομίας με έναν και μοναδικό στόχο: Να τα εξιχνιάσουν. Ο Βαγγέλης Γιαννίσης γίνεται ο πρώτος Έλληνας συγγραφέας που συνεργάζεται στενά με τους αξιωματικούς του Τμήματος Εγκλημάτων Κατά Ζωής και Προσωπικής Ελευθερίας, για να παρουσιάσει πέντε αληθινές ιστορίες βγαλμένες από τα αρχεία του Ανθρωποκτονιών. Ειδεχθή εγκλήματα ζωντανεύουν στα μάτια του αναγνώστη, σε ένα ταξίδι στα άδυτα πέντε υποθέσεων που συγκλόνισαν τη χώρα.

Alberto Garlini
«Όλοι θέλουν να χορεύουν»
Μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης
Εκδόσεις: Πόλις
Σελίδες: 448

Στην Εμίλια-Ρομάνια της Ιταλίας, ο Ρομπέρτο, οκτώ χρονών, αποκτά έναν καινούργιο φίλο, τον Ρικάρντο, και μαζί συναντούν τυχαία έναν νεαρό συγγραφέα, τον Πιερ –χαρακτήρας που βασίζεται στον συγγραφέα Pier Vittorio Tondelli– ο οποίος τους προστατεύει από τους ναρκομανείς της περιοχής. Η δεκαετία του ’80 διαφαίνεται στον ορίζοντα και τα δύο αγόρια μπαίνουν στην εφηβεία, στην εποχή του έρωτα: ο Ρικάρντο έχει την Κιάρα, τον έρωτα της ζωής του, και ο Ρομπέρτο ξαναβρίσκει τον Πιερ, που τον αγαπάει και ύστερα τον εγκαταλείπει. Διασχίζουν αυτά τα χρόνια συνεχώς μεθυσμένοι, τρέχοντας με μεγάλη ταχύτητα στους δρόμους της Ευρώπης, από τα πάρτι της Ιμπίθα στη Ρώμη των πρώτων πολιτιστικών φεστιβάλ, από την Οδησσό στη Βαρκελώνη, ως την αναπόφευκτη καταστροφή. Το «Όλοι θέλουν να χορεύουν» παρακολουθεί τη διαδρομή και των τεσσάρων –του Πιερ, του Ρομπέρτο, του Ρικάρντο και της Κιάρας– που αυτή η βίαιη και σκοτεινή περίοδος θα τους ενώσει και έπειτα θα τους χωρίσει.