«Ένα χαμόγελο της τύχης»: Επικίνδυνο ερωτικό πάθος αλλά και ελεγεία της παρακμής μιας ολόκληρης εποχής

Διέθετε την μοναδική ικανότητα να εντοπίζει και να αναδεικνύει την αιώνια σύγκρουση των αντιθέτων – όπου και αν βρίσκονταν. Και, εντός ενός τέτοιου πλαισίου, κατάφερνε να εκθέτει αθέατες, μυστηριώδεις και εντελώς διαφορετικές πτυχές των ανθρώπινων σχέσεων μέσα από την απρόσκοπτη πορεία τους προς την αντιπαλότητα, την αναμέτρηση, τη σύγκρουση, την καταστροφή.

Απ’ την άλλη, είχε συνειδητά αποκλείσει το υπερφυσικό στοιχείο από το έργο του, γιατί όπως είπε κάποτε αν το δεχόταν, θα ήταν σαν να ομολογούσε ότι η καθημερινότητα δεν είναι θαυμαστή. Στην πραγματικότητα, ο σπουδαίος συγγραφέας επέλεξε να μυθιστοριογραφήσει εκτενώς τη ζωή ακριβώς επειδή τη θεωρούσε ποιητική.

Και, βέβαια, πολύ πριν αποτυπώσει -με την πεζογραφία του- κόσμους εξωτικούς, παράξενους, υποβλητικούς και απρόβλεπτους, επεδίωξε και ως ένα βαθμό κατάφερε να τους γνωρίσει στα ατελείωτα ταξίδια του και την εγγενή τάση του προς την περιπέτεια, τις συγκινήσεις, τη συνεχή φυγή.

Ο Τζόζεφ Κόνραντ γεννήθηκε στην Ουκρανία το 1857 από Πολωνούς γονείς. Αλλά το 1864 θα χάσει τη μητέρα του και τέσσερα χρόνια μετά τον πατέρα του και θα βρεθεί στην Κρακοβία, υπό την κηδεμονία στενών συγγενών του. Ο μικρός Τζόζεφ δεν θα αργήσει να δείξει σημάδια ξεχωριστής ευφυΐας: μαθαίνει να μιλάει απταίστως γαλλικά, ενώ μέσα από τις πολωνικές μεταφράσεις ανακαλύπτει τους κλασικούς, τον Σαίξπηρ και τον Ντίκενς. Λίγο αργότερα θα ανακαλύψει τα περιπετειώδη μυθιστορήματα του Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ και τους «Εργάτες της Θάλασσας» του Βίκτωρος Ουγκώ. Ειδικά αυτό το τελευταίο έμελλε να επηρεάσει βαθιά τον ψυχισμό του και να τον γεμίσει όνειρα για τη θαλασσινή ζωή και περιπέτεια. Έτσι, στα δεκαέξι του μόλις χρόνια μεταβαίνει στο λιμάνι της Μασσαλίας για να γίνει ναυτικός. Η αρχή μιας μυθιστορηματικής ζωής μόλις ξεκινούσε.

Θα ακολουθήσουν πολλά ταξίδια σε Ινδία, Σιγκαπούρη, Σουμάτρα, Ινδονησία, ενώ ήδη είχε αρχίσει να γράφει συστηματικά. Ώσπου μία ασθένεια με υψηλό πυρετό έμελλε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη σύνθεση του πρώτου του μυθιστορήματος με τίτλο «Η τρέλα του Άλμαγιερ» – έργο που δημοσιεύτηκε το 1895- επιδεικνύοντας εξαρχής μία ασυνήθιστη ωριμότητα, αλλά και ένα μεγαλειώδες ταλέντο.

Είναι η ιστορία του Άλμαγιερ, ενός Ολλανδού μετανάστη στη Μαλαισία, ο οποίος με την ελπίδα ότι θα γίνει πλούσιος παντρεύεται μια μαύρη, θετή κόρη ενός πλούσιου Άγγλου πλοιάρχου και εμπόρου. Όταν ο τελευταίος εξαφανίζεται στο εσωτερικό του νησιού, τα όνειρα του πλούτου διαλύονται και μένει με τη γυναίκα του, η οποία τώρα του φέρεται με απιστία και εχθρότητα.

Ήδη με αυτό το πρώτο έργο ο Κόνραντ δείχνει ένα ευκρινές και ικανό δείγμα της θεματικής του που περιλαμβάνει την μοναξιά, την απομόνωση, την απελπισμένη προσπάθεια για επιβίωση, τη ματαίωση, την αποτυχία. Μία απαισιοδοξία διάχυτη, μια πραγματικά δυσοίωνη θέαση του κόσμου και κυρίως μία εντυπωσιακή και καταιγιστική εικονοποιία από έναν εξαιρετικό δεξιοτέχνη που ήξερε να μεταμορφώνει το βαθιά προσωπικό σε παγκόσμιο, την προσωπογραφία σε ένα οξυδερκές πορτρέτο μια ολόκληρης εποχής.

Προηγουμένως, το 1889, ανάμεσα σε δύο ταξίδια στη θάλασσα, ο Κόνραντ θα βρεθεί καπετάνιος σε ένα ποταμόπλοιο στο Βελγικό Κονγκό, μια εμπειρία που αποδείχτηκε καθοριστική για την μετέπειτα προσωπική και συγγραφική του εξέλιξη: Αυτή ήταν η πρώτη επαφή του με τον τρόπο που εκμεταλλεύονταν οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες τους ντόπιους – γεγονός που χάραξε βάναυσα τον ψυχισμό του. Παράλληλα, η υγεία του κλονίζεται ανεπανόρθωτα και είναι κάτω από αυτές τις αντίξοες συνθήκες που θα γράψει την ίδια χρονιά το αριστουργηματικό «Η καρδιά του σκότους».

Βασισμένη στις δικές του εμπειρίες στο Κονγκό, η ιστορία είναι ένα εκπληκτικό μείγμα συμβολικών αντιστοιχιών και χειροπιαστών λεπτομερειών που συνταράσσουν. Εδώ οι «σκοτεινές» δυνάμεις της Αφρικής εκμηδενίζουν έναν αρχικά πολιτισμένο, καλλιεργημένο και ικανότατο άνθρωπο, τον Κουρτς, ο οποίος ωστόσο δεν είχε τις απαραίτητες εσωτερικές δυνάμεις για να αντισταθεί στη διάβρωση του κακού. Πρόκειται για μία περιδιάβαση στα σκοτάδια του εγώ, ένα εσωτερικό δραματικό ταξίδι όπου επικρατούν η σύγχυση, η γοητεία, η ενοχή και η παρακμή. Πάνω απ’ όλα, όμως, είναι μία από τις μεγαλειωδέστερες αλληγορίες που γράφτηκαν ποτέ υπό τη μορφή μυθιστορήματος.

Με την πάροδο του χρόνου ο Κόνραντ αφοσιώνεται αποκλειστικά στη συγγραφή βιβλίων, σε τέτοια έκταση και με τέτοια ένταση, ώστε να αποτελούν πλέον ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωή του. Στο μεταξύ, το 1896 παντρεύεται μία Αγγλίδα, την Τζέσι Τζορτζ με την οποία μετακόμισαν στο Κεντ και απέκτησαν δύο παιδιά. Είναι πια ένας Άγγλος υπήκοος -τριανταεννέα χρόνων- και έχει βρει εκείνην την ηρεμία που χρειαζόταν για να δημιουργεί απερίσπαστος και να μετουσιώνει τις εμπειρίες μιας ζωής σε τέχνη. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα αργήσει να δημιουργήσει μία από τις σημαντικότερες επιτυχίες του: τον «Λόρδο Τζιμ».

Ο ήρωας του Κόνραντ, ο Τζιμ, είναι ένας καλοφτιαγμένος αξιωματικός του Ναυτικού γεμάτος ρομαντική φαντασία για περιπέτειες και ηρωισμούς. Όταν, όμως, το πλοίο του «Πάτνα» πέφτει σε τυφώνα, είναι από τους πρώτους που -σε μια στιγμή αδυναμίας- θα πηδήξει στη βάρκα για να σωθεί, αφήνοντας τους επιβάτες στην τύχη τους. Το πλοίο δεν βουλιάζει και ο Τζιμ έρχεται αντιμέτωπος με τις συνέπειες των πράξεών του μπροστά στο δικαστήριο. Χωρίς δίπλωμα πια, με την ταμπέλα του δειλού, προσπαθεί απελπισμένα να βρει μια δεύτερη ευκαιρία.

Τα επόμενα χρόνια είναι ιδιαίτερα παραγωγικά και εκδίδονται τα μυθιστορήματα που θα τον καθιερώσουν πρώτα σε μία ελίτ διανοουμένων και αργότερα σε ένα πλατύ αναγνωστικό κοινό: «Ο Νέγρος του Νάρκισσου» (1897), «Ο τυφώνας» (1902), «Νοστρόμο» (1904), «Ο μυστικός πράκτωρ» (1907), «Με τα μάτια ενός δυτικού» (1907), «Μέσα στα κύματα» (1915), «Η γραμμή της σκιάς» (1916), «Η σωτηρία» (1920) – όλα κομμάτια μιας συναρπαστικής εκφραστικής περιπέτειας του συγγραφέα που δικαίως καθιερώθηκε ως ένας πρώιμος μοντερνιστής.

Και, βέβαια, τα βιβλία του μπορεί μεν να βασίζονται στις θαλασσινές του δοκιμασίες και τα εξωτικά μέρη που είχε επισκεφτεί, αλλά -στην ουσία- μεταμόρφωσαν το περιπετειώδες μυθιστόρημα σε μία συμβολική διερεύνηση της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης – πάντοτε σε συνθήκες αντιπαλότητας και αποσύνθεσης.

Πάντως, οι εξωτικές χώρες, τα μακρινά ταξίδια στη θάλασσα, οι μοναχικοί άνθρωποι δεν έπαψαν ποτέ να επανέρχονται στα βιβλία του – όπως συμβαίνει με το «Ένα χαμόγελο της τύχης» (1910). Γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, θεωρείται, από πολλούς ιστορικούς της λογοτεχνίας, ως ο προάγγελος του Μοντερνισμού.

Ο νεαρός Άγγλος καπετάνιος, το όνομα του οποίου πουθενά δεν αναφέρεται, γοητεύεται από τη μαγεία ενός τοπίου που αντικρίζει σε ένα νησί του Ινδικού ωκεανού. Αμέσως μετά την άφιξή του γνωρίζεται, για επαγγελματικούς λόγους, με τους δύο αδελφούς Τζακόμπους. Κάπως έτσι, εντελώς απρόσμενα, συναντάει την όμορφη, μυστηριώδη και ατίθαση δεσποινίδα Τζακόμπους, η οποία του δημιουργεί έναν εμμονικό ερωτικό πόθο.

Σε ένα πρώτο επίπεδο, το «Ένα χαμόγελο της τύχης» έχει να κάνει με αυτήν ακριβώς την επιθυμία για την αισθησιακή ομορφιά αυτής της ποθητής γυναίκας – αλλά και το αίσθημα κινδύνου που προκαλεί στον θαυμαστή της. Κατά τα άλλα, οι τέσσερεις πρωταγωνιστές στην ιστορία του Κόνραντ, εμπλέκονται σε μια σειρά σχέσεων εξαπατημένης εμπιστοσύνης, εκβιασμών και παράνομων συναλλαγών με απρόσμενες συνέπειες.

Είναι μία ιστορία γεμάτη σύμβολα και μισοκρυμμένα συμπεράσματα που χρήζει ψυχαναλυτικής προσέγγισης – για την ουσιώδεστερη κατανόηση των πράξεων των βασικών χαρακτήρων. Εδώ, τα πάντα είναι ανοιχτά, μέσα από μία πρωτοποριακή, μοντερνίστικη αφήγηση, που θα επηρέαζε πολλούς μεταγενέστερους συγγραφείς.

Και όλα αυτά, από έναν απαράμιλλο δεξιοτέχνη που ήξερε να μεταμορφώνει το βαθιά προσωπικό σε παγκόσμιο, αλλά και να φιλοτεχνεί -με αδρές γραμμές- το οξυδερκές πορτρέτο μιας φθίνουσας εποχής. Ένας ολόκληρος κόσμος που παρέπαιε και ο οποίος σύντομα θα αποτελούσε μία έντονη, βασανιστική και αναπόδραστη ανάμνηση: τίποτα δεν θα ήταν, πια, το ίδιο…  

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Αποσπάσματα από το έργο κυρίως αρχαίων συγγραφέων αλλά και νεότερων μελετητών της αρχαιότητας, τα οποία φωτίζουν το κλίμα και την ατμόσφαιρα της εποχής, ενώ, λόγω του ανεκδοτολογικού τους χαρακτήρα, είναι ιδιαίτερα ευχάριστα στην ανάγνωση. Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνονται πρόσωπα, γεγονότα και καταστάσεις που δεν βρίσκονται πάντοτε στα σύγχρονα βιβλία της Αρχαίας Ιστορίας. Πολλά από αυτά παρουσιάζουν το εντυπωσιακό, το περίεργο, το απροσδόκητο, ακόμη και το ευτράπελο, µε τρόπο απλό και κατανοητό. Ένα τολμηρό ως προς την στόχευση βιβλίο, το οποίο είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο και αναδεικνύει κάποιες -συχνά ενοχλητικές- λεπτομέρειες της επίσημης Ιστορίας…

Τα τελευταία 20 χρόνια η συγγραφέας ασχολήθηκε μέσα από διάφορους οργανισμούς –σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο– με την αγορά εργασίας και την επίδρασή της στην αποτελεσματικότητα της οικονομίας, διατηρώντας μια έντονα ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Στόχος της ήταν η βελτίωση των συνθηκών απασχόλησης και η κατά το δυνατόν μεγαλύτερη κατανόηση των κινήτρων των διαφορετικών πτυχών της αγοράς εργασίας. Με το παρόν, εξαιρετικά σημαντικό πόνημα –όπως εξηγεί η ίδια: «θέλησα να ρίξω λίγο φως συγκεντρωμένο στις έννοιες που περιέχονται στις λέξεις και τις κάνουν να έχουν τη χροιά που έχουν. Και έτσι δημιουργήθηκε το γλωσσάρι που κρατάτε στα χέρια σας». Όσο για τα λήμματα, παρουσιάζονται σε αλφαβητική σειρά ώστε να είναι ευκολότερη η αναζήτησή τους από τον αναγνώστη. Ένα ιδιαίτερα χρηστικό και χρήσιμο –από κάθε άποψη- γλωσσάρι.

Η Ίνγκρι Μπαρόυ επιστρέφει στο νησί των παιδικών της χρόνων, στα δυτικά της Νορβηγίας, νομίζοντας πως είναι μόνη: εκείνη και η θάλασσα. Όμως δεν είναι πια παιδί. Ούτε είναι μόνη. Η Νορβηγία βρίσκεται υπό ναζιστική κατοχή. Όταν αρχίζουν να ξεβράζονται πτώματα με στρατιωτικές στολές, η Ίνγκρι δεν μπορεί να φανταστεί ότι σ’ αυτόν τον απομονωμένο τόπο πρόκειται να βιώσει έναν έντονο έρωτα. Ούτε μπορεί να ξέρει ότι –προστατεύοντας τον εραστή της από τους Γερμανούς και τους Νορβηγούς συνεργάτες τους– θα ζήσει στο πετσί της την ίδια την ιστορία της χώρας της. Ο Λευκός ωκεανός είναι το δεύτερο μέρος της Τετραλογίας (πια) του Μπαρόυ, του επικού μυθιστορήματος με το οποίο ο Ρόυ Γιάκομπσεν σκιαγραφεί την ιστορία της Νορβηγίας μέσα από τη ζωή της Ίνγκρι Μπαρόυ. Το πρώτο μέρος, «Οι Αφανείς», ήταν υποψήφιο για το Διεθνές Βραβείο Man Booker 2017.

Κάθε Τετάρτη, και για έναν ολόκληρο χρόνο, η συγγραφέας επισκέπτεται το «περίπτερο 4Β» ενός ψυχιατρείου, συναντώντας τους ασθενείς και το νοσηλευτικό προσωπικό. Η Τζόυ Σορμάν παρατηρεί, συλλέγει, περιγράφει: το ντεκόρ, τους ήχους, τα γεύματα, τη χορήγηση των φαρμάκων, το διάλειμμα για τσιγάρο σε προκαθορισμένες πάντοτε ώρες, την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, τα χρώματα, τις μυρωδιές. Και φωτογραφίζει τα σταθερά μοτίβα αυτού του κλειστού σύμπαντος. Η συγγραφέας – μια διακριτική επισκέπτρια– συνομιλεί για ώρα με κάποιους, ανταλλάσσει δυο-τρεις κουβέντες με κάποιους άλλους, υποβάλλει ερωτήσεις, ακούει, συμπεριφέρεται αδέξια μερικές φορές, προσπαθεί να καταλάβει. Τι είναι η τρέλα; Πώς φτάνει κανείς σε αυτήν; Από τι πάσχουν οι ασθενείς; Πώς γίνεται η εισαγωγή και η νοσηλεία τους; Ποιος και πώς θα ασχοληθεί με τη φροντίδα τους; Όλα αυτά τα ερωτήματα τίθενται στο βιβλίο, χωρίς πάντοτε να δίνονται απαντήσεις.