Η σχέση της χώρας μας με την ανακύκλωση, δικαίως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αποκαρδιωτική. Μόλις χθες, γνωστοποιήθηκε πως υπάλληλοι του δήμου Βόλβης πετούσαν επί πέντε χρόνια απόβλητα σε περιοχή NATURA, κοντά στον Σταυρό Θεσσαλονίκης, με συνέπεια να δημιουργηθεί μια άτυπη χωματερή (Χ.Α.Δ.Α.) από την οποία καλύφθηκε εν μέρει γειτνιάζον διερχόμενο ρέμα. Ο αντιδήμαρχος μαζί με δύο οδηγούς φορτηγών και φυσικούς αυτουργούς συνελήφθησαν, παράλληλα διατάχθηκε ποινική έρευνα για το καθεστώς απόρριψης ογκωδών αποβλήτων στον ίδιο δήμο, κι αυτή είναι μόνο μία από τις πολλές περιπτώσεις που το περιβάλλον γίνεται αποδέκτης της αδιαφορίας μας.
Τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, σύμφωνα με τη WWF Ελλάς, δείχνουν ότι στην Ελλάδα παράγουμε περίπου 31 εκατομμύρια τόνους αποβλήτων. Απ’ αυτά, τα 12,5 εκατομμύρια είναι αγροκτηνοτροφικά απόβλητα, τα 7,5 βιομηχανικά, τα 5 απόβλητα εκσκαφών και κατεδαφίσεων, ενώ σχεδόν 6 εκατομμύρια αποτελούν αστικά απόβλητα. Βάσει των δεδομένων που έχει διαθέσει το υπ. Περιβάλλοντος, το 44% των αστικών αποβλήτων είναι οργανικά (δηλαδή απόβλητα κήπων και κουζίνας και κυρίως απομεινάρια φαγητού), το 22% αφορούν το χαρτί, το 11,4% το πλαστικό, το 4,3% το γυαλί και το 3,9% τα μέταλλα. Από το σύνολο των αστικών αποβλήτων, η συντριπτική πλειονότητα καταλήγει στα σκουπίδια, καθώς φαίνεται πως καταφέρνουμε να κάνουμε χωριστή διαλογή μόλις για το 46% του χαρτιού, για το 32% των μετάλλων, το 15% του γυαλιού, το 11% του πλαστικού και το 8% του ξύλου.
Οι αρνητικές επιδόσεις μας στην ανακύκλωση, μας έχουν οδηγήσει στον «πάτο» της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν και βάσει των στοιχείων που έχει διαθέσει το Υπουργείο στην Ε.Ε., σήμερα ανακυκλώνουμε περίπου το 21% των αποβλήτων (από το οποίο το μεγαλύτερο μέρος θάβεται και ένα πολύ μικρό ποσοστό καίγεται για ανάκτηση ενέργειας), πρόσφατη έρευνα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος θεωρεί πως στην πραγματικότητα δεν ξεπερνάμε το 16%. Τον περασμένο Ιούνιο, η Ε.Ε. δημοσίευσε έκθεση για την επίτευξη των στόχων ανακύκλωσης μεταξύ των χωρών που τη συναπαρτίζουν. Σύμφωνα με αυτή, ο τρόπος με τον οποίο πορευόμαστε δεν είναι ικανός να μας οδηγήσει στην επίτευξη κανενός στόχου ανακύκλωσης, και συγκεκριμένα εκείνου για το σύνολο των αστικών αποβλήτων που προβλέπει την ανακύκλωση του 50% του συνόλου τους μέχρι το 2025, αλλά ούτε και του επιμέρους στόχου για την ανακύκλωση των αποβλήτων συσκευασίας στο 65% μέχρι το 2025.
Την ίδια στιγμή, πρόσφατη έρευνα του Solomon σε συνεργασία με το ελληνικό γραφείο της Greenpeace και το Basel Action Network καταρρίπτει πολλούς από τους μύθους γύρω από την ανακύκλωση, καθώς είδε ανακυκλώσιμα απορρίμματα να καταλήγουν σε χωματερές ή να εξάγονται στα Βαλκάνια, αφού τοποθέτησαν τράκερς σε πλαστικά σκουπίδια που απορρίφθηκαν σε μπλε κάδους και ακολούθησαν την πορεία τους.
Ο Αχιλλέας Πληθάρας, υπεύθυνος αποτυπώματος της WWF Ελλάς, αποδόμησε όσα θα θέλαμε να πιστεύουμε για την ανακύκλωση στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας τους βασικούς παράγοντες της αποτυχίας της σε σχετική εκδήλωση που πραγματοποίησε η περιβαλλοντική οργάνωση, και η Popaganda ήταν παρούσα.
Μπλε κάδοι με αποφάγια, διαρροή αποβλήτων στη φύση
Όπως σχολίασε αρχικά με καυστικό τρόπο ο κ. Πληθάρας για τη σχέση της χώρας μας με την ανακύκλωση, «Πέρα από τις υποδομές ανακύκλωσης, στην Ελλάδα έχουμε και κάτι μοναδικό: Σε οποιαδήποτε έρευνα κοινής γνώμης μας ρωτήσουν τι κάνουμε για το περιβάλλον, δηλώνουμε ότι ανακυκλώνουμε ή αποφεύγουμε τα πλαστικά. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του ειδικού ευρωβαρόμετρου που είχε γίνει το 2019, το 65% των Ελλήνων πολιτών δηλώνει ότι κάνει χωριστή διαλογή των περισσότερων απορριμμάτων, τα οποία ανακυκλώνει. Στην πράξη όμως, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Σύμφωνα με τα στοιχεία των φορέων που λειτουργούν τους μπλε κάδους, σχεδόν το μισό των απορριμμάτων (45%) που καταλήγουν σε αυτούς είναι μη ανακυκλώσιμα υλικά, και κυρίως απορρίμματα τροφίμων που καταλήγουν να μολύνουν τα ανακυκλώσιμα υλικά στον κάδο».
Μέχρι σήμερα, ένα μεγάλο μέρος των πλαστικών σκουπιδιών που παράγουμε δεν μπορεί να ανακυκλωθεί – κυρίως ορισμένα πλαστικά όπως οι ζελατίνες που οικονομικά δεν είναι επικερδείς και καταλήγουν στις χωματερές λόγω της δυσκολίας τους να ανακυκλωθούν. «Σε έρευνα της WWF του 2019, εκτιμήσαμε ότι κάθε πολίτης της Ελλάδας παράγει περίπου 68 κιλά πλαστικών σκουπιδιών ετησίως, εκ των οποίων τα 57 θάβονται, τα 6,5 ανακυκλώνονται και τα 4,5 δεν συλλέγονται και διαρρέουν στη φύση. Έχουμε εκτιμήσει ότι ετησίως 50.000 τόνοι πλαστικών από το Εθνικό Σύστημα Παραγωγής Αποβλήτων καταλήγουν στη φύση, και από αυτούς 11.700 τόνοι καταλήγουν στις θάλασσές μας», λέει ο υπεύθυνος αποτυπώματος της WWF.
Τα στοιχεία που φτάνουν από το Παρατηρητήριο Ανακύκλωσης της Περιφέρειας Αττικής, φανερώνουν πως ελάχιστοι δήμοι ξεπερνούν το 20% του στόχου ανακύκλωσης, ενώ αρκετοί δεν ξεπερνούν το 10% ακόμα και το 5%. «Σκεφτείτε τι συμβαίνει στην περιφέρεια, όπου τα οικονομικά των δήμων δεν είναι και στην καλύτερη κατάσταση. Χαρακτηριστικά, ο Δήμαρχος Ασπροπύργου όπου καταγράφονται πολύ χαμηλές επιδόσεις, ήταν επί χρόνια εκπρόσωπος της Κεντρικής Ένωσης Δήμων στον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης. Το ότι εκπροσωπούσε τα συμφέροντα των δήμων ένας δήμος με πενιχρά αποτελέσματα στην ανακύκλωση, επιβεβαιώνει πως κάτι πηγαίνει λάθος σε πολιτικό επίπεδο», σημειώνει ο κ. Πληθάρας, για να συνεχίσει με τις αιτίες που αφήνουν πίσω τη χώρα μας στους στόχους ανακύκλωσης.
«περιορισμένη η διευρυμένη ευθύνη του παραγωγού»
Ένα από τα κυρίαρχα προβλήματα που παγώνουν οποιαδήποτε θετική εξέλιξη σχετίζεται με την ανακύκλωση στην Ελλάδα είναι η διευρυμένη ευθύνη του παραγωγού. Σύμφωνα με τη WWF Ελλάς, «Είναι η έμπρακτη εφαρμογή του “ο ρυπαίνων πληρώνει”, στην προκειμένη οι επιχειρήσεις που φέρνουν στην αγορά προϊόντα σε συσκευασία, οι οποίες θεωρούνται υπεύθυνες για τη διαχείριση αυτών των συσκευασιών όταν καταστούν απόβλητα και γι’ αυτό είναι υποχρεωμένες να πληρώνουν εισφορές ανακύκλωσης ώστε να λειτουργούν τα συστήματα ανακύκλωσης. Από αυτά, εκείνα που λειτουργούν κυρίως είναι ο μπλε κάδος, ο οποίος δέχεται το 95% των αποβλήτων συσκευασίας αλλά παίρνει περίπου το 65% των εισφορών που δίνουν οι επιχειρήσεις, και τα «σπιτάκια» που δέχονται περίπου το 5% αλλά εισπράττουν το 30-40% των εισφορών».
Ο κ. Πληθάρας αναφέρθηκε στο μπλοκάρισμα της χρηματοδότησης από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα σπιτάκια ανακύκλωσης, που είχαμε αναδείξει σε ρεπορτάζ μας: «Έχουν διατυπωθεί διάφορες ενστάσεις γι’ αυτά τα συστήματα και συγκεκριμένα το 2021 είχε προκύψει μια μεγάλη διένεξη στον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης, που είχε οδηγήσει σε παραίτηση τους εκπροσώπους των περιβαλλοντικών οργανώσεων διότι θεώρησαν ότι έγιναν πολύ κακές μεθοδεύσεις προκειμένου να δοθούν αδειοδοτήσεις για τα απόβλητα συσκευασίας. Πρόσφατα, μάλιστα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πάγωσε τη χρηματοδότηση για κάποια σπιτάκια ανακύκλωσης, διότι έκρινε ότι οι επενδύσεις για τα απόβλητα συσκευασίας που καταλήγουν στα σπιτάκια δεν πρέπει να γίνονται με λεφτά Ευρωπαίων φορολογούμενων, αλλά μέσα από εισφορές των υπόχρεων επιχειρήσεων».
Οι χαμηλές εισφορές που πληρώνουν οι επιχειρήσεις, αποτελούν μείζον πρόβλημα στη διευρυμένη ευθύνη παραγωγού. «Όταν πληρώνουν χαμηλές εισφορές, δεν δημιουργούνται χρηματοροές, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν χρήματα για να γίνουν καλές επενδύσεις σε υποδομές, κέντρα ανακύκλωσης κ.ά. Επίσης, πάρα πολλές επιχειρήσεις δεν καταβάλλουν εισφορές και διακινούν παράνομα τα προϊόντα τους ώστε να εισφοροδιαφύγουν. Δεδομένου ότι έχουμε ανύπαρκτους ελέγχους, το πρόβλημα δεν παύει να υφίσταται».
«το πρόβλημα ξεκινάει από την έλλειψη ενδιαφέροντος που επιδεικνύουν οι δήμοι»
Όπως καταγγέλλει στη συνέχεια ο υπεύθυνος αποτυπώματος της WWF, υπάρχουν τουλάχιστον 10 μεγάλοι δήμοι στην Αττική, οι οποίοι, παρά το γεγονός ότι διαθέτουν μπλε κάδους, δεν ανακυκλώνουν. Αντιθέτως, το κοινό απορριμματοφόρο παίρνει όλα τα απορρίμματα και τα οδηγεί είτε στη μονάδα επεξεργασίας, είτε, το συνηθέστερο, για θάψιμο.
Σύμφωνα με τον ίδιο, «Επειδή τα σκουπίδια κοστίζουν το βάρος τους σε χρυσάφι, έχουν αναπτυχθεί εστίες διαφθοράς και κακοδιαχείρισης προς όφελος λίγων αλλά με μεγάλες ζημιές και στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη υγεία. Έχοντας μιλήσει με τους εν λόγω δήμους, η επίσημη αιτιολογία γι’ αυτή την απαράδεκτη πρακτική είναι ότι δεν διαθέτουν υποδομές και οχήματα. Στην πραγματικότητα όμως το πρόβλημα ξεκινάει από την έλλειψη ενδιαφέροντος που επιδεικνύουν οι δήμοι. Το 2020 ο Συνήγορος του Πολίτη είχε βγάλει ένα μεγάλο πόρισμα, βάσει του οποίου μεγάλο μέρος των κέντρων ανακύκλωσης στην Ελλάδα (και κυρίως τα μικρότερα) λειτουργούν χωρίς επαρκείς περιβαλλοντικούς όρους. Με λίγα λόγια λειτουργούν σαν μικρές χωματερές και δεν είναι τυχαίο που τα τελευταία χρόνια ακούμε όλο και συχνότερα για πυρκαγιές που ξεσπούν σε μονάδες ανακύκλωσης – με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την τοξική ρύπανση».
Όπως προσθέτει ο κ. Πληθάρας, «Ένα άλλο σημαντικό μέτρο που δεν εφαρμόζεται, είναι το τέλος ταφής, δηλαδή το να πληρώνουν οι δήμοι τις ποσότητες των σκουπιδιών που οδηγούν στις χωματερές. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε ένα καλό κίνητρο για να αρχίσουν να βλέπουν πιο ζεστά την ανακύκλωση. Έχει επιχειρηθεί όμως να θεσπιστεί εδώ και χρόνια, με την τελευταία προσπάθεια να γίνεται το 2021. Πέρυσι ήταν η πρώτη φορά που εισπράχθηκε το τέλος ταφής, και όχι άμεσα αλλά έμμεσα, έγινε δηλαδή κάποια κατακράτηση των πόρων που ήταν να κατευθυνθούν στους δήμους».
Ταυτόχρονα, η ανακύκλωση καθηλώνεται από την ανυπαρξία ελέγχων και την ύπαρξη νόμων που δεν εφαρμόζονται, με απτό παράδειγμα, τη συνέχιση της πώλησης πλαστικών καλαμακίων παρά την απαγόρευσή τους. «Εντοπίζουμε παράνομες χωματερές, στις οποίες δυστυχώς δεν οδηγούνται μόνο μπάζα αλλά και οικιακά απόβλητα, ενώ διαδίδεται ολοένα και περισσότερο η φήμη ότι, κάποιοι δήμοι, προκειμένου να αποφύγουν το τέλος ταφής, είναι αποφασισμένοι να ανοίξουν ξανά τις παράνομες χωματερές. Έχουμε στείλει αίτημα στο υπουργείο Περιβάλλοντος ζητώντας να μάθουμε τι ελέγχους έχει κάνει και αν έχει δώσει κάποια σχετική Εγκύκλιο στις επιχειρήσεις. Η επόμενη ενέργεια είναι να προσφύγουμε στον Συνήγορο του Πολίτη ζητώντας μια απάντηση. Η ύπαρξη ενός Παρατηρητηρίου θα ήταν απαραίτητη, για να γνωρίζουμε τις επιδόσεις δήμων, έτσι ώστε να μην αφήνουμε τη συγκάλυψη να γίνει κοινός τόπος στα απόβλητα».
«πολύ μεγάλο μέρος των πλαστικών εξάγονται σε άλλες χώρες»
Ένας επιπλέον παράγοντας που διατηρεί την ανακύκλωση σε χαμηλά επίπεδα, είναι η μη αποτελεσματική κατανομή των πόρων. «Κάνοντας μια ανάλυση στα δεδομένα που έχουμε στα χέρια μας, από τα χρήματα-πόρους που αιτήθηκε η ελληνική πολιτεία τα τελευταία χρόνια από την ΕΕ για να χρηματοδοτήσει έργα στη διαχείριση των αποβλήτων, είδαμε ότι σχεδόν το 80% αυτών των πόρων προορίζεται για τα χαμηλότερα στάδια της λεγόμενης ιεραρχίας διαχείρισης αποβλήτων, δηλαδή σε χώρους ταφής και μονάδες επεξεργασίας, και μόλις το 20% διατίθεται στην πρόληψη, την επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση, όταν το ορθό θα ήταν σύμφωνα με την Κομισιόν να αντιστραφούν αυτά τα ποσοστά», τονίζει η WWF Ελλάς.
Τέλος, οι επενδύσεις στην αγορά ανακύκλωσης για τη δημιουργία μονάδων που θα παίρνουν το προϊόν από τις μονάδες ανακύκλωσης και θα δημιουργούν εκ νέου προϊόντα, θα μπορούσαν επίσης να περιορίσουν τις εξαγωγές αποβλήτων. «Ένα πολύ μεγάλο μέρος των πλαστικών που οδηγούνται στα κέντρα ανακύκλωσης δεν μένουν στην ελληνική αγορά αλλά εξάγονται σε άλλες χώρες του εξωτερικού για να γίνουν νέα προϊόντα. Αυτό συνεπάγεται επίσης απώλειες θέσεων εργασίας και οικονομικών ευκαιριών για την ελληνική κοινωνία», υποστηρίζει ο κ. Πληθάρας.
