«Η ψυχή του ανθρώπου στο σοσιαλισμό» του Όσκαρ Ουάιλντ είναι μια εκπληκτική διαχρονική και απολύτως χρήσιμη συνεισφορά στην πολιτική σκέψη

Ο μαρξισμός υιοθέτησε μια ερμηνεία του κόσμου μέσα από τη διαλεκτική: την πορεία, δηλαδή, ανάπτυξης μιας ιδέας μέσα από μία θέση, την αντίθεσή της και την επιδιωκόμενη σύνθεση των δύο. Με άλλα λόγια, μία τέτοια συλλογιστική εστιάζει κυρίως στη σύγκρουση αντιθέτων -όπως εκείνη ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό ή την πρόοδο και τη συντήρηση- και την σύνθεσή τους.

Απ’ τη μια πλευρά, λόγου χάρη, ο ανταγωνισμός στηρίζεται στην «απελευθέρωση του ατόμου» και την -άνευ όρων- επιδίωξη του ιδιοτελούς συμφέροντος και απ’ την άλλη, χρειάζεται τη συνεκτικότητα του κοινωνικού πλαισίου και τη συλλογική ταυτότητα για να εφαρμοστεί. Ποια θα έπρεπε, λοιπόν, να είναι η επιθυμητή σύνθεση ανάμεσα στο προσωπικό και το κοινό συμφέρον;

«Η ιστορία όλων των κοινωνιών που έχουν υπάρξει μέχρι σήμερα είναι ιστορία της πάλης των τάξεων»: Αυτή είναι η εισαγωγική φράση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» που δημοσιεύτηκε, το 1848, από τον Καρλ Μαρξ και τον Φρήντριχ Ενγκελς, οι οποίοι βάσισαν τις θεωρητικές τους αναζητήσεις σε μία «υλιστική αντίληψη της ιστορίας». Σύμφωνα με αυτήν, οι οικονομικές συνθήκες αποτελούν την βάση της ιστορικής εξέλιξης. Είναι ακριβώς με τον συλλογισμό αυτό που ερμηνεύουν την ιστορία των κοινωνιών ως μία αέναη «πάλη των τάξεων».

Ο σοσιαλισμός, ακολούθως, είναι το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό σύστημα στο οποίο, το κράτος, η κοινωνική ιδιοκτησία (στα μέσα παραγωγής) αντικαθιστά την ατομική ιδιοκτησία – σε αντιδιαστολή προς τον καπιταλισμό και το φιλελευθερισμό. Στην ουσία, ο σοσιαλισμός είναι δημιούργημα του 19ου αιώνα και των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών της βιομηχανικής επανάστασης, ενώ οι καταβολές του πρέπει να αναζητηθούν στις απαρχές της Γαλλικής Επανάστασης.

Η πρώτη, πάντως, προσπάθεια σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της αστικής κοινωνίας, πραγματοποιήθηκε από το Άγγλο βιομήχανο Οουεν- έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της σοσιαλιστικής ιδέας- μαζί με τους Σιμόν και Φουριέ στις αρχές του 19ου αιώνα. Χαρισματικός οραματιστής ο Ρόμπερτ Όουεν (1771-1858) φιλοδοξούσε να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους και ταυτόχρονα πιο ευτυχισμένους. Και πίστευε ότι είχε βρει τη λύση που θα μπορούσε να απαλλάξει την κοινωνία από τα δεινά της. Μάλιστα, τα σχέδιά του δοκιμάστηκαν στην πράξη, οδηγώντας -σε μικρή κλίμακα- στην απρόσμενα θεαματική βελτίωση των συνθηκών ζωής των εργατών.

Στα 29 του μόλις χρόνια ο Όουεν ήταν συνιδιοκτήτης και διευθυντής εργοστασίων επεξεργασίας βάμβακος στη Σκωτία. Εκεί πραγματοποίησε ένα κοινωνικό πείραμα το οποίο προκάλεσε το θαυμασμό σε όλη την Ευρώπη. Δημιούργησε υποδειγματικές συνθήκες απασχόλησης για έναν πληθυσμό που σταδιακά έφτασε τους 2.500 εργάτες: Οργάνωσε την εκπαίδευση των παιδιών τους, μείωσε τον χρόνο εργασίας, εξασφάλισε παροχές για την υγεία και την πρόνοια και δημιούργησε ένα ταμείο αποταμίευσης.

Όσκαρ Ουάιλντ
«Η ψυχή του ανθρώπου στον Σοσιαλισμό»
(δίγλωσση έκδοση – ελληνικά & αγγλικά)
Εκδόσεις: Εντύποις
Σελίδες: 110

Αυτό που κατάφερε -δίχως άλλο- ο Όουεν ήταν να αυξήσει την παραγωγικότητα του εργοστασίου και να ανεβάσει εξαιρετικά το βιοτικό επίπεδο των εργατών, ενώ -παράλληλα- τριπλασίασε τη δική του περιουσία. Με όσα έκανε, προσπάθησε να δείξει ότι το εργοστάσιο από μέσον υποδούλωσης και αποκτήνωσης των εργατών, μπορούσε να γίνει χώρος ευημερίας, ηθικής εξύψωσης και κοινωνικής αφύπνισης.

Όσο ο Όουεν περιοριζόταν στο ρόλο του φιλάνθρωπου βιομήχανου, μάζευε περισσότερα πλούτη, επιδοκιμασίες και τιμές. «Ήταν ο πιο δημοφιλής άνθρωπος στην Ευρώπη», σημειώνει ο Ένγκελς. Όταν, ωστόσο, τάχθηκε ανοιχτά κατά της ατομικής ιδιοκτησίας, της θρησκείας και του γάμου και υποστήριξε τις ριζοσπαστικές κομμουνιστικές θεωρίες του, όλα άλλαξαν.

Διωγμένος από την επίσημη κοινωνία, καταδικασμένος στη συνωμοσία της σιωπής από τον Τύπο, οικονομικά κατεστραμμένος από τα αποτυχημένα κοινωνικά του πειράματα στην Αμερική -για τα οποία θυσίασε ολόκληρη την περιουσία του- στράφηκε άμεσα στην εργατική τάξη, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Δεν ήταν πια σε θέση ισχύος: Οι άνθρωποι δύσκολα θα πείθονταν να τοποθετήσουν το συλλογικό συμφέρον πάνω από το ατομικό.

Εδώ κάπου εντάσσεται η προβληματική του κειμένου του Όσκαρ Ουάιλντ «Η ψυχή του ανθρώπου στο σοσιαλισμό», που δημοσιεύτηκε το 1891, στη βρετανική εφημερίδα «Pall Mall Gazette». Η συγκλονιστική προφητεία ότι εάν ο Σοσιαλισμός δεν επιδιώξει τη σύνθεση του ατομικού με το συλλογικό -της ψυχής του ανθρώπου με τη συλλογική, κοινωνική ψυχή- θα καταλήξει σε μια βιομηχανική τυραννία, όχι απλώς ήταν μπροστά από την εποχή που διατυπώθηκε, αλλά ακόμη και σήμερα ξαφνιάζει με τη διαχρονική της επικαιρότητα.

Εμπνευσμένο, κάποιες φορές αμφιλεγόμενο, αλλά πάντα διεγερτικό, το δοκίμιο του Όσκαρ Ουάιλντ για τον σοσιαλισμό είναι μια εκπληκτική συνεισφορά στην πολιτική σκέψη του δέκατου ένατου αιώνα. Απομακρυνόμενος από τη συμβατική έννοια του σοσιαλισμού, παρουσιάζει μια άποψη που ασχολείται τόσο με την δημιουργικότητα και τον ατομικισμό όσο και με την κοινωνική δικαιοσύνη, ενώ προωθεί ένθερμα μια ιδιότυπη έκκληση για προσωπική ελευθερία έκφρασης.

Ο ιδιοφυής Ουάιλντ κατορθώνει -με συναρπαστική διαύγεια πνεύματος- να χειριστεί την πολυπλοκότητα του θέματος, συνθέτοντας ένα κείμενο πολυεδρικό και εντυπωσιακά ριζοσπαστικό. Έρχεται, έτσι, για μία ακόμη φορά σε σφοδρή αντιπαράθεση με κάθε έννοια συμβατικότητας – γεγονός που θα το πλήρωνε κάποια στιγμή ακριβά, όπως άλλωστε και ο Ρόμπερτ Όουεν, μερικά χρόνια νωρίτερα…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

23 Δεκεμβρίου 1971: στο Σικάγο προβλέπεται έντονη κακοκαιρία. Ο Ρας Χίλντεμπραντ, αναπληρωτής πάστορας σε μια φιλελεύθερη εκκλησία των προαστίων, είναι σχεδόν έτοιμος να διαλύσει τον γάμο του στον οποίο πλέον δε βρίσκει χαρά – εκτός αν τον προλάβει η σύζυγός του Μάριον, η οποία επίσης έχει τη δική της μυστική ζωή. Ο μεγαλύτερος γιος τους, ο Κλεμ, επιστρέφει από το κολέγιο, έχοντας προβεί σε μια ενέργεια που θα τσακίσει τον πατέρα του. Η αδερφή του Κλεμ, η Μπέκι, το πλέον δημοφιλές κορίτσι στην τάξη της, γυρίζει την πλάτη της σε ό,τι ήξερε και εντάσσεται στην αντικουλτούρα της εποχής, ενώ ο ιδιοφυής μικρότερος αδελφός, Πέρι, που πουλάει ναρκωτικά σε μαθητές γυμνασίου, αποφασίζει να γίνει καλύτερος άνθρωπος. Καθένας από τους Χίλντεμπραντ αναζητά μια μορφή ελευθερίας που καθένας από τους υπόλοιπους μπορεί να του στερήσει. Τα μυθιστορήματα του Τζόναθαν Φράνζεν διακρίνονται για τους αξέχαστους χαρακτήρες τους και για τις οξυδερκείς παρατηρήσεις τους πάνω στη σύγχρονη αμερικανική πραγματικότητα. 

 Σε ένα χωριό κάπου στην Αρκαδία μια γυναίκα βρίσκει ένα παιδί να κοιμάται πάνω σε κάτι κόκαλα που μυρίζουν λιβάνι. Η γυναίκα παίρνει το αγόρι στο σπίτι της, όπου σύντομα θα βιώσει μια δεύτερη ορφάνια, όταν η γυναίκα δολοφονηθεί από τον κακοποιητή σύζυγό της. Για να μην έχει την ίδια τύχη, το παιδί το παίρνει σπίτι του ο επίτροπος του χωριού. Μεγαλώνοντας, μια σειρά από συμπτώσεις θα οδηγήσουν το χωριό να θεωρήσει το αγόρι ως έναν σύγχρονο άγιο. Όλα αυτά, όμως, ως το καλοκαίρι του 1940, τότε που όλο το χωριό θα λιντσάρει τον Ιωάννη Ορφανό. Λίγο πριν ξεψυχήσει εκείνος θα εξομολογηθεί στον μοναδικό άνθρωπο που δεν του επιτέθηκε, έναν δεκαοχτάχρονο, όλη την αλήθεια της ύπαρξής του.

Με πόσους τρόπους μπορεί να γίνει η περιγραφή ενός ασήμαντου γεγονότος, απ’ αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, στην καθημερινή μας ζωή; Με 99 απαντά ο Ρεμόν Κενό, και ιδού η απόδειξη: οι Ασκήσεις ύφους, ένα από τα πιο διασκεδαστικά και, ασφαλώς, από τα πιο πρωτότυπα βιβλία στην ιστορία της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας. Σε ένα παρισινό λεωφορείο, εν ώρα αιχμής, ένας αντιπαθητικός νεαρός ξεκινάει έναν καβγά με τον διπλανό του «δι’ ασήμαντον αφορμήν». Μ’ έναν ανεξάντλητο καταιγισμό απολαυστικών ευρημάτων, ο Κενό, ένας από τους πιο πνευματώδεις συγγραφείς του εικοστού αιώνα, παρουσιάζει 99 παραλλαγές του επεισοδίου, δημιουργώντας ένα ξεκαρδιστικό βιβλίο των εκπλήξεων.

Η δράση του μυθιστορήματος αρχίζει το πρωινό της 4ης Αυγούστου 1938, στην επέτειο της επιβολής της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά, με εορτασμό που τελείται στο Στάδιο, με νεολαίους μελανοχίτωνες της Ε.Ο.Ν. και προπαγανδιστικούς λόγους. Στην Αθήνα κυριαρχεί ο περιβόητος Μανιαδάκης και η μυστική αστυνομία του. Ο Τύπος και το ραδιόφωνο ελέγχονται. Στους τοίχους της πόλης είναι κολλημένες τεράστιες γιγαντοαφίσες του δικτάτορα. Ο ήρωας, ένας ανερχόμενος δημοσιογράφος, δέχεται ένα πρωινό τηλεφώνημα από την κοπέλα που είχε ερωτευθεί πολλά χρόνια πριν, όταν ήταν ακόμη φοιτητής. Εκείνη είναι πλέον η σύζυγος του διάσημου Τζων Αυλακιώτη, ο οποίος έχει εξαφανιστεί χωρίς να αφήσει ίχνη. Έτσι, αρχίζει η αναζήτηση μαζί με την έρευνα για έναν άνθρωπο πασίγνωστο στο παρόν αλλά με ανεξιχνίαστο παρελθόν. Σκόρπια στοιχεία άλλοτε τον παρουσιάζουν ως φιλοβασιλικό και άλλοτε ως Βενιζελικό, άλλοτε ως γαλλόφιλο και άλλοτε ως αγγλόφιλο ή και γερμανόφιλο με ύποπτες συναλλαγές. Η δράση, καταιγιστική, εκτυλίσσεται σε ένα σκηνικό επικίνδυνο, με πολλές παγίδες και συγκρουόμενα συμφέροντα. Ο Μαρής υπογράφει το πιο πολιτικό του μυθιστόρημα και ένα από τα καλύτερά του.