Documents of Breathing: (σαν) Έκθεση φωτογραφίας στην Αθήνα

Τι είναι η μνήμη; Η μνήμη είναι ένα όργανο για να ξεχνάμε, ως διαδικασία για να συνεχίζουμε να ζούμε. Σύμφωνα με τον διδάκτωρα ψυχοπαθολογίας Φώτη Καγγελάρη και καθηγητή στο τμήμα φωτογραφίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, η μνήμη έχει ως σκοπό να ξεχνάμε, οπότε δανειζόμαστε τις εικόνες για να υποκαταστήσουμε αυτό που είχαμε ξεχάσει, μια ψευδής συναίνεση με τον εαυτό μας ότι αυτό ήταν η ζωή μας.

Η έκθεση Documents of Breathing των φωτογράφων Πάσκουα Βοργιά και Παύλου Φυσάκη που συμβαίνει αυτές τις μέρες στην Αθήνα, στην αίθουσα τέχνης του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός σε διοργάνωση της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση και KOLEKTIV8, αναζητά να αποκαταστήσει τη σχέση της προσωπικής μνήμης με τη συλλογική μνήμη μέσω παράθεσης σε κάδρα και προθήκες όλων των ειδών τις μηχανικές εικόνες. 

Είναι μια έκθεση φωτογραφίας; Είναι σαν έκθεση φωτογραφίας, θα πρότεινα. Ο ιστορικός τέχνης Χριστόφορος Μαρίνος την περιγράφει ως μία ασυνήθιστη έκθεση φωτογραφίας. Γιατί δεν αφορά μόνο το καθαρά φωτογραφικό έργο των δύο φωτογράφων – και οι δύο αναγνωρισμένοι και πολύπειροι καλλιτέχνες φωτογράφοι – αλλά περισσότερο εικόνες-αποσπάσματα μνήμης, όλες σχετικές με τη μηχανική αναπαραγωγή της. Όπως αναφέρει στο εισαγωγικό κείμενο του καταλόγου, περιγράφοντας το έργο: “..μια συλλογή από θραύσματα μνημοσύνης (αρχειακά ίχνη, οικογενειακά κειμήλια, ιστορικά ντοκουμέντα) που ανευρίσκονται και δομούνται με τρόπο συνειρμικό, προσωπικό και συλλογικό”.

Εκτείθονται διάφορα είδη εικόνων τεχνικής αναπαραγωγής. Φωτογραφίες, αρνητικά φωτογραφιών, φωτοτυπίες φωτογραφιών, φωτογραφικό δοκίμιο, κολάζ, βίντεο. Και κείμενο.

Καταρχήν, είναι οι παλιές, οικογενειακές φωτογραφίες της Πάσκουα Βοργιά και του Παύλου Φυσάκη – ασπρόμαυρες και έγχρωμες, αναλόγως την εποχή που τραβήχτηκαν. Πάντα σε μικρό μέγεθος, κιτρινισμένες και ξεθωριασμένες από τον χρόνο που βαραίνει πάνω τους. Δεν νιώθω κάποια ιδιαίτερη οικειότητα με το φωτογραφικό υλικό, το ανάφορό τους δεν με αφορά. Οι άνθρωποι στις εικόνες αυτές, για εμένα, είναι οι οποιοιδήποτε. Κοιτώντας τες, όμως, έχω την αίσθηση της δικής μου θνητότητας. Αναρωτιέμαι, μήπως αυτό είναι το ανάφορό τους για τον επισκέπτη. Αναστοχασμός για το δικό μας το εδώ και το τώρα.

Αυτές οι παλιές αναμνήσεις αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι της έκθεσης και παρουσιάζονται σε διάφορες φόρμες. Τοποθετημένες σε κάδρα ως ξεχωριστά έργα τέχνης. Πολλές μαζί σε μορφή κολάζ. Σε επιτραπέζιες βιτρίνες, σαν συλλογή παλιών νομισμάτων ή νεκρών πεταλούδων. Σε προβολή στον τοίχο σαν ταινία. Σε αρνητικά από φιλμ, μέρος μιας αφήγησης ενός αόριστου συμβολικού χρόνου. Ή ξεγυρισμένες και αλλοιωμένες, ως στοιχεία σύγχρονων φωτογραφικών συνθέσεων των δύο δημιουργών, στοιχειά θα έλεγα καλύτερα, που ξεπετάγονται από το σκοτάδι, φωτίζοντάς το για λίγο και σβήνουν πάλι στο σκοτάδι. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια της έκθεσης.

Μία έκθεση, σαν έκθεση φωτογραφίας. Documents of Breathing, Αθήνα, 2 Μαΐου 2023.

Προβολή σε τοίχο. Documents of Breathing, Αθήνα, 2 Μαΐου 2023.

Μετά, υπάρχουν οι μεγάλες φωτογραφίες των ίδιων των φωτογράφων. Σύγχρονη, αφαιρετική φωτογραφική ματιά πάνω στην ψευδαισθητική πραγματικότητα -προσωπική και συλλογική- που εγγράφεται στην επιφάνεια της φωτογραφίας. Τα έργα, σε αυτό το σημείο, λειτουργούν πιο καθαρά ως συγκείμενα της μνήμης μίας “αντικειμενικής” ιστορικής και κοινωνικής πραγματικότητας.

Υπάρχει αλήθεια αυτό, όταν τοποθετείται στο οριοθετημένο από “συμβάσεις” περιβάλλον μιας αίθουσας τέχνης και υποστηριζόμενο από μεγάλα ιδιωτικά ιδρύματα; Αναρωτιέμαι, κι εδώ μάλλον θα νιώσω άβολα και θα θυμηθώ τον Walter Benjamin, επίσης. Ας διαβάσω τις λεζάντες-επεξήγηση των εικόνων αυτών ως περιγραφή “τοπίων”. Τέμπη, Μάτι, Λέσβος, Σκουριές, Μπουμπουλίνας, Ομόνοια, Εύβοια. Αλέξανδρος.

Σε τοίχο, στο κέντρο της αίθουσας, βλέπω τη μαύρη φωτογραφία. Αν και είναι κρεμασμένη στο ύψος του ματιού, φέρνει στο μυαλό το Μαύρο Τετράγωνο του Καζιμίρ Μάλεβιτς. Μέχρι εκεί, μια και στη συνέχεια γίνεται μέρος ενός ιδιάζοντος φωτογραφικού συνειρμού με μαγικά και βασιλιάδες. 

Το Βιβλίο Αρχεία Αναπνοής. Εκθεση Documents of Breathing, φιλολογικός σύλλογος Παρνασσός, Αθήνα, 2 Μαΐου 2023.

Ο κατάλογος της έκθεσης Documents of Breathing. Αθήνα, 2 Μαΐου 2023.

Υπάρχει τέλος το Κείμενο. Με Κ κεφαλαίο.

Καταρχήν υπάρχει το Ξόρκι, από όπου και ό τίτλος της έκθεσης.

Ένα άλλο κείμενο, μία “συλλογή από παραθέματα” σύμφωνα με τον κατάλογο, βρίσκεται κρεμασμένο σε μεγάλο κάδρο σε κεντρικό σημείο στον χώρο κι ένα κάδρο με φωτογραφία γυναίκας περασμένου ιστορικά χρόνου, τοποθετημένη στο πάτωμα δίπλα του. Το κείμενο ως Εικόνα-είδωλο στον τοίχο. Η εικόνα ως μετα-κείμενο κείτεται.

Το κείμενο σε κάδρο κρεμασμένο στον τοίχο, ως Εικόνα-είδωλο. Η φωτογραφία ως μετα-κείμενο, κείτεται. Documents of Breathing, Αθήνα, 2 Μαΐου 2023.

Η τελεσίδικη όμως μορφή κειμένου, είναι το Βιβλίο. Αρχεία Αναπνοής. Ερμητικά κλεισμένο σε διαφανές κουτί, σε σκοτεινό δωμάτιο, στο κέντρο της έκθεσης. Αναπνοή, δηλαδή ζωή, αρχή. Αλλά και θάνατος ή τέλος, ένας μικρός τάφος. Πάλι από τον κατάλογο και το σημείωμα του επιμελητή, θα διαβάσω: “..μπροστά σε αυτόν τον μικρό τάφο, θυμάσαι τη γνωστή ρήση του Στεφάν Μαλαρμέ ότι όλα υπάρχουν για να καταλήξουν σε ένα βιβλίο”. Τελικά η μνήμη, το μυστικό της ζωής και σημείο του τέλους, είναι εγκιβωτισμένη μέσα στον καθένα ξεχωριστά. 

Μία έκθεση που αξίζει να επισκεφθεί κάποιος. Αν δεν θυμάται ή δεν ξέρει να “διαβάζει”, αρκεί να έχει όρεξη να μάθει.