«Χιούμορ»: οι κρυφοί ψυχαναλυτικοί μηχανισμοί πίσω από το χιούμορ, ανά τους αιώνες

Η ιστορία του χιούμορ χάνεται στο πέρασμα των αιώνων και μέχρι τις μέρες μας δεν έχει υπάρξει καμία επιστημονικά αποδεκτή εξήγηση σχετικά με την προέλευσή του. Ίσως γιατί η μεγάλη ποικιλία των μορφών του γέλιου και των αιτιών του, υπονομεύει τη διατύπωση μιας ενιαίας θεωρίας που να είναι ανθεκτική στο πέρασμα του χρόνου.

Και, όμως, η αναζήτηση του κωμικού, της ερμηνείας πρόκλησης του γέλιου, απασχολεί και εκπλήσσει ήδη από τα χρόνια της αρχαιότητας, ενώ αρκετές από αυτές τις απόπειρες συχνά προκαλούν από μόνες τους αυτό που είναι το αντικείμενο μελέτης τους: το γέλιο.

Πάντως, μία από τις πρώτες συστηματικές προσπάθειες για να κατανοήσουμε αυτό το αξιοπερίεργο φαινόμενο της ανθρώπινης συμπεριφοράς έγινε από τον Ρωμαίο ρήτορα Κοϊντιλιανό (35- 100 μ.Χ.) με το «Περί του γέλιου». Μάλιστα, ήταν τόσο ενδελεχής η μελέτη του που ο Έρασμος στο «Μωρίας εγκώμιον» (1509) αναφέρει με παιγνιώδη διάθεση ότι «ο Κοϊντιλιανός, που είναι ο κορυφαίος της τάξης των ρητόρων, έγραψε ένα κεφάλαιο για το γέλιο, πιο εκτενές και από την Ιλιάδα».

Το ενδιαφέρον σε αυτήν την παμπάλαια πραγματεία δεν είναι μόνο ότι εκθέτει διάφορους τρόπους ταξινόμησης των μέσων πρόκλησης γέλιου, αλλά και ότι περιλαμβάνει αστεία εκείνης της εποχής, με ατάκες του τύπου «είσαι πιο φιλήδονος από οποιονδήποτε ευνούχο», ή ένα ακόμα από αυτά που παραθέτει ο συγγραφέας: «Όταν ο Μάρκος Βεστίνος έμαθε ότι πέθανε ένας αχρείος, αποφάνθηκε: Τελικά, θα σταματήσει να βρωμά».

Στο κλασικό δοκίμιό του «Πνεύμα και χιούμορ» (1818) ο Γουίλιαμ Χάζλιτ επισημαίνει ότι «ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που γελάει και κλαίει. Διότι είναι το μόνο ζώο που εκπλήσσεται επισημαίνοντας τις διαφορές ανάμεσα στο πώς είναι τα πράγματα και το πώς θα έπρεπε να είναι». Η επιρροή του Χάζλιτ από τον Αριστοτέλη είναι εμφανής, με τον αρχαίο Ελληνα φιλόσοφο να διατείνεται ότι η κίνηση της νόησης και του συναισθήματος προς κάτι το απρόσμενο είναι που δημιουργεί είτε το τραγικό, είτε το κωμικό. Πηγή του κωμικού, λέει και ο Μπερξόν, είναι η αιφνίδια αντίληψη του ασυμβίβαστου: της σύγκρουσης, δηλαδή, ανάμεσα στο αναμενόμενο και το νεωτερικό, στο κλισέ και το απρόσμενα μεταβαλλόμενο.

Στο μυθιστόρημα, πάλι, το κωμικό στοιχείο θα έκανε αισθητή την παρουσία του σχεδόν από την αρχή. Ήδη από την εποχή που το μυθιστόρημα άρχισε να αναπτύσσεται ως μια σημαντική μορφή λογοτεχνίας, εμφανίζεται «Ο Δον Κιχώτης» (1605) του Θερβάντες: Πρόκειται για έναν ξερακιανό γηραιό ιππότη από τη Μάντσα που έχει ξεμυαλιστεί από την ανάγνωση ιπποτικών μυθιστορημάτων – παρωδία των οποίων συνιστούν οι περιπέτειές του.

Έναν αιώνα μετά τον Ισπανό Θερβάντες, το μυθιστόρημα έγινε η κυρίαρχη επιλογή του αναγνωστικού κοινού στη Βρετανία, με αρκετούς πρωτοπόρους του είδους να υιοθετούν το κωμικό πνεύμα. Ετσι, με τα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» (1726) ο Τζόναθαν Σουίφτ όχι μόνο παρωδούσε ένα από τα πιο δημοφιλή λογοτεχνικά είδη της εποχής, τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις, αλλά και διακωμωδούσε τις πολιτικές, φιλοσοφικές και θρησκευτικές ιδέες της εποχής του, καθώς και τον παραλογισμό και τη γελοιότητα της ίδιας της ανθρώπινης φύσης.

Αρκετά χρόνια μετά, ακόμα και ο «βαρύς» Τόμας Μαν θα αποφαινόταν για τον εικοστό αιώνα ότι πρόκειται για μία εποχή όπου «το μεγαλείο έχει πεθάνει και το σύνηθες ύφος είναι πλέον το πνεύμα της πικρής κωμωδίας». Απ’ την άλλη, ο Κούντερα που αρχικά έζησε σε ολοκληρωτικό καθεστώς, αντιλαμβανόταν ότι το γέλιο θέτει σε αμφισβήτηση την ιδεολογική θεώρηση του κόσμου, ενώ για τον Μπέκετ η ίδια η γραφή είναι κωμική από μόνη της, αφού εκθέτει την παράλογη φύση της ανθρώπινης κατάστασης.

Αλλά και ο Γούντυ Αλλεν ως συγγραφέας (παλιότερα) ήταν εξαιρετικός στις πλέον απρόβλεπτες εκφορές του λόγου και στην αντιστροφή των καταστάσεων. Όσο για τους αφορισμούς του, μπορούν να συγκριθούν μόνο με τα ευφυολογήματα του Όσκαρ Ουάιλντ – σύγκριση που συχνά αποβαίνει… εις βάρος του Ιρλανδού συγγραφέα: «Όχι μόνο δεν υπάρχει Θεός, αλλά ούτε καν ένας υδραυλικός τα Σαββατοκύριακα». Και, βέβαια, ο αυτοσαρκασμός του υπήρξε πάντοτε παροιμιώδης: «Είσαι πολύ καλός εραστής» του λέει η σύντροφός του για να της απαντήσει: «Είναι γιατί προπονούμαι πολύ μόνος μου».

Ωστόσο, ούτε ο αυτοσαρκασμός είναι απλή υπόθεση: Για να μπορέσει να λειτουργήσει, πρέπει κανείς να τα έχει καλά με τον εαυτό του. Και αν το καταφέρει και αυτό, τότε είναι που χρειάζεται ακόμα μεγαλύτερη προσοχή: Γιατί όπως είχε προειδοποιήσει ο (αδικοχαμένος) Όσκαρ Ουάιλντ, «το να αγαπήσεις τον εαυτό σου, είναι η αρχή ενός ισόβιου ειδυλλίου».

Γραμμένο από έναν ιδιαίτερα καταξιωμένο κριτικό και στοχαστή, τον Terry Eagleton, το συγκεκριμένο έργο με τον εύγλωττο τίτλο «Χιούμορ» περιστρέφεται γύρω από τη φύση και τις λειτουργίες του χιούμορ. Τι πρέπει να συμπεράνουμε από τις ποικίλες μορφές γέλιου; Μπορούμε να ορίσουμε το «πνευματώδες χιούμορ»; Η μελέτη του Eagleton, εξετάζει διάφορες θεωρίες περί χιούμορ, μεταξύ των οποίων εκείνην που υποστηρίζει ότι το χιούμορ αντικατοπτρίζει μια σχεδόν σαδιστική μορφή ανωτερότητας έναντι των άλλων.

Αρχικά, αναλύει τη δράση του γέλιου. Στη συνέχεια, εξετάζει εάν το χιούμορ είναι κακεντρεχές. Αυτή η εξέταση του χλευασμού θα στρέψει την προσοχή στους Έλληνες και τη σάτιρα. Ακολουθεί η κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της ειρωνείας και το πώς συνήθως εκδηλώνεται. Και, ακόμη, υπάρχει ένα κεφάλαιο για την ιστορία και ένα τελευταίο για την πολιτική, για τις ποικίλες χρήσεις του χιούμορ.

Αντλώντας από ένα ευρύ φάσμα λογοτεχνικών και φιλοσοφικών πηγών, από τον Αριστοτέλη και τον Θωμά τον Ακινάτη έως τον Χομπς, τον Φρόιντ και τον Μπαχτίν, ο συγγραφέας αναζητά τους κρυφούς ψυχαναλυτικούς μηχανισμούς πίσω από το χιούμορ ερμηνεύοντας την κοινωνική και πολιτική του εξέλιξη ανά τους αιώνες. Και όλα αυτά γίνονται με μία απροσπέλαστη βεβαιότητα: ότι το να μιλάς για το χιούμορ, κάθε άλλο παρά είναι αστεία υπόθεση… 

Βιβλία στη Βιτρίνα

Το φθινόπωρο του 1940, λίγες εβδομάδες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, ο εικοσιοκτάχρονος τότε Βρετανός συγγραφέας Λόρενς Ντάρελ, μαζί με τη σύζυγό του Νάνσυ και τη νεογέννητη κόρη τους Πηνελόπη, φτάνει στην Καλαμάτα ως απεσταλμένος του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών. Επίσημη αποστολή του ήταν να λειτουργήσει το Ινστιτούτο Αγγλικών Σπουδών ως αντίπαλο δέος του γερμανικού Λεκτοράτ, που είχε μάλλον κερδίσει το στοίχημα της δημοφιλίας στην περιοχή. Η ιδέα αυτή, ενός νεαρού ζευγαριού που βρέθηκε ξένο σ’ έναν ξένο τόπο και σε τόσο ιδιαίτερες συνθήκες, ανακίνησε στον Τάκη Αναστόπουλο προσωπικά βιώματα και οικογενειακές αναμνήσεις. Στο ανάγνωσμα ζωντανεύει η Καλαμάτα μιας άλλης εποχής, ενώ το ατελές πορτρέτο του μεγάλου Βρετανού συγγραφέα από εκείνη τη σύντομη και εν πολλοίς άγνωστη περίοδο συμπληρώνεται με φαντασία, ευαισθησία, χιούμορ και γνώση. Ο Τάκης Αναστόπουλος συνθέτει εδώ μια ιστορία που κινείται αριστοτεχνικά μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας.

Η Αρχιφύλακας Μπάρμπαρα Χέιβερς και ο Επιθεωρητής Τόμας Λίνλεϊ καλούνται να διαλευκάνουν ένα έγκλημα που απειλεί να κλονίσει συθέμελα την κοινωνία μιας ειδυλλιακής μεσαιωνικής πόλης στην Αγγλία. Η φιλήσυχη κοινότητα του Λάντλοου αναστατώνεται όταν ο ιερωμένος Ίαν Ντρούιτ κατηγορείται για ένα σοβαρό έγκλημα. Λίγο αργότερα, ο Ίαν εντοπίζεται νεκρός μέσα στο αστυνομικό τμήμα. Αυτοκτόνησε; Ή δολοφονήθηκε; Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι πρόκειται για αυτοκτονία. Όμως η Μπάρμπαρα έχει την έντονη αίσθηση πως κάτι της διαφεύγει. Μια προσεκτική ματιά στους φαινομενικά συνηθισμένους κατοίκους του Λάντλοου αποκαλύπτει ότι όλοι τους σχεδόν έχουν κάτι να κρύψουν. Ένα αριστοτεχνικό θρίλερ που αποδεικνύει γιατί η Τζορτζ είναι μια από τις πιο αναγνωρισμένες σύγχρονες συγγραφείς του είδους.

Ιστορίες που μιλούν για την αστική ζούγκλα και την απόδραση απ’ τον παλιό μας εαυτό, για τους χειμώνες στην πόλη και τα καλοκαίρια στα νησιά, για την ανάγκη του μύθου που παραμένει ισχυρότερος από την αμφιβολία και για πολλά άλλα. Πίσω από κάθε αφήγηση κρύβεται ένας μικρός ή ένας μεγάλος κύκλος ζωής. Διηγήματα βραδείας ωρίμανσης πορευόμενα απ’ το τέλος προς την αρχή. Στην κορυφή δεσπόζει «Η νόσος της αδράνειας», γεννημένη σε συνθήκες εγκλεισμού λόγω της πανδημίας, και στη βάση το «Άσ’ τον Μπομπ Μάρλεϊ να περιμένει», εμπνευσμένο από μια εποχή αλλαγών και ελπίδας. Ένα βιβλίο για την μαγεία της γραφής, που μας αποκαλύπτει τι κρύβεται πίσω απ’ το προφανές, το αναμενόμενο, και μας ταξιδεύει στο χρόνο επιτρέποντάς μας να αφουγκραστούμε τον κόσμο σαν συνεχές παρόν.

Αυτός ο λαός τραγουδούσε! Και το τραγούδι του ήταν οι ρίζες, η ανάμνηση της μακρινής αλλά όχι λησμονημένης Ισπανίας, ο πόνος της προσφυγιάς, η νοσταλγία για κάποιες χαμένες πατρίδες στην Καστίλη, στη Μαγιόρκα, στην Αραγόνα! Τα τραγούδια αυτά τα έλεγαν στη Θεσσαλονίκη οι κοπέλες, καθώς συγύριζαν την κάμαρά τους, οι εργάτες στα καπνομάγαζα, οι βαρκάρηδες στο λιμάνι. Και με το πέσιμο της νύχτας, η μελωδία ξεχυνόταν από τα μισόκλειστα παράθυρα, απλωνόταν στα κακοτράχαλα καλντερίμια, αγκάλιαζε τη γειτονιά ολάκερη. Μανάδες που νανούριζαν τα μικρά τους, παλικάρια που παίνευαν της αγαπημένης τους τα κάλλη, λεβέντες που έπνιγαν τον καημό τους στο κρασί. Τα τραγούδια αυτά ήταν οι romances, οι λαϊκές μπαλάντες που συγκαταλέγονται ανάμεσα στα αρχαιότερα μνημεία της ισπανικής μουσικής και διατηρήθηκαν, με την προφορική μετάδοση, από γενιά σε γενιά.