Ο «σκληρός από τρυφερότητα» Ηλίας Πετρόπουλος

Ήταν ο πρώτος λαογράφος που ασχολήθηκε με το περιθώριο και κατέγραψε πρόσωπα και πράγματα περιφρονημένα από την επίσημη Ιστορία. Και αυτό, μπορεί να ειπωθεί χωρίς την παραμικρή διάθεση υπερβολής. Ο Ηλίας Πετρόπουλος έζησε από κοντά ρεμπέτες, μάγκες, πόρνες, αλήτες και ομοφυλόφιλους, φυλακισμένους και διωκόμενους, πολλοί εκ των οποίων θα γίνονταν οι πρωταγωνιστές των θαυμαστών βιβλίων του. Πάνω απ’ όλα, όμως, είναι εκείνος που ανανέωσε τις λαογραφικές σπουδές, συλλαμβάνοντας την πολυπλοκότητα και τη συνάφεια των πολιτισμικών φαινομένων. Ένας σημαντικότατος ερευνητής, που έμελλε να γίνει κυρίως γνωστός για την εκτεταμένη μελέτη του πάνω στα ρεμπέτικα τραγούδια του αστικού υποκόσμου, τα λεγόμενα «ελληνικά μπλουζ», τα οποία πρώτος -το 1968- ανθολόγησε και μελέτησε στο κοινωνικό τους περιβάλλον.

Αναρχικός, άθεος και αμοραλιστής εκ πεποιθήσεως, συγγραφέας εξαιρετικών ικανοτήτων, αριστερός δίχως άμεση αντιδικτατορική δράση, εξ’ ιδιοσυγκρασίας απρόβλεπτος, αλλά και αμετανόητος ακόμη και στα λάθη του. Και, βέβαια, οξύνους, αιχμηρός, ιοβόλος και προκλητικός, μεθοδικός και εξαντλητικά εργατικός. Ένας επαγγελματίας -θα έλεγε κανείς- «ερασιτέχνης» της λαογραφίας, της γλώσσας, της κριτικής και της ποίησης, ο οποίος κατάφερε να διευρύνει τους ορίζοντες ετερόκλητων γνωστικών πεδίων.

Γεννήθηκε το 1928 στην Αθήνα, αλλά μερικά χρόνια αργότερα εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη. Είναι σε αυτήν την επαφή του με την κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα της Μακεδονίας που ξεκινάει το έντονο ενδιαφέρον του για τη γλώσσα, αλλά και η εμμονή του με το διάβασμα. Ο πατέρας του συμμερίζεται αυτήν την προδιάθεση του γιου του για την ανάγνωση και τον ενθαρρύνει, αγοράζοντάς του ποιήματα του Βερλαίν και του Μπωντλαίρ.

Οι καιροί, ωστόσο, ήταν δύσκολοι και η ποίηση σύντομα θα έμοιαζε με μια μάλλον περιττή πολυτέλεια: Τον Οκτώβριο του ’44, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, σκοτώνουν τον πατέρα του. Από τη μία, αυτή η εξέλιξη τον αναγκάζει να εγκαταλείψει το σχολείο και να δουλέψει ως εργάτης οδοποιίας. Απ’ την άλλη, άρχισε να περιδιαβαίνει στα μάγκικα στέκια και τους τεκέδες, ανακαλύπτοντας έναν άγνωστο, μυστικό, υπόγειο και γοητευτικό κόσμο, με τους δικούς του αινιγματικούς κώδικες και τους συχνά άγνωστους και ακατανόητους νόμους.

Στο μεταξύ, γνωρίζεται με τον πεζογράφο Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, μία σχέση καθοριστική για την εξέλιξή του: «Μου έμαθε να βλέπω λοξά, διαγωνίως, παρανοϊκά, αξονομετρικά, ανορθόδοξα» θα γράψει στη μελέτη του για τον ιδιοφυή λογοτέχνη. Έπειτα από αυτή τη γνωριμία, ο Πετρόπουλος θα επιδείξει μία ασυνήθιστη πολυπραγμοσύνη: γράφει παράξενες -για την εποχή- μελέτες και συνθέτει ποιήματα αφτιασίδωτης απλότητας. Παράλληλα, εγκαθίσταται στην Αθήνα -με τη γυναίκα του Ναυσικά και την τετράχρονη κόρη τους Λήδα- και εργάζεται ως δημοσιογράφος.

Ώσπου, το 1968 θα εκδώσει ένα έργο μνημειώδες: τα «Ρεμπέτικα Τραγούδια», την πρώτη πραγματεία για τους ανθρώπους του «περιθωρίου και του υποκόσμου», όπως χαρακτήριζαν τότε τους ρεμπέτες, στην οποία είχε περισυλλέξει περισσότερα από 1500 τραγούδια του είδους. Αλίμονο όμως, για το περιεχόμενο του βιβλίου του καταδικάζεται και εκτίει ποινή φυλάκισης 18 μηνών στις φυλακές του Γεντί Κουλέ – σαν να ήταν ένας κοινός εγκληματίας.

Μάλιστα, όταν έπειτα από την αποφυλάκισή του εκδίδει τα «Καλιαρντά» (1972) -μια πρωτοποριακή γλωσσολογική έρευνα για το λεξιλόγιο των ομοφυλοφίλων- θα φυλακιστεί και πάλι. Έτσι, το 1975 το παίρνει απόφαση και -με τη σύντροφό του Μαίρη Κουκουλέ- φεύγει οριστικά για το Παρίσι, ρίχνοντας μαύρη πέτρα πίσω του. Αλλά, εκείνος, κουρασμένος και απογοητευμένος, φορτωμένος την πατρίδα του υπό μορφήν αρχείων, σημειώσεων, φωτογραφιών, βιβλίων και ζωηρόχρωμων αναμνήσεων, δεν σταμάτησε ποτέ να γράφει για την Ελλάδα και ας τη θεωρούσε μία «κουραστική και αχάριστη χώρα».

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Το εξαιρετικό ντοκουμέντο «Για τους Εβραίους της Σαλονίκης» του Ηλία Πετρόπουλου, αποκαλύπτει πτυχές του αποσιωπημένου εβραϊκού παρελθόντος της Θεσσαλονίκης

Αυτό το τέλος εποχής, λοιπόν, για τον Ηλία Πετρόπουλο δεν θα αργήσει να αποτελέσει μια νέα αρχή για τη ζωή και το έργο του, με τον ίδιο πλέον να αποδεικνύεται ένας αστείρευτα ευρηματικός ερευνητής της «λαογραφίας του άστεως» και -ταυτόχρονα- ένας χαρισματικός συγγραφέας με μία ιδιαίτερα γοητευτική χρήση της γλώσσας.

Με εκφράσεις, δηλαδή, σύντομες και κοφτές, με μία ιερουργική καθαρεύουσα αριστοτεχνικά ταιριασμένη με την ατόφια δημοτική, με την οποία θα έδινε πνοή σε θέματα που θεωρούνταν άλλοτε ταμπού και άλλοτε απλώς ασήμαντα: τα ρεμπέτικα, το χασίς, τα μπουρδέλα, ο τούρκικος καφές, τα σίδερα και τα μπαστούνια, η φασολάδα και η φουστανέλα, ο καραγκιόζης, τα νεκροταφεία – όλα θα γίνονταν έργα που χαρτογραφούν τον ελληνικό υπόκοσμο, την παραδοσιακή τέχνη, τη γλώσσα και τις συνήθειες των λαϊκών ανθρώπων, την επίδραση των παραδόσεων στην ιστορική μνήμη.

John Taylor
Σκληρός από τρυφερότητα
Μετάφραση: Γιώργος Ι. Αλλαμανής
Εκδόσεις: Δίχτυ
Σελίδες: 374

Είκοσι χρόνια πριν, στις 3 Σεπτεμβρίου 2003, ο Ηλίας Πετρόπουλος άφησε την τελευταία του πνοή στο Παρίσι. Ο Αμερικανός ποιητής, μεταφραστής και κριτικός λογοτεχνίας John Taylor ήταν ένας από τους ανθρώπους του στενού κύκλου του που παρευρέθηκε στην κηδεία και την αποτέφρωσή του.

Οι στάχτες του Έλληνα ποιητή και λαογράφου του άστεως πετάχτηκαν σε έναν υπόνομο στο Παρίσι, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία, και μετά την τελετή ο Taylor άρχισε να μαζεύει σε σημειώσεις τις σκέψεις και τις αναμνήσεις του από την κοινή τους πορεία. Αυτές οι σημειώσεις, έγιναν εν τέλει ένα ιδανικό βιβλίο-πυξίδα με τίτλο «Σκληρός από τρυφερότητα» για τη ζωή και το ανεκτίμητης αξίας έργο του Ηλία Πετρόπουλου, με ξεναγό τον φίλο και μεταφραστή του στα αγγλικά.

Και, πράγματι, ο John Taylor δίνει στις σελίδες αυτής της μαρτυρίας και βιογραφίας μία πλήρη εικόνα του, που δεν έχει στοιχεία ωραιοποίησης, σέβεται τις αντιφάσεις του και λειτουργεί εκλαϊκευτικά – χωρίς να προορίζεται μόνο για γνώστες του έργου του. Παραθέτει αποσπάσματα από βιβλία, άρθρα και ποιήματα τα οποία αναδεικνύουν τη μεθοδολογία του Πετρόπουλου και την περίφημη «λοξή ματιά» του, ενώ βουτάει βαθύτερα στους στίχους και την ψυχή του. Πρόκειται για μια πολύτιμη έκδοση που αναδεικνύει τόσο τη σχολαστικότητα του λεπταίσθητου ερευνητή, όσο και τη διαπεραστική ματιά ενός ποιητή – χαρακτηριστικά με τα οποία θα κατάφερνε κάτι μοναδικό: την ασυνήθιστα ευρηματική ανανέωση της ίδιας της ελληνικής  λαογραφίας…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Σ’ ένα πάρτι για το Χάλοουιν ένα δεκατριάχρονο κορίτσι, η Τζόις, περηφανεύεται ότι υπήρξε μάρτυρας φόνου. Και ενώ κανείς δεν την πιστεύει, εκείνη το σκάει. Ύστερα από ώρες, εντοπίζεται: είναι ακόμη στο σπίτι, πνιγμένη… μέσα σ’ έναν κουβά με μήλα. Το ίδιο βράδυ ο Ηρακλής Πουαρό καλείται να διαλευκάνει την υπόθεση, ωστόσο η αποστολή του δεν είναι απλή, αφού κανείς δεν μπορεί να φανταστεί τον λόγο για τον οποίο δολοφονήθηκε η μικρή. Κι αν η Τζόις είχε δίκιο; Κι αν πράγματι είχε δει με τα ίδια της τα μάτια έναν φόνο; Είναι το βιβλίο στο οποίο βασίστηκε η κινηματογραφική ταινία «Μυστήριο στη Βενετία». Περιλαμβάνεται πρόλογος του σεναριογράφου της ταινίας, Μάικλ Γκριν.

Μετά από σαράντα χρόνια καριέρας, η αποχαιρετιστήρια συναυλία της μεγαλύτερης Ελληνίδας σταρ μετατρέπεται σε πύρινο εφιάλτη. Ο αστυνόμος Χριστόφορος Μάρκου καλείται να ανακαλύψει ποιος κρύβεται πίσω από τις απειλές και τον τραγικό θάνατο επί σκηνής της τραγουδίστριας Νένης Βαντά στην παραλία της Βουλιαγμένης. Τυφλωμένος από το φως των προβολέων που καλύπτουν ένα λαίμαργο σκοτάδι και ένοχα μυστικά, θα καταφέρει ο έμπειρος αστυνόμος να ξετυλίξει το κουβάρι της πρωτόγνωρης για τα ελληνικά δεδομένα υπόθεσης; Ο Χρήστος Μαρκογιαννάκης επιστρέφει με ένα whodunit – φόρο τιμής στη βασίλισσα της αστυνομικής λογοτεχνίας Άγκαθα Κρίστι.

Αύγουστος 1988, Ελευσίνα. Ένας έφηβος εξαφανίζεται ξαφνικά ένα απόγευμα. Τα ίχνη του χάνονται, η τοπική κοινωνία συγκλονίζεται και η οικογένεια του παιδιού αρχίζει σιγά σιγά να αποσυντίθεται εκ των έσω, εξαιτίας ενός τραύματος που δεν μπορεί να επουλωθεί. Αύγουστος 2021: Ο Θέμης Αδάμ, αδερφός του Ηλία, δημοσιογράφος και επιτυχημένος συγγραφέας ενός true crime βιβλίου με θέμα την υπόθεση που εντέλει διέλυσε την οικογένειά του, επιστρέφει στην Ελευσίνα για την κηδεία του πατέρα του -και βασικού υπόπτου για την εξαφάνιση του παιδιού-, ο οποίος αυτοκτόνησε. Έχει την πρόθεση να κάνει μια νέα αρχή. Πρώτα όμως πρέπει να κλείσει ένας ανοιχτός λογαριασμός. Τι απέγινε ο Ηλίας; 

Το πρώτο της βιβλίο «Σε μια γερμανική πανσιόν» δημοσιεύτηκε το 1911 και έγινε αμέσως επιτυχία. Τα αμέσως επόμενα χρόνια πειραματίστηκε με τη γραφή και το 1916 ολοκλήρωσε το «Πρελούδιο» και έκτοτε το ύφος της εδραιώθηκε. Η δεύτερη συλλογή διηγημάτων της, «Μακαριότητ»”, εμφανίστηκε το 1921, και η τρίτη, «Το Γκάρντεν πάρτι», ένα χρόνο μετά. Εκτός από το «Ημερολόγιο» και την «Αλληλογραφία» της, έπειτα από το θάνατό της εκδόθηκαν δύο ακόμη συλλογές διηγημάτων: «Η φωλιά των περιστεριών» και το «Κάτι παιδιάστικο», με τα συγκεκριμένα αριστουργηματικά διηγήματα να ισορροπούν επιδέξια μεταξύ σάτιρας και αισθηματισμού.