Πώς ήταν οι Αθηναίες τη δεκαετία του ’80; Τι αποκάλυπταν οι εκφράσεις του προσώπου τους και η γλώσσα των σωμάτων τους για τον εσωτερικό τους κόσμο; Και με ποιο τρόπο αντικατόπτριζαν το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούσαν; Τις απαντήσεις μάς δίνει ο φωτογράφος Κωνσταντίνος Πίττας μέσα από ογδόντα οκτώ ασπρόμαυρες εικόνες, καθώς ξεφυλλίζουμε το νέο λεύκωμά του Αθήνα, Πόλη των Γυναικών. Ένα λεύκωμα που έρχεται να διαδεχθεί τον sold out προκάτοχό του, Εικόνες Μιας Άλλης Ευρώπης: 1985-89 που έγινε και μια πολύ επιτυχημένη έκθεση τον φετινό χειμώνα στο Μουσείο Μπενάκη…
Οι περισσότερες φωτογραφίες του λευκώματος λήφθηκαν από τον Μάρτιο έως τον Δεκέμβριο του 1984. Τι σας έδωσε την ιδέα για αυτές; Είχα ολοκληρώσει σπουδές μηχανικού στο Πολυτεχνείο, αλλά ένιωθα την ανάγκη να ασχοληθώ με κάτι διαφορετικό. Αγόρασα, λοιπόν, μια φωτογραφική μηχανή τσέπης και, στις 18 Μαρτίου του ’84 – θυμάμαι ακόμη την ημερομηνία – επισκέφθηκα τον αρχαίο ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο όπου φωτογράφισα το ζευγάρι το οποίο φαίνεται στο εξώφυλλο. Δεν είχα καθόλου γνώσεις φωτογραφίας. Έπειτα, αυτή η δραστηριότητα με απορρόφησε, περπατούσα καθημερινά επί ώρες στην Αθήνα απαθανατίζοντας τους κατοίκους της κι έτσι προέκυψαν κι άλλες, πολλές εικόνες. Φωτογράφιζα κυρίως γυναίκες, διότι αφενός μου φαίνονταν πιο ενδιαφέρουσες κι αφετέρου αισθανόμουν ότι τις καταλάβαινα περισσότερο απ’ όσο τους άνδρες. Παράλληλα, μέσα από εκείνες, παρατηρούσα ολόκληρη την κοινωνία.
Για ποιο λόγο αποφασίσατε να εκδώσετε αυτό το φωτογραφικό υλικό έπειτα από τρεις δεκαετίες; Για πολλά χρόνια, θεωρούσα ότι οι συγκεκριμένες φωτογραφίες είχαν προκύψει από μια προσωπική μου ανάγκη έκφρασης και, συνεπώς, δεν θα αφορούσαν άλλους. Τις είχα αφήσει, λοιπόν, στην αποθήκη του σπιτιού μου. Το 2014, τις ξαναβρήκα συμπτωματικά, ανάρτησα ορισμένες στο Facebook και οι διαδικτυακοί φίλοι άρχισαν να μου ζητούν περισσότερες. Το φθινόπωρο του ’16, επτά από αυτές παρουσιάστηκαν στο Μουσείο Μπενάκη μαζί με την έκθεσή μου Εικόνες μιας Άλλης Ευρώπης, τον περασμένο Φεβρουάριο 27 εκτέθηκαν στο Γαλλικό Ινστιτούτο και τώρα, μια ευρύτερη επιλογή – 88 φωτογραφίες συνολικά – εμπεριέχεται στο λεύκωμα.
Ωστόσο, δεν εστιάζετε στην εξωτερική εμφάνιση των γυναικών, αλλά στην εσωτερικότητά τους. Πόσο εύκολο ήταν αυτή να αποτυπωθεί; Με ενδιέφερε ο τρόπος με τον οποίο οι σκέψεις και τα συναισθήματά τους φανερώνονταν στο πρόσωπο και το σώμα, με ενδιέφερε η λεγόμενη γλώσσα του σώματος. Ήταν, δηλαδή, σα να έκανα μια κάθετη «ρωγμή» με τον φωτογραφικό φακό και να είχα πρόσβαση στον ψυχικό κόσμο τους, πηγαίνοντας σε βάθος. Σε αυτό, βοήθησε το γεγονός ότι η εκφραστική γκάμα των γυναικών είναι πολύ ευρύτερη από εκείνη των ανδρών και, όσο κι αν οι ίδιες προσπαθούν να σκηνοθετήσουν τον εαυτό τους σε δημόσιους χώρους, πάντα κάτι αφήνουν να φανεί: από μια έκφραση απογοήτευσης έως ένα γελάκι. Επίσης, με δεδομένο ότι κρατούσα τη μηχανή στο ύψος του στομαχιού μου κι από εκεί έκανα τις λήψεις, οι περισσότερες δεν αντιλαμβάνονταν ότι τις φωτογράφιζα και το αποτέλεσμα έβγαινε απολύτως φυσικό.
«Κάθε φωτογραφία αφηγείται μια ιστορία», επισημαίνετε. Δώστε μας μερικά παραδείγματα… Όταν φωτογραφίζω κάποιον, προσπαθώ να φανταστώ τη ζωή του συνολικά. Σε μια εικόνα του λευκώματος, π.χ., φαίνονται τέσσερις γυναίκες στον σταθμό του ηλεκτρικού στην Καλλιθέα. Η νεότερη είναι πολύ συντηρητικά ντυμένη κι έχει θλιμμένο ύφος. Οι άλλες τρεις, μεγαλύτερες σε ηλικία και με αυστηρή έκφραση στο πρόσωπο, τη συνοδεύουν. Υπέθεσα, λοιπόν, ότι αυτό το πλάσμα ενδεχομένως ζει στο ίδιο σπίτι μαζί τους και, ουσιαστικά, του έχουν κλέψει τη ζωή. Δεν είναι σπουδαία φωτογραφία αντικειμενικά, αλλά για μένα είναι σημαντική για την ιστορία που διηγείται.
Ένα άλλο παράδειγμα: Στη Στοά του Αττάλου, είχα συναντήσει ένα ζευγάρι. Ο άνδρας μιλούσε στην κοπέλα, αλλά εκείνη κοιτούσε αλλού. Σα να προσπαθούσε να της απολογηθεί για κάτι, αλλά η ίδια αδιαφορούσε. Η εντύπωση που μου έδωσαν είναι ότι βρίσκονταν μπροστά σε ανυπέρβλητο πρόβλημα ή σε μια σχέση που πλησίαζε προς το τέλος της. Σε κάθε φωτογραφία, είναι σημαντικό να βλέπεις μέσα στην ψυχή του άλλου και να προσπαθείς να αφηγηθείς την ιστορία του.
Σε αρκετές εικόνες, παρατηρούμε τρεις γενιές γυναικών, δηλαδή την κόρη, τη μητέρα και τη γιαγιά. Τι σημαίνει για εσάς αυτή η συνύπαρξή τους στο ίδιο κάδρο; Η οικογένεια στην Ελλάδα ήταν ανέκαθεν πολύ σημαντική κι αποτελούσε τον ισχυρό πυρήνα της κοινωνίας. Δεν μπορεί κανείς να καταλάβει τη χώρα αν δεν προσέξει την οικογένεια. Στις προηγούμενες δεκαετίες, αυτό ίσχυε σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό. Έτσι, ήταν πολύ συνηθισμένο τα απογεύματα, κόρη, μητέρα και γιαγιά να βγαίνουν βόλτα μαζί. Μάλιστα, πολλές φορές η ομοιότητα μεταξύ τους ήταν τόσο έντονη, που νόμιζε κανείς ότι αντίκρυζε το ίδιο άτομο σε διαφορετικά στάδια της ζωής. Σήμερα, βέβαια, οι οικογενειακοί δεσμοί έχουν χαλαρώσει και θα ήταν αρκετά σπάνιο να δούμε κάτι παρόμοιο.
Υπάρχουν κάποια από τα πρόσωπα που απεικονίζονται στο λεύκωμα, με τα οποία έχετε επικοινωνήσει ή συναντηθεί ξανά; Ναι. Για παράδειγμα, σε μια φωτογραφία που έχει ληφθεί έξω από την Αγία Αικατερίνη στην Πλάκα φαίνονται τρεις γυναίκες – κι εδώ ήταν κόρη, μητέρα, γιαγιά. Η νεότερη, οκτώ ετών τότε, αναγνώρισε τον εαυτό της όταν ανάρτησα την εικόνα στο ίντερνετ και επικοινώνησε μαζί μου. Μου έγραψε ότι ονομάζεται Κατερίνα και, όταν ήταν μικρή, οι γονείς της την πήγαιναν στη συγκεκριμένη εκκλησία την παραμονή της γιορτής της ντυμένη παράνυμφη, καθώς η Αγία Αικατερίνη είναι προστάτιδα των νεαρών κοριτσιών. Σήμερα, εργάζεται ως μουσικός και κατοικεί ακόμη στην ίδια περιοχή. Η μητέρα της, που βλέπουμε παραδίπλα στη φωτογραφία, είναι 79 ετών πλέον και παραμένει εξαιρετικά όμορφη.
SCAN_ 008
Ωστόσο, γιατί οι εικόνες είναι ασπρόμαυρες και όχι έγχρωμες; Ο αρχικός λόγος ήταν το χαμηλότερο κόστος. Εκείνη την εποχή, οποιοσδήποτε μπορούσε να αγοράσει ασπρόμαυρο φιλμ με το μέτρο, να βγάλει φωτογραφίες και να τις εμφανίσει σε ένα μικρό σκοτεινό θάλαμο στο σπίτι του. Οι έγχρωμες ήταν πιο ακριβές. Όμως, ακόμη κι όταν δοκίμασα να φωτογραφίσω με χρώμα, διαπίστωσα ότι αυτό προσέλκυε την προσοχή σε επιφανειακές λεπτομέρειες και χανόταν η ουσία. Π.χ., αν παρατηρήσουμε κάποιον σε έγχρωμη εικόνα, ενδεχομένως να τραβήξει το βλέμμα μας η απόχρωση των ρούχων του. Αν, όμως, αυτή δεν φαίνεται, τότε θα αρχίσουμε να παρατηρούμε περισσότερο τον ίδιο.
Μέσα από τις φωτογραφίες του λευκώματος, βλέπουμε και την Αθήνα της δεκαετίας του ’80. Τι αίσθηση σάς έχει αφήσει; Σε σχέση με τη σημερινή, που χαρακτηρίζεται από εγκατάλειψη και απαξίωση, η Αθήνα τότε ήταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Βέβαια, βρισκόταν στο μεταίχμιο μιας μεγάλης αλλαγής, εφόσον διαρκώς περισσότεροι πολίτες άρχιζαν να απασχολούνται στον δημόσιο τομέα και η κοινωνία γινόταν πιο ομογενοποιημένη. Ωστόσο, εκείνη την εποχή, υπήρχε ακόμη μια εργατική τάξη που δούλευε εντατικά. Έβλεπε κανείς ανοιχτά εργοστάσια, οικοδομές, εργαστήρια. Παράλληλα, γειτονιές όπως το Παγκράτι, τα Πατήσια και η πλατεία Αμερικής ήταν όμορφες και ενδιαφέρουσες. Στα λαϊκά προάστια, ο κόσμος ήταν ανοιχτός, σε υποδεχόταν με χαρά. Στον ηλεκτρικό, ο φωτισμός των παλιών βαγονιών έκανε τα πρόσωπα να μοιάζουν σα να βρίσκονται επάνω σε σκηνή θεάτρου και προσέδιδε έντονη δραματικότητα στις εκφράσεις, γι’ αυτό και αρκετές από τις φωτογραφίες του λευκώματος έχουν ληφθεί εκεί.
Τι θα σας ενδιέφερε να φωτογραφίσετε σήμερα; Θα ήθελα να ασχοληθώ και πάλι με την Αθήνα, αλλά αυτή τη φορά, όχι να φωτογραφίσω στον δρόμο, αλλά να κάνω ορισμένα πορτρέτα. Μέσα στην κρίση, εξακολουθούν να υπάρχουν άνθρωποι εξαιρετικά ενδιαφέροντες. Άνθρωποι συναρπαστικοί, με ζωντάνια, τους οποίους μπορείς να συναντήσεις παντού, αρκεί να είσαι ανοιχτός και να παρατηρείς. Εξάλλου, αν και πολύ συχνά νιώθω να με πνίγει η Αθήνα, είναι πάντα η πόλη μου κι όσο κι αν προσπάθησα να ζήσω στο εξωτερικό, τελικά επέστρεφα πάντα. Δεν θα μπορούσα να μείνω μακριά.
