Κωνσταντίνος Πίττας: Ο Φωτογράφος που Συνέλαβε την Ευρώπη να Αλλάζει

Κάποια στιγμή του 2014 ο Κωνσταντίνος Πίττας άνοιξε την πόρτα μιας αποθήκης. Χωρίς να το ξέρει, την ώρα που γύρισε το χέρι του στο πόμολο, άνοιξε την πόρτα του παρελθόντος. Του δικού του και, χωρίς φυσικά να έχει τέτοιες ψευδαισθήσεις μεγαλείου, μιας ολόκληρης (γηραιάς) ηπείρου που αποτέλεσε κι αποτελεί το μεγάλο ιδανικό της ζωής του. Βρήκε 650 φωτογραφικά φιλμ, ξεχασμένα για 25 χρόνια – ηθελημένα διεγραμμένα από τη μνήμη του. Περιείχαν περίπου 25.000 αρνητικά από ένα πρότζεκτ ζωής που δε δημοσιοποίησε ποτέ και μέχρι τότε δεν είχε καν μιλήσει γι’ αυτό στη σύζυγο και τις δύο κόρες του. Ήταν οι φωτογραφίες από τη μυθιστορηματική πενταετή περιπλάνησή του σε 17 χώρες μιας διχοτομημένης Ευρώπης με κλειστά σύνορα. Η τυχαία ανακάλυψη ενεργοποίησε τα θαμμένα αντανακλαστικά. Τον Δεκέμβριο του 2015 κυκλοφόρησε το (ήδη sold out) λεύκωμα Εικόνες Μιας Άλλης Ευρώπης: 1985-89 και μέχρι τις 20/11 παρουσιάζει 155 επίπονα επιλεγμένες από τις φωτογραφίες του σε μια αληθινά σημαντική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη.

Και τις δύο φορές που επισκέφθηκα την έκθεση (πιστέψτε με, δε θα σας φτάσει μόνο μία), τον βρήκα εκεί.

Μαυροντυμένος, αφοπλιστικά ευγενικός (δεν παρεκκλίνει δευτερόλεπτο από τον πληθυντικό), πρόθυμος να διηγηθεί για πολλοστή φορά μία προς μία την ιστορία κάθε φωτογραφίας είτε ξεναγεί κάποιο γκρουπ τουριστών, είτε μιλάει σε δημοσιογράφους από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ακόμα κι αν χρειάζεται να δώσει απαντήσεις σε τεχνικές ερωτήσεις απλών επισκεπτών. Τα είδα και τα τρία να συμβαίνουν.

Κωνσταντίνος Πίττας

Η Minox 35GT με την οποία έγιναν όλα

Σπούδασε στο δεύτερο μισό των 70s στο Πολυτεχνείο. Δούλεψε αργότερα για λίγο ως πολιτικός μηχανικός, δεν ήταν κάτι που του άρεσε. Έκανε μεταπτυχιακό στο Παρίσι. Εκεί, στη Cinematheque, προχώρησε την αγάπη του για τον κινηματογράφο. Ήταν το διαβατήριο για τη φωτογραφία. «Δεν είχα ιδέα από φωτογραφία, τον Καρτιέ-Μπρεσόν, για παράδειγμα, τον ανακάλυψα το ’87. Όμως αγαπούσα πολύ τον Κουροσάβα, τον Μπέργκμαν, τον Βέντερς. Παρατηρούσα το πώς καδράρουν οι διευθυντές φωτογραφίας των μεγάλων σκηνοθετών και μετά πώς εκείνοι χειρίζονται την κίνηση στα πλάνα τους». Επιστρέφοντας στην Αθήνα, πέρασε μια Minox 35GT στο λαιμό του (στην αρχή της ξενάγησης στην έκθεση τη δείχνει με κάτι σαν νοσταλγικό καμάρι) και ξόδεψε το 1984 φωτογραφίζοντας την Αθήνα. «Κυκλοφορούσα την ημέρα, εμφάνιζα τη νύχτα, αφιέρωνα ίσως και 14 ώρες καθημερινά. Πάντα φωτογράφιζα ανθρώπους. Πάντα ασπρόμαυρο. Το χρώμα με μπερδεύει, αισθάνομαι ότι αντί να κοιτάω τα βλέμματα των ανθρώπων παρατηρώ τα ρούχα τους». Μερικές από τις πρώιμες απόπειρές του εκτίθενται κι αυτές στο Μπενάκη, ας πούμε η πρώτη του: Μάρτιος ’84 στο ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο. «Ήταν η πρώτη μέρα που είχα αγοράσει τη μηχανή. Σιγά σιγά άρχισα να βλέπω πέρα από τη ρεαλιστική καταγραφή. Αποκτά μια μεταφυσική η φωτογραφία, ο τυχαίος συνδυασμός στοιχείων πολύ συχνά γεννά κάτι που είναι δύσκολο να περιγραφεί. Είναι ένα απλό μέσο που δε χρειάζεται μεγάλες γνώσεις τόσο από εκείνον που τραβάει όσο κι από εκείνον που βλέπει. Κι όμως μπορεί να πει τόσα πολλά πράγματα».

650 φιλμ, 25.000 αρνητικά, τελικά 155 φωτογραφίες κρεμάστηκαν στην έκθεση

Η Αθήνα τον κούρασε και τότε έβαλε μπροστά το μεγαλεπήβολο σχέδιο. Με 224.000 δρχ. αγόρασε ένα Πόνυ, ελληνικής κατασκευής, και ξεκίνησε να φωτογραφίζει την Ευρώπη. Από το 1985 έως το 1989 επί πέντε συναπτά έτη, διέσχισε μια ήπειρο που άλλαζε οριστικά πρόσωπο. Κοιμόταν σε στρωμένους μουσαμάδες στο αυτοκίνητο, κι όταν δεν άντεχε άλλο το κρύο του χειμώνα γύριζε στην Ελλάδα, έκανε μερικά ιδιαίτερα περιμένοντας πότε θα γλυκάνει ο καιρός για να ξαναφύγει. «Είχα ταξιδέψει με Magic Bus, Interail κτλ. όπως πολλοί νέοι της εποχής, ήταν όμως το Τείχος που με συγκινούσε. Όχι μόνο εμένα, μας σημάδευε η ύπαρξή του, ειδικά όσους ήμασταν αριστεροί τότε και το θεωρούσαμε δύο φορές απαράδεκτο. Η φαεινή, ή και αφελής, ιδέα μου ήταν να κάνω ένα βιβλίο. Ήθελα να ενώσω την Ευρώπη πριν την ώρα της. Μόνο όταν είσαι 27 χρονών μπορείς να σκέφτεσαι τόσο ρομαντικά».

Ακόμα και σήμερα, ένα τέταρτο του αιώνα μετά, με τόσες μεταλλάξεις που έχουν συμβεί στην ήπειρό μας, καταλαβαίνεις ότι κατέχει πολύ υψηλή θέση στο αξιακό σύστημα του Κωνσταντίνου Πίττα. Προφανώς και γιατί ανήκει σε μια γενιά που δεν ταξίδευε με δεδομένα το κοινό νόμισμα ή απλή επίδειξη αστυνομικής ταυτότητας. Σίγουρα γιατί από μικρός λάτρευε τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό π.χ. την κλασική μουσική. Κι ακόμα και σήμερα χαμογελά σκεπτικά, όταν κάποιος του επισημαίνει ότι και τα Βαλκάνια είναι Ευρώπη. «Για να είμαι ειλικρινής, από τον δεύτερο χρόνο ήδη, είχα εγκαταλείψει το σχέδιο και είχα αφοσιωθεί στους ανθρώπους. Κρατούσα τη μηχανή στο στήθος (ή και πιο χαμηλά) και δεν σκόπευα ποτέ. Όχι μόνο γιατί π.χ. στο ανατολικό μπλοκ δεν μπορούσες να το κάνεις, αλλά και γιατί αυτό εξελίχθηκε στο στυλ μου. Ήθελα να είμαι γρήγορος. Σε καμία φωτογραφία δεν είχα τη συγκατάθεση των εικονιζόμενων.

Παρίσι. 1985

Βουδαπέστη, 1988

»Ξεκίνησα από τη Γαλλία, με ενδιέφερε κυρίως το αστικό περιβάλλον, ελάχιστες από τις φωτογραφίες μου τοποθετούνται αλλού. Το 1986 άρχισα το ανατολικό μπλοκ. Πέρασα από Ουγγαρία (ίσως η πιο χαλαρή χώρα με τις ντίσκο, τα κορίτσια, τα μπάνια του λαού στις λίμνες κτλ.), Αυστρία, τον Δεκέμβριο έφτασα στη Ρουμανία που ήταν ένα πολύ μεγάλο σοκ. Απίστευτη πείνα κι εξαθλίωση, άλλο να να το βλέπεις με τα ίδια σου τα μάτια. Το 1988 κατέβηκα στο Νότο. Την ημέρα μετά την πτώση του Τείχους, 11/11/1989, έβγαλα την τελευταία φωτογραφία μου».

Οι ημερομηνίες μιλούν από μόνες τους. Το δεύτερο μισό των 80s, οι κοσμοϊστορικές αλλαγές που έφερε η λήξη του Ψυχρού Πολέμου, το τέλος (;) των ιδεολογιών. Είχε συνείδηση του τι ζούσε και κατέγραφε, καταλάβαινε την ιστορικότητα, τη μοναδικότητα των στιγμών; «Πρέπει να ξεκαθαρίσω κάτι. Δεν ήταν ιστορικό το ενδιαφέρον μου, ήταν οντολογικό. Ανθρωπολογικό. Δεν μπορούσα να φανταστώ π.χ. ότι θα τελειώσει ο κομμουνισμός μέσα σε τρία χρόνια αφ’ ότου άρχισα να ταξιδεύω. Ο ίδιος ο Χόνεκερ έλεγε ότι, παρά τα προβλήματα που τους κρατούσαν σε κατάσταση φθοράς κι αφθαρσίας, θα έμεναν για δεκαετίες. Όλα οφείλονται στον Γκορμπατσόφ, όλα άλλαξαν με την Περεστρόικα.

»Τα σημάδια της αλλαγής βέβαια υπήρχαν π.χ. στην Πολωνία η κοινωνία διεκδικούσε περισσότερα δικαιώματα, ήθελε ο κόσμος να πάρει τη ζωή στα χέρια του. Στην Ουγγαρία, οι αλλαγές έρχονταν από πάνω – είχαν επιτραπεί, ας πούμε, οι μικρές επιχειρήσεις. Στην Τσεχοσλοβακία, από την άλλη, δε σου μιλούσε άνθρωπος στο δρόμο. Στη Ανατολική Γερμανία, τα πράγματα ήταν πολύ σκληρά, ζούσαν τις “Ζωές των Άλλων”. Στη Ρουμανία, Τσαουσέσκου. Η Γιουγκοσλαβία ήταν ελεύθερη.

Πράγα, 1986

Βουκουρέστι, 1986

Λίμνη Μπάλατον, Ουγγαρία, 1988

Ρουρ (Δυτική Γερμανία), 1987

»Και η Δύση δεν ήταν παράδεισος. Υπήρχαν ανισότητες και φτώχεια. Το Παρίσι, ας πούμε, πάντα μου φαινόταν το πιο μοναχικό μέρος στην Ευρώπη. Η ζωή ήταν σκληρή, είχε πίεση. Η Γερμανία δεν ήταν η ηγέτιδα δύναμη που είναι σήμερα. Υπάρχουν φωτογραφίες π.χ. από ένα κάμπινγκ για άστεγους που είναι αδιανόητες για τη σημερινή της ευημερία. Μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για μια Ευρώπη σχεδόν χωρίς μετανάστες».

Δεν είναι οξύμωρο για εκείνον που τα έζησε όλα από τόσο κοντά να βλέπει να φτάνουμε σχεδόν σε ένα οδυνηρό κλείσιμο του κύκλου; Το όραμα της ενωμενης Ευρώπης πραγματοποιήθηκε, η ήπειρος έζησε δύο δεκαετίες αξιοσημείωτης αύξησης του βιοτικού της επιπέδου και τώρα περνά και πάλι δύσκολες μέρες. Οικονομική κρίση, νεοσυντηρητισμός, νεοφασισμός, εσωστρέφεια, ατζέντα για κλείσιμο συνόρων, οπισθοδρόμηση. «Το χαρακτηριστικό της εποχής εκείνης ήταν η στασιμότητα. Τα δύο στρατόπεδα του Ψυχρού Πολέμου σημάδευαν το ένα το άλλο και δεν κουνιόταν τίποτα. Ήταν σαν να είχε σταματήσει η Ιστορία (μετά έγραψε ο Φουκουγιάμα για το τέλος της). Το Τείχος χώριζε, αλλά ταυτόχρονα έδινε και μια ισορροπία στην Ευρώπη. Ισορροπία του τρόμου βέβαια, γιατί παραμόνευαν οι πύραυλοι. Όταν έπαψε να υπάρχει απελευθερώθηκε τέτοια δύναμη από το σύστημα που το έκανε ανεξέλεγκτο κι οδήγησε στη σημερινή κατάσταση», είναι η ενδιαφέρουσα ερμηνεία του.

Ανατολικό Βερολίνο, 1987

Mannheim, Germany, 1987

Συλτ (Δυτική Γερμανία, 1989)

Οι φωτογραφίες όμως γιατί έμειναν στο συρτάρι; Κάποιες λίγες αξιοποιήθηκαν σε περιοδικό της εποχής, κατέληξαν στην αποθήκη κι ο ίδιος δεν ξαναέπιασε κάμερα (μέχρι το 2014 που ξεκίνησε και να φωτογραφίζει ξανά).

«Ένιωσα κενός. Ότι είχα χάσει πέντε χρόνια από τη ζωή μου. Είχα κουραστεί και η επιδίωξη του ταξιδιού, το αφελές μου σχέδιο, πραγματοποιούταν μπροστά στα μάτια μου από την ίδια τη ζωή. Μου έμοιαζε περιττό ότι είχα κάνει. Σήμερα βλέπω αυτές τις φωτογραφίες με ένα κριτικό μάτι που φυσικά τότε δεν το είχα. Τις βλέπω καλύτερα».

Βερολίνο, 11.11.1989 (η τελευταία φωτογραφία)

Θα δείτε πολλά διαφορετικά πρόσωπα στα κάδρα του Μουσείου Μπενάκη. Μοντέρνα κορίτσια στους δρόμους του Ζάγκρεμπ και στα τρένα της Σεβίλλης, μουντρούχα ηλικιωμένα ζευγάρια σε εστιατόρια της Βιέννης, ρακένδυτους μικροπωλητές στο Βουκουρέστι, σιωπηλούς περαστικούς στους δρόμους της (αγαπημένης του) Πράγας. «Οι περισσότερες φωτογραφίες δεν είναι χαρούμενες. Κι αυτό γιατί η ζωή δεν είναι εύκολη. Κυνηγούσα ίσως τη θλίψη, αλλά με συναντούσε κι αυτή. Κι αυτό είναι επιπόνο. Ξέρετε, η ανθρώπινη φύση στον δυτικό κόσμο έλκεται περισσότερο από το δράμα. Νομίζω π.χ. στην Κίνα συμβαίνει το αντίθετο. Και στην έκθεση έχω περισσότερες φωτογραφίες από τη Δυτική Ευρώπη, αλλά οι περισσότεροι επισκέπτες επιμένουν στην Ανατολική – ίσως γιατί είναι ένα είδος “μουσείου”, μιας κι απεκονίζουν κάτι που δεν υπάρχει πια».