Ποιος αποφάσισε ότι ο χρόνος αλλάζει την 1η Ιανουαρίου;

Πώς θα ήταν άραγε αν μετρούσαμε αντίστροφα για την υποδοχή του νέου χρόνου την 28^η Φεβρουαρίου αντί για την 31^η Δεκεμβρίου – και στις ευχετήριες κάρτες αντί για χιονισμένα τοπία απεικονίζονταν ανθισμένες μυγδαλιές; Αυτό θα συνέβαινε αν είχαμε συνεχίσει την αρχαιότερη παράδοση εορτασμού Πρωτοχρονιάς, εκείνη της αρχαίας Μεσοποταμίας (σημερινό Ιράκ), που χρονολογούνταν από το 2000 π.Χ. Η γιορτή ονομαζόταν akitu, κρατούσε έως 12 ημέρες και ξεκινούσε με το πρώτο νέο φεγγάρι μετά την εαρινή ισημερία, μετά την οποία η ημέρα ξεκινούσε να μεγαλώνει, η φύση να οργιάζει κι είχε έρθει η ώρα να θεριστεί το κριθάρι.   

Στην αρχαία Αίγυπτο, ο νέος χρόνος ξεκινούσε στα μέσα Ιουλίου, όταν εμφανιζόταν μετά από 70 ημέρες το πιο λαμπρό άστρο του νυχτερινού ουρανού, ο Σείριος (Μήπως άραγε από εκεί «κρατά» το άστρο που οδηγεί τους τρεις μάγους στη φάτνη του Χριστού;) Τότε ο Νείλος άρχιζε να πλημμυρίζει περιοδικά, κάνοντας εύφορες τις καλλιέργειες στις όχθες του. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν ημερολόγιο 12 μηνών των 30 ημερών – κι έτσι τους περίσσευαν και 5 ημέρες μέχρι να ξεκινούν να μετράνε τον νέο χρόνο, οπότε έστρωναν γιορτή.  

Το ημερολόγιο που χρησιμοποιείται σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου ωστόσο δημιουργήθηκε από τους Ρωμαίους. «Παρόλο που αποδίδεται στον Ρωμύλο, τον ιδρυτή της πόλης και πρώτο βασιλιά, είναι πιθανό ότι βασίστηκε σε άλλα ημερολογιακά συστήματα – των Βαβυλωνίων, των Ετρούσκων και των Αρχαίων Ελλήνων», σημειώνει το National Geographic.

Βέβαια, από την ίδρυση της Ρωμαϊκής Πολιτείας το 509 π.Χ. μέχρι τη διάλυσή της το 27 π.Χ, οι Ρωμαίοι «άλλαξαν τα φώτα» στο ημερολόγιό τους επτά φορές.

Στην αρχή, υπολόγιζαν τον χρόνο σε 10 μήνες – 304 ημέρες. Και το δικό τους έτος όμως ξεκινούσε τον Μάρτιο, που είχε ονομαστεί έτσι από τον ρωμαϊκό θεό του πολέμου και προστάτη των αγροτικών καλλιεργειών Μαρς. Ολοκληρωνόταν τον Δεκέμβριο, μήνα θερισμού τότε στη Ρώμη. Το πρώτο επίσημο ημερολόγιο, είχε έξι μήνες 30 ημερών και τέσσερις 31 ημερών. Οι πρώτοι τέσσερις είχαν ονόματα θεών. Ο Ιούνιος, για παράδειγμα, ονομάστηκε έτσι από τη ρωμαϊκή θεά των γυναικών, του γάμου και της οικογένειας Τζούνο (ή αλλιώς τη δική μας Ήρα). Οι τελευταίοι έξι είχαν τα ονόματα με τα οποία ήταν αριθμημένοι – όπως ο Σεπτέμβριος, από τον αριθμό επτά, septem στα λατινικά, ο έβδομος μήνας. Με τον θερισμό, τέλειωνε και το ημερολόγιο. Οι μήνες του χειμώνα ήταν μάλλον περιφρονημένοι αφού δεν είχαν ονόματα.

Ο διάδοχος του Ρωμύλου, δεύτερος βασιλιάς της Ρώμης Numa Pompilius πρόσθεσε 50 ημέρες στο έτος και δανείστηκε και μία ημέρα από τον καθένα από τους 10 μήνες για να δημιουργήσει δύο νέους χειμωνιάτικους μήνες 28 ημερών: Τον Ιανουάριο, που ονομάστηκε έτσι από τον θεό Ιανό, των ξεκινημάτων, των πυλών, των μεταβάσεων, του χρόνου, της δυαδικότητας, των περασμάτων και των ολοκληρώσεων. Και τον Φεβρουάριο, που πήρε το όνομά του από το Februa, μια ρωμαϊκή εορταστική περίοδο εξαγνισμού αφιερωμένη στον θεό του θανάτου και του εξαγνισμού Februus. O Pompilius ουσιαστικά προσπάθησε να συγχρονίσει κάπως το ημερολόγιο που μέχρι τότε βασιζόταν στους κύκλους του φεγγαριού, με ένα ημερολόγιο που βασίζεται στον ήλιο, ώστε οι ρωμαϊκές φέστες να «πέφτουν» τις σωστές εποχές. 

Άβε, Καίσαρ! Ο ήλιος σε χαιρετά!

Το γεγονός όμως ότι ημερολόγιο βασιζόταν στο φεγγάρι, και όχι στον ήλιο, δημιουργούσε κι άλλο πρόβλημα. Αφού ο κύκλος της σελήνης είναι 29.5 ημέρες, το ημερολόγιο δεν εναρμονιζόταν πάντα με τις εποχές που υποτίθεται σηματοδοτούσε. Κάθε δύο ή τρία χρόνια λοιπόν οι Ρωμαίοι προσέθεταν τον μήνα Mercedonius. Το μόνο που κατάφεραν βεβαίως ήταν να μπερδέψουν ακόμα χειρότερα τα πράγματα, πόσο μάλλον αν σκεφτεί κανείς ότι το ημερολόγιο δεν ήταν δημόσιο αλλά φυλασσόταν από το ιερατείο που με βάση αυτό όριζε θρησκευτικές γιορτές, αργίες και εργάσιμες.

Ώσπου ήρθε ο Ιούλιος Καίσαρας να βάλει τα πράγματα σε τάξη. Το 45 π.Χ. έδωσε εντολή στον Έλληνα αστρονόμο, μαθηματικό και φιλόσοφο Σωσιγένη τον Αλεξανδρινό να φτιάξει ένα ημερολόγιο με 12 μήνες. Θα ξεκινούσε την 1^η Ιανουαρίου και θα βασιζόταν σε μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον ήλιο, με τρεις κύκλους 365 ημερών να ακολουθούνται από έναν 366.

Νά ’τη λοιπόν η 1^η Ιανουαρίου ως αρχή του έτους. Πώς αποφάσισε κάτι τέτοιο ο Καίσαρας; Απλό. Η 1^η Ιανουαρίου ήταν η ημέρα που είχαν αναλάβει καθήκοντα οι ύπατοί του – οι δύο άνδρες που αποτελούσαν την εκτελεστική εξουσία της Ρωμαϊκής Πολιτείας.

Το ιουλιανό ημερολόγιο θα εφαρμοζόταν για αιώνες, ωστόσο μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5^ο αιώνα μ.Χ. η 1^η Ιανουαρίου δεν θα τηρούνταν από όλους στην πράξη ως η αρχή του χρόνου. Οι χριστιανοί θα τραβολογούσαν πότε προς τα εμπρός και πότε προς τα πίσω τις ημερομηνίες ώστε να συμπίπτουν με τις χριστιανικές γιορτές. Σε κάποια μέρη ο χρόνος ξεκινούσε τα Χριστούγεννα, σε άλλα το Πάσχα. Βέβαια, μην ξεχνάμε ότι οι χριστιανικές γιορτές καθιερώθηκαν «επάνω» σε παγανιστικές ώστε να μπορέσει να επιβληθεί ευκολότερα η νέα θρησκεία χωρίς να αλλάξουν συνήθειες οι άνθρωποι. Τα Χριστούγεννα δεν ήταν εξαίρεση, καθώς γιορτάζονται «επάνω» στο Γιουλ, την παγανιστική γιορτή της χειμερινής ισημερίας (21-22 Δεκεμβρίου) των Σκανδιναβών και άλλων γερμανικών φυλών (σε περίπτωση που αναρωτιέστε πώς «ξέμειναν» ξωτικά και καλικάντζαροι στα χριστουγεννιάτικα έθιμα). 

«Το παραδοσιακό χειμωνιάτικο πανηγύρι που τόσο οι συμπατριώτες του Αλομπάρ όσο και πολλοί άλλοι Ευρωπαίοι γιόρταζαν στη διάρκεια των δώδεκα ημερών που χώριζαν το τέλος του σεληνιακού έτους (353 ημερών) από το τέλος του μακρύτερου ηλιακού έτους (365 ημερών) και που σκοπό είχε να εξισώσει τα δύο διαφορετικά ουράνια έτη, το είχαν οικειοποιηθεί οι χριστιανοί μεταμορφώνοντάς το σε μια θρησκευτική γιορτή που την ονόμαζαν Χριστούγεννα», γράφει κι ο Τομ Ρόμπινς στο «Άρωμα του Ονείρου».

Οι Άγγλοι σηκώνουν κεφάλι στον Πάπα – και μένουν 10 μέρες πίσω    

Τον Μεσαίωνα όμως κάποιοι κατάλαβαν ότι το ιουλιανό ημερολόγιο προσέθετε μία ημέρα κάθε 128 χρόνια. Ήδη την εποχή του ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος έγινε χριστιανός, το 312 μ.Χ., το Ιουλιανό ημερολόγιο ήταν 4 ημέρες εκτός συγχρονισμού. Τον δε 16^ο αιώνα οι ισημερίες πια έρχονταν νωρίς και το Πάσχα έπεφτε τη λάθος εποχή.

Ήρθε λοιπόν το Βατικανό και διόρθωσε την κατάσταση, Ο Πάπας Γρηγόριος ο 13^ος έφτιαξε ένα ημερολόγιο 365,2425 ημερών αντί για 365,25 ημερών που ήταν το προηγούμενο. Διόρθωσε και τις ημερομηνίες, που είχαν πάει πίσω περίπου δύο εβδομάδες.

Το λεγόμενο Γρηγοριανό Ημερολόγιο καθιερώθηκε το 1582. Όχι τόσο ομαλά, όμως. Οι καθολικοί το υιοθέτησαν. Αλλά τον 16^ο αιώνα η Αγγλία δεν αναγνώριζε την εξουσία του Πάπα, έριξε στην πυρά λοιπόν και το ημερολόγιό του: Η χώρα μαζί με όλες τις νεοαποκτηθείσες αποικίες της θα ακολουθούσε το ιουλιανό ημερολόγιο. Εκείνη την εποχή οι ημερομηνίες συχνά αναγράφονταν με βάση και τα δύο για να αποφεύγονται τα μπερδέματα. Ποια μπερδέματα; Σκέψου πως αν από την Αγγλία ταξίδευες στην Ισπανία, ξαφνικά θα βρισκόσουν 10 ημέρες μπροστά!   

Τελικά, το 1752 η Αγγλία αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι της δημιουργούσε ένα κάποιο πρόβλημα να ακολουθεί ημερολόγιο που είχε 11 ολόκληρες ημέρες διαφορά με την υπόλοιπη Ευρώπη, και υιοθέτησε το γρηγοριανό, εκκινώντας τον χρόνο την 1^η Ιανουαρίου και κόβοντας 11 ημέρες από τον Σεπτέμβριο. Η απόφαση εφαρμόστηκε και στις αποικίες της – συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ.  

Κάπως έτσι, το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου έφθασε να γιορτάζει την έλευση του νέου χρόνου την 1^η Ιανουαρίου.

Όσο για την Ελλάδα, ακολούθησε πολύ μετά την Αγγλία. Ήταν η τελευταία χώρα του ορθόδοξου χριστιανισμού που αποδέχτηκε το γρηγοριανό ημερολόγιο – μόλις το 1923 και μόνο για λόγους εναρμονισμού με τις πολιτειακές λειτουργίες. Κι η Ρωσία αντιστάθηκε στην αλλαγή μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Το 1924, το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως κάλεσε σε υιοθέτηση του γρηγοριανού ημερολογίου για τις σταθερές γιορτές του χριστιανισμού, αλλά δεν συμφώνησαν ούτε σε αυτό κάποιες ορθόδοξες εκκλησίες. Για χάρη λοιπόν μιας λειτουργικής ενότητας των ορθόδοξων εκκλησιών, κινητές εορτές όπως το Πάσχα υπολογίζονται ακόμα με βάση το ιουλιανό ημερολόγιο (Το Πάσχα των Καθολικών ακολουθεί το γρηγοριανό).

Υπάρχουν ακόμα ανένδοτοι, οι λεγόμενοι «παλαιοημερολογίτες». Είναι οι ορθόδοξοι χριστιανοί που ακολουθούν το ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο πλέον υπολείπεται του γρηγοριανού κατά 13 ημέρες. Θεώρησαν ότι η αλλαγή του ημερολογίου ήταν το πρώτο βήμα για την υποταγή των ορθόδοξων στον Πάπα.

Σε κάθε περίπτωση, το προ-Ιουλίου Καίσαρα ημερολόγιο, όταν ο χρόνος ξεκινούσε τον Μάρτιο, έχει αφήσει τα σημάδια του: Ο Σεπτέμβριος είναι τώρα ο ένατος μήνας ενώ στα λατινικά σημαίνει έβδομος μήνας – το ίδιο ισχύει για τον Οκτώβριο, τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο.

Εσύ πώς μετράς τον χρόνο;

Σε κάποια μέρη του κόσμου, ωστόσο, εξακολουθούν να γιορτάζουν ως αρχή του χρόνου την αρχή της άνοιξης. Εδώ και τρεισήμισι ολόκληρες χιλιετηρίδες στην Κίνα γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά το δεύτερο νέο φεγγάρι μετά τη χειμερινή ισημερία – τέλη Ιανουαρίου ή Φεβρουαρίου. Το ίδιο και στο Βιετνάμ, τη Νότια Κορέα και άλλες ασιατικές χώρες. Και το ισλαμικό ημερολόγιο είναι καθαρά σεληνιακό, οπότε δεν συμβαδίζει με τις εποχές. Γι’ αυτό το Ραμαζάνι μπορεί να πέφτει καλοκαίρι τον ένα χρόνο και χειμώνα μερικά χρόνια αργότερα. Η ισλαμική Τουρκία, βέβαια, υιοθέτησε το γρηγοριανό το 1926.

Μπορεί να νομίζουμε ότι το ημερολόγιο είναι επιστήμη ή αντανάκλαση των συμπαντικών νόμων, ωστόσο δεν παύει να είναι μια ανθρώπινη επινόηση η οποία «αποκαλύπτει κάτι για το πώς οι άνθρωποι που το δημιούργησαν σχετίζονται με τον κόσμο γύρω τους ενώ ταυτόχρονα διατηρούν πλούσιες πολιτιστικές ταυτότητες και αναμνήσεις», έγραφαν οι New York Times. Το βασικό ερώτημα είναι ποιον από τους χιλιάδες, εάν όχι εκατομμύρια, κύκλους του κόσμου θα ακολουθήσεις, έλεγε στην εφημερίδα ο καθηγητής Ανθρωπολογίας Κέβιν Μπερθ. Πρόκειται πάντοτε για «πολιτιστική επιλογή», ανεξάρτητα με την επιστημονική ακρίβειά του. Σε κάποιες χώρες της Αφρικής, για παράδειγμα, δεν τους απασχολούν τα χρόνια που περνούν, μόνο οι εποχές.

Ας υψώσουμε λοιπόν τα ποτήρια μας την ημέρα που ξεκινά για εμάς ο νέος χρόνος και μπαίνουμε στον μήνα ξεκινημάτων και μεταβάσεων του θεού Ιανού. Μπορεί η Πρωτοχρονιά να καθιερώθηκε Ιανουάριο χάρη στην αυτοαναφορικότητα ενός Ρωμαίου αυτοκράτορα, αλλά η γιορτή έρχεται από τα βάθη των χιλιετηρίδων, όταν οι άνθρωποι γιόρταζαν το τέλος του μεγάλου σκοταδιού και την αρχή των ημερών με περισσότερο φως.

Καλή μας χρονιά!