«Διάλογοι προσφύγων» του Μπέρτολτ Μπρεχτ: Ένα έργο δραματικά επίκαιρο, αφού ούτε οι πόλεμοι έχουν εκλείψει, ούτε η εκμετάλλευση των ανθρώπων

Τα έργα του καταδεικνύουν -με μια απαράμιλλη ειρωνεία- τις ακρότητες του πολέμου, την απανθρωπιά σε καιρό ειρήνης, αλλά και την ανάγκη για αντίδραση. Και κατάφερε, όσο κανείς άλλος μέχρι τότε, να ισορροπήσει υποδειγματικά ανάμεσα στα πολιτικά μηνύματα των έργων του και την έντονα πειραματική διάθεση.

Σε κάθε περίπτωση, η ζωή του Μπέρτολτ Μπρεχτ (1898- 1955) ήταν μία διαρκής και επίμονη προσπάθεια να δημιουργήσει ελεύθερος, σε εποχές που κάτι τέτοιο κάθε άλλο παρά αυτονόητο ήταν. Όσο για την καλλιτεχνική του περιπέτεια υπήρξε εντυπωσιακά ευρηματική, πολυποίκιλη και -κυρίως- παρεμβατική και ασυνήθιστα αιχμηρή απέναντι στην εξουσία.

Και τι δεν ήταν! Ιδιοφυής δραματουργός, χαρισματικός σκηνοθέτης, οξυδερκής κριτικός, δημοφιλής λιμπρετίστας, αλλά και ένας σημαντικός εκλαϊκευτής έργων. Πάνω απ’ όλα, όμως, ήταν ένας ποιητής: εκτός από την έντονη ποιητική του δραστηριότητα, η βασική αξία των θεατρικών του έργων και των κειμένων του έγκειται στην ποιητική τους ιδιότητα, στη γοητεία της γλώσσας τους και στο ποιητικό όραμα του κόσμου που μεταδίδουν.

Κάθε άλλο παρά είναι τυχαίο το γεγονός ότι το έργο του συνέβαλε καθοριστικά στην αναμόρφωση των αντιλήψεων και την αφύπνιση των συνειδήσεων μιας ολόκληρης εποχής. Αλλά και ότι ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να επηρεάζει και να ξεσηκώνει, να διδάσκει και να δείχνει τον δρόμο, να εμπνέει νέους καλλιτέχνες και να τους παρακινεί προς την κατεύθυνση των εκφραστικών πειραματισμών και αναζητήσεων.

Και, βέβαια, αυτός ο πολυδιάστατος δημιουργός με την τόσο ισχυρή προσωπικότητα, έμελλε να καθορίσει τη θεατρική τέχνη του εικοστού αιώνα. Τα έργα του χαρακτηρίζονταν αρχικά από ένα πνεύμα καταδίκης του πολέμου. Στη συνέχεια, όμως, παρατηρείται μια αποφασιστική στροφή στη σκέψη και τη ζωή του, που εμπνέεται από τη μαρξιστική φιλοσοφία. Και αυτό θα του στοίχιζε σε προσωπικό επίπεδο: Οι καιροί ήταν δύσκολοι!

Τον Νοέμβριο του 1923 -μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του Χίτλερ- το όνομα του Μπρεχτ περιλαμβάνεται στη λίστα των ατόμων που θα συλλαμβάνονταν σε μία ενδεχόμενη επιβολή του πραξικοπήματος. Όσο για τις συνθήκες της εποχής εκείνης είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικές, με τον πληθωρισμό και την οικονομική κρίση να οξύνουν δραματικά τις κοινωνικές ανισότητες.

Ήταν εκείνη την περίοδο που ο Γερμανός δραματουργός μελετάει συστηματικά το «Κεφάλαιο» του Μαρξ και σταδιακά αποφασίζει να συμβάλει στην επιμόρφωση των μαζών, να τις ξεσηκώσει, να διδάξει και να καθοδηγήσει. Συνδυάζοντας τη θεωρία του Μαρξ και την κομμουνιστική ιδεολογία με τον διαλεκτικό υλισμό, ο Μπρεχτ δημιούργησε έργα που παραμένουν πάντα επίκαιρα: ούτε οι πόλεμοι έχουν εκλείψει, ούτε η εκμετάλλευση των ανθρώπων.

Έργα, μεταξύ των οποίων, «Η Ζωή του Γαλιλαίου», «Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της», «Ο Καυκασιανός Κύκλος με την Κιμωλία» και, φυσικά, η περίφημη «Όπερα της πεντάρας». Όταν το 1928 ο Μπρεχτ παντρεύτηκε την ηθοποιό Χελένε Βάιγκελ θα ξεκινούσε εκτός από τη συμβίωσή τους και μια συνεργασία η οποία θεωρείται -ακόμη και σήμερα- από τις πλέον επιτυχείς της δραματικής τέχνης. Και αυτό γιατί η Βάιγκελ ενσάρκωνε στη σκηνή αυτό που ο Μπρεχτ πίστευε ως πρωτοποριακή μέθοδο: τη γυμνή αλήθεια, τη γνώση, τη συναισθηματική αποστασιοποίηση.

Άλλωστε, στόχος του Μπρεχτ ήταν πάντοτε το μυαλό, η σκέψη, η αμφιβολία και μέσω αυτών η διαπαιδαγώγηση και αφύπνιση του κόσμου, η αντίδραση και η επικείμενη επανάσταση απέναντι στους κάθε λογής καταπιεστές. Είναι εκείνη, λοιπόν, την εποχή που μαζί με τον σπουδαίο συνθέτη Κουρτ Βάιλ ανεβάζουν τη διαχρονική, πια, «Όπερα της πεντάρας» -το διασημότερο, ίσως, ειρωνικό σχόλιο πάνω στην μάλλον προβληματική κατασκευή του σύγχρονου κοινωνικού και οικονομικού συστήματος.

Σε αυτό το μήκος κύματος κινείται και ένα άλλο έργο του Μπρεχτ, δραματικά επίκαιρο, οι «Διάλογοι προσφύγων» το οποίο εμπεριέχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του σπουδαίου συγγραφέα – μεταξύ των οποίων και εκείνο της συναισθηματικής αποστασιοποίησης.

Στο εστιατόριο ενός σιδηροδρομικού σταθμού, κάπου στην Ευρώπη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δύο πολιτικοί πρόσφυγες, ο βιοπαλαιστής Κάλε και ο αστός Τσίφελ, συναντιούνται σχεδόν τυχαία και συζητούν για θέματα φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους: Ξεκινώντας από την καθημερινότητα της προσφυγιάς, όπου η μπύρα είναι αραιωμένη, ο καφές δεν είναι καφές και ο καπνός είναι κακής ποιότητας, φτάνουν να αναλύουν σημαντικά ζητήματα της πολιτικής και της ηθικής, μιλώντας για τα διαβατήρια, τον υλισμό, τις αρετές, την πορνογραφία, τον πόλεμο, το σχολείο, τον πατριωτισμό και τη Δημοκρατία.

Στους «Διαλόγους προσφύγων» ο Μπρεχτ αξιοποιεί βιωματικό υλικό από την περιπλάνησή του ανά την Ευρώπη, όπου βρέθηκε ως πρόσφυγας διωκόμενος από το ναζιστικό καθεστώς, για να καυτηριάσει την υποκρισία των ισχυρών σε βάρος των ανίσχυρων, επιστρατεύοντας και τη σάτιρα στον μαχητικό αντιφασισμό.

Η διευρυμένη θεματική των «Διαλόγων», καθώς και η προσέγγισή τους από τη σκοπιά δύο διαφορετικών κόσμων, του εργάτη Κάλε και του διανοούμενου Τσίφελ, συνθέτουν ένα αδιάσπαστο σύνολο, συστήνοντας στον αναγνώστη τον Μπρεχτ ως διανοητή και ως άνθρωπο, αποκαλύπτοντας σημαντικά και εν πολλοίς άγνωστα στοιχεία της ζωής του.

Πρόκειται για ένα έργο όπου οι χαρακτήρες εξιστορούν τα πάθη τους, αυτοσαρκάζονται, λοιδορούν και ειρωνεύονται ανηλεώς, ενώ μάχονται για να υπερβούν τη μοίρα τους καταδεικνύοντας την αυθαιρεσία της εξουσίας.

Κάπως έτσι, η επιμελημένη απλότητα και αυτού του έργου του Γερμανού συγγραφέα έχει συγχρόνως και μια εξαιρετική λειτουργία: Παίζει ένα ρόλο καθαρτήριο, συγκινεί και ξεσηκώνει, θίγει προβλήματα και καταστάσεις, άλλοτε κρίνοντας και άλλοτε επιδοκιμάζοντας. Και όλα αυτά, συνδυάζοντας μοναδικά την πολιτική, με το υψηλών απαιτήσεων αισθητικό αποτέλεσμα…

Βιβλία στη Βιτρίνα

Είκοσι οκτώ «ποιητικά χρονογραφήματα», ομιλίες της Κικής Δημουλά σε συνέδρια και εκδηλώσεις, χαιρετισμοί και αποχαιρετισμοί από το 1992 έως το 2017. Κείμενα και στοχασμοί για διαφορετικά θέματα, με τον δικό της ελεύθερο τρόπο και την μεταφορική αντίληψη του κόσμου που διέθετε. «Δεν πήρα μόνη την απόφαση να συγκεντρωθούν σε έναν τόμο λόγοι που εκφώνησε η μητέρα μου σε συνέδρια, εκδηλώσεις, χαιρετισμούς και αποχαιρετισμούς. Την πήραμε μαζί, λίγο πριν ανέβει στη βάρκα του ανέκκλητου. Καταθέτω, ως αποδεικτικό της εξουσιοδότησής της να κινούμαι ελεύθερα και να στεγάζω όπως νομίζω τα λόγια της, ένα αδιάσειστο τεκμήριο: τον πρότερο, ενωμένο δια βίου, βίο μας. Ξεχώρισα, έτσι, είκοσι οκτώ από τα ποιητικά χρονογραφήματα, αυτά που θεώρησα πως παρουσιάζουν ατμοσφαιρικά τις εσωτερικές διαθέσεις της, τους μετασυμβολισμούς των επίκαιρων τότε θεμάτων και φωτογραφίζουν το χρόνο. Τα διάλεξα για να δώσω ένα μέλλον στο υποσχετικό παρελθόν και μια ευκαιρία να ανιχνεύεται η απουσία της».
― Έλση Δημουλά

Δέκα μονόπρακτα, δέκα αυτοτελείς ιστορίες με κοινή θεματική. Ο στρατηγός κάνει φασαρία στην πλατεία πραγματεύεται και καυτηριάζει, μέσα από τους ήρωες και τις ηρωίδες του, θέματα της καθημερινότητας, δοσμένα με έναν ιδιαίτερα ζωντανό, γλαφυρό, άμεσο και προσιτό λόγο. Άνθρωποι διαφορετικού φύλου και ηλικίας προσπαθούν απεγνωσμένα να επικοινωνήσουν μέσα από τις προσωπικές τους στιγμές ή τις καθημερινές τους ασχολίες. Πότε σε εξωτερικό και πότε σε εσωτερικό χώρο, συνδιαλέγονται με άτομα του περιβάλλοντός τους ή με τον τυχόν διπλανό τους, τις περισσότερες φορές όμως υποδαυλίζουν οι ίδιοι την προσπάθειά τους. Τα μονόπρακτα του βιβλίου θέτουν καίρια ζητήματα τόσο για τις διαπροσωπικές σχέσεις, όσο και για το γεφύρωμα της χασματικής ανθρώπινης επαφής. Ο Μάκης Τσίτας συγκέντρωσε σε μία έκδοση μονόπρακτα έργα, τα περισσότερα από τα οποία έχουν ήδη ανέβει στη σκηνή.

«Μου πήρε μια ολόκληρη ζωή να ερωτευτώ τον κόσμο, αλλά τα τελευταία χρόνια το αισθάνομαι όλο και περισσότερο. Το να ερωτευτείς τον κόσμο δε σημαίνει να αγνοήσεις ή να παραβλέψεις τον πόνο, ανθρώπινο και μη. Σημαίνει να κοιτάς τον νυχτερινό ουρανό και ν’ αφήνεις το μυαλό σου να γλιστρά ανάμεσα στην ομορφιά και στο άπειρο των άστρων. Σημαίνει να αγκαλιάζεις τα παιδιά σου όταν κλαίνε και να βλέπεις τα πλατάνια να ανθίζουν τον Ιούνη. Όταν σφίγγεται το στήθος μου, κλείνει ο λαιμός μου και πλημμυρίζουν δάκρυα τα μάτια μου, θέλω να στρέψω το βλέμμα από το συναίσθημα. Χρησιμοποιώ την ειρωνεία ή κάτι ανάλογο ως αντιπερισπασμό για να αποφύγω τα απευθείας συναισθήματα. Όλοι γνωρίζουμε πώς τελειώνει ο έρωτας. Εγώ ωστόσο θέλω να ερωτευτώ τον κόσμο. Θέλω να με κάνει κομμάτια. Θέλω να νιώσω όσα υπάρχουν να νιώσεις όσο είμαι ακόμα εδώ». Στα απολαυστικά κείμενα που περιλαμβάνονται σε αυτό το βιβλίο για τη ζωή στην Ανθρωπόκαινο –την τρέχουσα γεωλογική εποχή που έχει καθοριστεί από την ανθρώπινη παρέμβαση–, ο Τζον Γκριν περιγράφει με χιούμορ, οξυδέρκεια και ευαισθησία τι σημαίνει να ζεις σ’ αυτή την αντιφατική εποχή: Πώς μπορούμε να είμαστε ταυτόχρονα τόσο σκληροί και τόσο συμπονετικοί, τόσο επίμονοι αλλά και τόσο έτοιμοι να τα παρατήσουμε όλα.

Η μητέρα πέθανε. Έμενε κλεισμένη στο παρισινό διαμέρισμά της, μέσα σε ένα συνονθύλευμα επίπλων, εφημερίδων, μισοσβησμένων τσιγάρων, σκουπιδιών, με μόνη συντροφιά τον σκύλο της τον Τσιπς. Σιλουέτα ασθενική, φασματική, άναβε το ένα Γκωλουάζ μετά το άλλο, παρόλο που ο καρκίνος είχε προσβάλει τους πνεύμονές της. Αυτή, που τη γοήτευαν η έντονη ζωή και οι συγκινήσεις, είχε μείνει χωρίς επικοινωνία με τον έξω κόσμο, χωρίς εργασία, και ονειρευόταν μυστικά μια καριέρα συγγραφέως αστυνομικών μυθιστορημάτων. Ο γιος της ανακαλύπτει σχεδιάσματα, σκόρπιες σημειώσεις, για ένα μυθιστόρημα που θα μπορούσε να γραφτεί. Το ανολοκλήρωτο ως μεγάλη τέχνη. Για τον γιο της, παραμένει μια άγνωστη. Αυτή ήταν απόμακρη, απούσα. Αυτός, σε δημοσιογραφική αποστολή, δεν ήταν παρών ούτε στην κηδεία της. Ο συγγραφέας, γιος και αφηγητής ακολουθεί τα ίχνη της μητέρας του ως ντετέκτιβ και κατάσκοπος. Προσπαθεί να ανασυστήσει το πορτρέτο της, να μάθει ποια ήταν αυτή η τόσο φευγαλέα γυναίκα που τόσο πολύ έμοιαζε με τους ήρωες των μυθιστορημάτων που ήθελε να γράψει. Συνταρακτική ιστορία μιας γυναίκας που χάθηκε, αναζήτηση από έναν γιο που ψάχνει τη μητέρα του, το Στα ίχνη της είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο αντικατοπτρισμών που θέτει διαρκώς ερωτήσεις, προσθέτει συνεχώς νέα στοιχεία του παζλ, αλλά αρνείται να δώσει οριστικές απαντήσεις. Ο Κριστόφ Μπολτανσκί προσφέρει στη μητέρα του τον πιο ωραίο προορισμό: να γίνει ηρωίδα ενός μυθιστορήματος.