Η χαμένη γειτονιά της Αθήνας που καθόταν πάνω στην Αρχαία Αγορά

Μια πόλη που έχει φυλαγμένα πολλά μυστικά είναι η Αθήνα, αφού η ιστορία της κατοίκησης αυτού του τόπου είναι αδιάλειπτη και η αρχή της χάνεται πολύ βαθιά στον χρόνο. Το Βρυσάκι ήταν μια σχετικά νέα αθηναϊκή γειτονιά, μια γειτονιά σε άνθιση από τα μέσα του 19ου μέχρι και τα μισά του 20ου αιώνα, που πατούσε πάνω σε αυτούς τους θαμμένους αρχαίους χρόνους.

Οι κάτοικοί του αποτελούσαν μια μικρογραφία της ελληνικής κοινωνίας της εποχής εκείνης. Ήταν μερικές από τις πιο παλιές οικογένειες των Αθηνών, ήταν οι πρώτοι μορφωμένοι αστοί, ήταν οι φτασμένοι μεγαλέμποροι και οι πραματευτάδες, ήταν οι παραδουλεύτρες των ανακτόρων, οι αμαξάδες του Ζαππείου, ήταν οι κόρες τους κι οι γιοι τους, οι ψυχοκόρες και οι παραγιοί. Κι εκτός από τα σπίτια τους, ήταν εκεί οι μικρές βιοτεχνίες, τα υαλοπωλεία, τα παπουτσάδικα, ο αλευρόμυλος, τα καφενεία, τα κρασοπουλιά και τα μαγειρεία, μαζί και τα παραπήγματα του πολυπληθούς οικισμού των μικρασιατών προσφύγων.

Πλατεία Θησείου, 1931. Θέα από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, στην έκθεση «Βρυσάκι. Η αναβίωση μιας γειτονιάς» με υλικό από το αρχείο της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.

Το Βρυσάκι και τα σπίτια που γκρεμίστηκαν σε χάρτη-κάτοψη στο δάπεδο του εκθεσιακού χώρου της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών.

Τρισδιάστατη απεικόνιση του σπιτιού που βρισκόταν στη θέση της σημερινής εισόδου του αρχαιολογικού χώρου της Αγοράς.

Όλοι και όλα μαζί, μια τυπική εικόνα της τότε Ελλάδας: άλλοτε πτωχευμένη, άλλοτε αισιόδοξη, άλλοτε ηττημένη κι άλλοτε διχασμένη, ζούσε κι έπαιζε στους κακοτράχαλους δρόμους με τη σιγουριά και την αμεριμνησία της προγονικής οικειότητας, ανάμεσα σε αρχαίους ναούς, μετόπες και κολόνες, μαρμάρινα αγάλματα, πρωτοβυζαντινά ψηφιδωτά και βυζαντινά εικονίσματα.

Τα μαρμάρινα αρχαία λείψανα στερέωναν τα σπίτια και κοσμούσαν τους τοίχους τους. Οι τοιχογραφίες οστεωμένων γέρων αγίων εμπλέκονταν, σαν φωτοσκιάσεις στην πέτρα, με τους βοστρύχους των αρχαίων αγαλμάτων.

Στο Βρυσάκι, ο χρόνος οδηγούσε το βλέμμα τόσο βαθιά που οι αποστάσεις ανάμεσα στις διαφορετικές εποχές και ιστορίες έσβηναν, κι όλα έρχονταν πολύ κοντά. Όλα γίνονταν ένα βιωματικά αδιάλειπτο, συνεχές παρόν.

Καφεζυθοπωλείον του Πετσάλη στην πλατεία Θησείου, 1933. Το πιο γνωστό καφενείο της γειτονιάς, με το οποίο συνδέεται ο θερινός κινηματογράφος ΘΗΣΕΙΟΝ στο κεντρικό σημείο της ομώνυμης πλατείας (λεπτομέρεια).

Λαϊκή αγορά στην πλατεία Θησείου, 1930 (λεπτομέρεια).

Ο θερινός κινηματογράφος ΘΗΣΕΙΟΝ δίπλα στον ομώνυμο ναό, 1933.

Η ύπαρξη του χώρου της Αρχαίας Αγοράς και των αρχαιοτήτων που κείτονταν εντός, ήταν γνωστή από πολύ παλιά στους ερευνητές και ιστορικούς. Ανασκαφές, στους γύρω από τον λόφο της Ακρόπολης χώρους, γίνονταν ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Από το 1924, έγιναν πιο δυναμικές προσπάθειες για να οριοθετηθεί η συγκεκριμένη αρχαιολογική ζώνη.

Η αναγκαστική απαλλοτρίωση της γειτονιάς του Βρυσακίου έμοιαζε επιβεβλημένη -αν και αδύνατη για οικονομικούς λόγους- από αρχιτέκτονες, ιστορικούς και πολιτικούς της εποχής, για να πραγματοποιηθεί το μεγάλο σχέδιο της αναγέννησης και ανάδειξης μιας ενιαίας εθνικής ταυτότητας, που θα ταυτίζεται με το μεγαλείο των αρχαίων προγόνων.

Ένα από τα πρώτα κτίρια που κατεδαφίστηκαν στο Βρυσάκι ήταν η εκκλησία της Παναγίας Βλασσαρούς. Η τοιχογραφία της εισόδου με την Παναγία και το βρέφος αφαιρέθηκε προσεκτικά, και βρισκόταν για χρόνια στις αποθήκες της Αθηναϊκής Αγοράς. Με τη συντήρηση της, αποκαλύφθηκε ένα πολύ σκουριασμένο τοξωτό μεταλλικό πάνελ, που ήταν τοποθετημένο πίσω από την τοιχογραφία και το οποίο κοσμείται με μια εκπληκτική και μοναδική απεικόνιση της γέννησης της Παναγίας.

Τούβλα της εποχής και ακροκέραμα σε στέγη σπιτιού, 1969.

Τενεκέδες της εποχής. Ο τενεκές ήταν ένα αντικείμενο πολλαπλών χρήσεων: δοχείο για νερό, σκάφη για μπουγάδα, γλάστρα στις αυλές.

Το 1931, και μετά από πολλές δύσκολες διαβουλεύσεις των αμερικανών χορηγών (βλ. Rockefeller Foundation) με την ελληνική κυβέρνηση, καθώς και περίπλοκες διαπραγματεύσεις σχετικά με τις απαλλοτριώσεις, οι αρχαιολόγοι της Αμερικανικής Σχολής ξεκίνησαν τις ανασκαφές. Τότε ξεκίνησε και η σταδιακή κατεδάφιση των σπιτιών. Η εξαφάνιση της γειτονιάς του Βρυσακίου άρχισε το 1930 και κράτησε, για το μεγαλύτερο μέρος της, έως το 1940. Η ανασκαφή σταμάτησε αναγκαστικά, λόγω του Β’ Π.Π., από τον Απρίλιο του ’40 μέχρι το ’46, οπότε και ξεκίνησαν πάλι, πιο αποσπασματικά όμως, η ανασκαφική δραστηριότητα και οι κατεδαφίσεις.

Η περιοχή που απαλλοτριώθηκε τελικά, ήταν εκείνη ανάμεσα στη Στοά του Αττάλου και τον Ναό του Ηφαίστου (ή Θησείον), την Ακρόπολη και τη σιδηροδρομική γραμμή κατά μήκος της οδού Αδριανού. Συνολικά κατεδαφίστηκαν περίπου 600 κτίρια σε 348 οικόπεδα.

Οινομαγειρείον του Βελουδάκη, 1932 (λεπτομέρεια).

Τοιχοκολλήσεις, 1932 (λεπτομέρεια).

Η πλατεία της Στοάς των Γιγάντων, περίπου το 1910.

Αυτό ήταν το Βρυσάκι. Και αυτή τη χαμένη για πάντα γειτονιά της παλιάς Αθήνας αναβιώνει η σημαντική έκθεση που γίνεται αυτές τις μέρες στην πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών της Αθήνας, σε άρτια επιμέλεια της Sylvie Dumont, η οποία είναι επίσης η συγγραφέας του ομότιτλου βιβλίου, Vrysaki: A Neighborhood Lost in Search of the Athenian Agora,  (2020). Δίπλα στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στα υψόμετρα του Κολωνακίου, κάτω από τον πευκόφυτο Λυκαβηττό. Με φωτογραφίες της εποχής και ιστορικά και κοινωνιολογικά στοιχεία και κείμενα – υλικό τόσο πλούσιο, που ο χώρος μοιάζει μικρός για τόση Ιστορία. Την οποία καλείσαι εσύ, ο επισκέπτης, να ανασυνθέσεις και να στοχαστείς για την πόλη σου σήμερα.

Οι μικρές και μεγάλες διηγήσεις αιωρούνται τριγύρω. Δεν μπορείς να τραβήξεις εύκολα τα μάτια σου από τις πάμπολλες φωτογραφίες. Κι όσο περισσότερο τις παρατηρείς, τόσο αρχίζεις να προσέχεις τις μικρές λεπτομέρειες, τις σημαντικές: χειροποίητες επιγραφές, κεραμοσκεπές, εκκλησίες και αγίους, πόρτες, αυλές, χαμόγελα, σκυλιά, ξυπόλυτα πόδια, πέτρες και χώμα, ξέφτια και σπόλια (σπασμένα αρχαία μάρμαρα ή επιγραφές που είχαν ενσωματωθεί σε σπίτια ως οικοδομικά υλικά ή ως διακόσμηση), και στη μέση αυτού του οικείου χάους διάσπαρτες αρχαίες κολόνες και τα αγάλματα των Γιγάντων. Πολλά τα ευρήματα.

Σπόλια ονομάζονταν τα αρχαία σπασμένα μάρμαρα ή επιγραφές που είχαν ενσωματωθεί σε σπίτια ως οικοδομικά ή διακοσμητικά υλικά.

Λεπτομερής υπήρξε η καταγραφή των σπιτιών πριν κατεδαφιστούν, από τους αρχαιολόγους κάθε τομέα, διατηρώντας με αυτόν τον τρόπο πολύτιμες πληροφορίες στο ανασκαφικό ημερολόγιο.

Κεραμεικό βάζο, εύρημα της ανασκαφής της Αρχαίας Αγοράς, συντηρημένο από τον Ελληνα Αντρέα Μαυραγάνη και φωτογραφημένο από την επίσημη φωτογράφο-αρχαιολόγο της ανασκαφής τηςΑμερικάνικης Σχολής Alison Frantz, 1951. Ο γιος του Αντρέα Μαυραγάνη, Κωνσταντίνος, φωτογραφήθηκε από την Frantz καθησμένος σε αρχαίο παιδικό καθήκι.

Η Στοά του Αττάλου ανακατασκευασμένη, λίγες μέρες πριν τα επίσημα εγκαίνια, Σεπτέμβριος 1956.

Αν είμαστε λίγο πιο ευρυμαθείς, ανακαλύπτουμε και κάτι άλλο. Ότι η ακρίβεια των ερευνών, η αυστηρή οργάνωση, η μεθοδολογία και η συνεχής καταγραφή είναι τα στοιχεία που οδήγησαν μία από τις σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανασκαφές στην Ελλάδα, και διεθνώς, να διατηρεί την αξία του επιστημονικού της έργου αμείωτη στον χρόνο.