«Μπίλλυ Μπαντ, ναύτης»: μια ιστορία για τη μάχη του καλού με το κακό

Είναι ο συγγραφέας που πρώτος κατάφερε να κοιτάξει επίμονα μέσα από τις «ρωγμές» των πιο βασικών αρχών της αμερικανικής ιδεολογίας και κοσμοαντίληψης. Άλλωστε, κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι που οι ήρωές του είναι άλλοτε αδικημένοι και καταθλιπτικοί και άλλοτε εξεγερμένοι και αυτοκαταστροφικοί, κινούμενοι πάντοτε από μία βαθύτερη εσωτερική παρόρμηση που τους κάνει να αναμετρώνται -μέχρι εσχάτων- με την κοινωνία, με την ίδια τη φύση και με τις κάθε λογής επιβολές.

Και, βέβαια, με το κολοσσιαίο έργο του «Μόμπυ Ντικ», αυτό το μνημειώδες (και δυσπρόσιτο) μυθιστόρημα -που αποτελεί μαζί με την «Οδύσσεια» και τον «Δον Κιχώτη- ένα οριακό έπος στην ιστορία της λογοτεχνίας, ο κορυφαίος ίσως Αμερικανός συγγραφέας του 19^ου αιώνα Χέρμαν Μέλβιλ (1819-1891) κατόρθωσε -μέσα από μία χαοτική, σκοτεινή πρόζα και με πολλαπλούς μεταφορικούς συνειρμούς- να δώσει μια συναρπαστική ναυτική περιπέτεια, αλλά και ένα φιλοσοφικό δοκίμιο για τη φύση του καλού και του κακού, τον άνθρωπο και την αναπόδραστη μοίρα του.

Το βιβλίο κυκλοφόρησε πρώτα στην Αγγλία το 1851 και λίγο αργότερα στις ΗΠΑ, και έμελλε να περάσει αρχικά απαρατήρητο. Έπρεπε να έρθει η δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα για να ανακαλυφθεί η πολυεδρική δράση του μαζί με τις ηθικές, φιλοσοφικές και ηθογραφικές πτυχές της ανυπέρβλητης γραφής του Μέλβιλ που αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη.

Με αφηγητή τον ναύτη Ισμαήλ, παρακολουθούμε το ταξίδι ενός διαταραγμένου καπετάνιου ονόματι Αχαάβ, που έχει βάλει σκοπό της ζωής του να ανακαλύψει και να σκοτώσει μια θηριώδη λευκή φάλαινα με το όνομα Μόμπυ Ντικ, η οποία σε ένα προηγούμενο ταξίδι σε μια μονομαχία τους στη θάλασσα τού είχε κόψει το πόδι.

Ο Μέλβιλ, που είχε δουλέψει χρόνια ως ναυτικός, περιγράφει την επικών διαστάσεων σύγκρουση του Αχαάβ με τον Μόμπι Ντικ, η οποία είναι, κατ’ επέκταση, μια ακραία και άνευ όρων αναμέτρηση ανάμεσα στις δυνάμεις της φύσης και τον άνθρωπο. Στην πραγματικότητα, ο Αχαάβ έβλεπε την άσπρη φάλαινα ως μία ενσάρκωση της θεϊκής δύναμης η οποία είναι -κατά κανόνα- καταστροφική: Ο Θεός ηδονίζεται να βασανίζει τον άνθρωπο, λέει ο Μέλβιλ, με τον Αχαάβ να θεωρεί τον Θεό σαδιστή και δολοφόνο. Αυτή η απολύτως βλάσφημη θέση έρχεται να ανατρέψει τα ήθη τις εποχής της και να εξωθήσει τον Αχαάβ με το πλήρωμα του στα άκρα: σε μια καταδικασμένη αποστολή, μία υπερβατική αποστολή αυτοκτονίας!

Απ’ την άλλη, ο καπετάνιος δεν παρακινείται μόνο από την έκσταση της αντιπαράθεσης, η οποία καταργεί τα μεγέθη και τον οδηγεί στην συντριβή. Είναι η οργή απέναντι στον αφερέγγυο Δημιουργό που τον οπλίζει με την απαραίτητη αποφασιστικότητα για να προχωρήσει σε μια συμβολική -έστω- απόπειρα δολοφονίας του.

Σε κάθε περίπτωση, ο Μέλβιλ ελέγχει απολύτως το αλληλοσυγκρουόμενο και εκτενές υλικό του δημιουργώντας μια στέρεη θαλασσινή περιπέτεια η οποία εναλλάσσει ρυθμικά την ιστορία με το δοκίμιο περί μεταφυσικής, ενώ στοιχεία αγωνίας με αιφνίδιες κλιμακώσεις δημιουργούν ένα συγκλονιστικό κλίμα προσμονής της τελικής και αβυσσαλέας σύγκρουσης.

Και μόνο αυτό το έργο θα αρκούσε για να μείνει ο Χέρμαν Μέλβιλ στη ιστορία της λογοτεχνίας ως ένας σύγχρονος κλασικός συγγραφέας που σκιαγράφησε -με εξαιρετική δεινότητα- την αναπόδραστη και τραγική μοίρα του ανθρώπου.

Απ’ την άλλη, με το «Μπάρτλμπυ, ο γραφέας- μια ιστορία της Ουώλλ Στρητ», σκιαγραφείται η αρχετυπική -θα έλεγε κανείς- συμπεριφορά του ανθρώπου που μοιάζει να μην ανήκει πουθενά. Ο Μπάρτλμπυ είναι ένας γραφέας της Ουώλλ Στρητ που δουλεύει σε ένα δικηγορικό γραφείο και αρνείται, με πείσμα, να εκτελέσει οποιαδήποτε δουλειά του αναθέτουν, δίνοντας σταθερά την αδιανόητη απάντηση: «Θα προτιμούσα να μην το κάνω».

Πρόκειται για ένα αριστουργηματικό κείμενο που προαναγγέλλει το εφιαλτικό σύμπαν του Φραντς Kάφκα: ένας μοναχικός υπάλληλος που έχει κυριολεκτικά μετατρέψει το γραφείο του σε σπίτι, κοιμάται και ξυπνά μέσα σ’ αυτό, αλλά αρνείται να κάνει οτιδήποτε! Εκείνο, όμως, που -πρωτίστως- επιτυγχάνει ο Μέλβιλ είναι η εντυπωσιακή ανάδειξη του ακραίου και μοναχικού χαρακτήρα, του κωμικοτραγικού -σχεδόν καφκικού- εκείνου ανθρώπου, του οποίου η στάση διακηρύσσει μια βαθιά άρνηση του κόσμου.

Στο «Μπίλλυ Μπαντ, ναύτης» (1891), επανέρχεται στο θέμα της αναπόδραστης τραγικής μοίρας του ανθρώπου που τον απασχολούσε σε κάθε έργο του, για να αφηγηθεί την ιστορία ενός χαρισματικού ναυτικού που υπήρξε ιδιαίτερα αγαπητός στο πλήρωμα του πλοίου του. Κάποια στιγμή, ωστόσο, έπαψε να ανταποκρίνεται στα στερεότυπα που είχαν κατασκευάσει για αυτόν, με συνέπεια όλα να αλλάξουν και η μικρή οικογένεια του πλοίου να στραφεί εναντίον του.

Ο Μπίλλυ Μπαντ μπλέκεται άθελά του στα δίχτυα ενός μοχθηρού οπλονόμου, που τον κατηγορεί ενώπιον του καπετάνιου για υποκίνηση ανταρσίας. Πρόκειται για το τελευταίο έργο του Χέρμαν Μέλβιλ, την πνευματική του παρακαταθήκη και είναι μια ιστορία για τη μάχη του καλού με το κακό, για την αθωότητα και την αδικία, αλλά και ένας στοχασμός για την ελευθερία και την εξουσία, για την πολιτική και τη δικαιοσύνη, για την αποδοχή και την αντίσταση.

Στο τέλος, ο Μπίλυ Μπαντ καταλήγει να αντιμετωπίσει αυτήν τη μικρή κοινότητα που τον σφίγγει σαν ένας κλοιός πνιγηρός και αναπόδραστος. Και εδώ ο Μέλβιλ διατείνεται ότι ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να βάλλεται και συχνά να αποδιώχνεται ως ξένο σώμα – είτε από τον μηχανισμό της φύσης, είτε από τον κοινωνικό του περίγυρο όταν κάτι στραβώσει, όταν οι άλλοι τον δουν από μία άλλη οπτική γωνία, όταν τον θεωρήσουν ως ξένο σώμα. Πάνω απ’ όλα, όμως, ο συγγραφέας διατυπώνει –από άκρη σε άκρη- ένα εύστοχο και αιχμηρό σχόλιο που παραμένει ενοχλητικά επίκαιρο: το εκάστοτε κοινωνικό σύνολο τείνει να συνθλίψει το διαφορετικό, να το εκτοπίσει, να το αποβάλει. Και ενίοτε τα καταφέρνει…

Βιβλία στη Βιτρίνα

Τέσσερις νέοι μαζεύονται σε μια έπαυλη για να γιορτάσουν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Δεν τους λείπει τίποτα. Χρήμα, ομορφιά, νιάτα. Ή μήπως τα φαινόμενα απατούν; Τι κρύβεται κάτω από την αστραφτερή επιφάνεια; Τι μπορεί να έρθει στο φως όταν μια απλή παρτίδα Monopoly μετατρέπεται σε Θάρρος ή Αλήθεια; Μπορεί το παιχνίδι να οδηγήσει στην αποκάλυψη της αθέατης πλευράς της ζωής του καθενός; Ανεπούλωτα τραύματα, ψέματα και σκοτεινά μυστικά. Καθώς τα πυροτεχνήματα φωτίζουν τον ουρανό της Στοκχόλμης, τα σκοτάδια διαλύονται και κανείς δεν θα μείνει ατιμώρητος. Τίποτα δεν είναι πια το ίδιο και κανείς δεν μπορεί να εμποδίσει την κάθαρση.

Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν βρέθηκε στη Μόσχα για ένα δίμηνο, μεταξύ 1926 και 1927. Η καταγραφή του συγκεκριμένου ταξιδιού καταλαμβάνει περίοπτη θέση στα κείμενά του, εξαιτίας της ειλικρινούς και άτεγκτης πάλης που είχε ο Γερμανοεβραίος στοχαστής – τόσο με τα κίνητρα όσο και με τη συνείδησή του. Φαίνεται ότι ο αρχικός λόγος εκείνου του ταξιδιού ήταν η Άσια Λάτσις, μια Λετονή που είχε αναδειχθεί σε σημαντική επιρροή για τον ίδιο, συναισθηματική και πνευματική. Το ημερολόγιο του Μπένγιαμιν είναι, αφενός, η αποτύπωση μιας δύσκολης ερωτικής σχέσης όπου το αντικείμενο του πόθου είναι άπιαστο. Αφετέρου, είναι η ιστορία ενός αποτυχημένου ειδυλλίου με την Επανάσταση. Διότι ο Μπένγιαμιν μετέβη στη Ρωσία όχι μόνο για να αποκτήσει μια εικόνα της σοβιετικής κοινωνίας από πρώτο χέρι, αλλά και για να λάβει μια τελική απόφαση σχετικά με το αν θα γινόταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Όμως το «Ημερολόγιο Μόσχας» συνιστά κάτι παραπάνω από μια μαρτυρία για την ιδεολογική αμφιθυμία και τα διλήμματα που αντιμετωπίζει ένας διανοούμενος. Η αισθητική του αξία είναι επίσης μεγάλη. Γιατί ο Μπένγιαμιν αποδεικνύεται εδώ ένας από τους πιο διεισδυτικούς φυσιογνωμιστές της Μόσχας κατά τον εικοστό αιώνα, φιλοτεχνώντας ένα αλησμόνητο χειμερινό πορτρέτο της πόλης. 

Η «Πομόνα» του Αργύρη Φασούλα μας μεταφέρει στον θεσσαλικό κάμπο και μας χαρίζει οκτώ διηγήματα βγαλμένα μέσα από έναν ονειρικό κόσμο, χρησιμοποιώντας το παράλογο ως μέσον για να μπορεί να εκφράσει καλύτερα τις ιστορίες του. Οι ιστορίες κινούνται στο όριο της προφορικότητας, στην περίπτωση αυτή λειτουργεί άψογα και βοηθάει στη λειτουργία των διηγημάτων. Οι ήρωες του βιβλίου περιδιαβαίνουν μέσα στην ανθρώπινη περιπέτεια, με ό,τι έχει ο καθένας: ένα μαχαίρι, ένα κλειδί, ένα σφυρί. Αίμα, φόνοι, γιορτές, καταστροφές, μοναξιές. Η Μαρία Χαρτοκόλλη φιλοτέχνησε -με τη μέθοδο του κολλάζ- οκτώ εικόνες που συνοδεύουν τα διηγήματα της συλλογής.

Στις είκοσι μία ιστορίες του βιβλίου οι αλήθειες άλλοτε λυτρώνουν κι άλλοτε συντρίβουν. Τα παιδικά μάτια γίνονται ενήλικα, για να μπορέσουν να καταλάβουν, ενώ τα ενήλικα επιστρέφουν στην πρώτη αθωότητα, για να ξορκίσουν το τραύμα. Τα ζώα, έντομα, πουλιά και αιλουροειδή, μεσολαβούν, θεραπεύουν ή συντροφεύουν αόρατα. Σαν μικροί θεοί. Και όταν δεν υπάρχουν ζώα, είναι ο άνθρωπος που παίρνει τη θέση τους: κυνηγός ή θήραμα, λαβωμένος ή έτοιμος να γευτεί τις ομορφότερες νύχτες.