Ξαναδιαβάζοντας τον «Δον Κιχώτη»

Ελάχιστα έργα μπόρεσαν να αλλάξουν την εξέλιξη της μυθοπλασίας -σε τέτοια έκταση και με τέτοια διάρκεια- όσο ο «Δον Κιχώτης» του Μιχαήλ Θερβάντες. Και αυτό είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό εάν αναλογισθεί κανείς την μακραίωνη και -κατά κανόνα- αργή εξέλιξη που είχε αυτό το εκφραστικό είδος: το μυθιστόρημα. Στα χρόνια που είχαν προηγηθεί κυριαρχούσαν τα ερωτικά, ιπποτικά, ηθικοπλαστικά έργα μυθοπλασίας, μέσα από μία θαυμαστή ποικιλία μεσαιωνικών -κυρίως- θεμάτων, άλλοτε σε έμμετρο και άλλοτε σε πεζό λόγο. Σταδιακά, όμως, καθώς η μεσαιωνική εποχή πλησίαζε προς το τέλος της, η αφηγηματική φωνή τέτοιων εξιστορήσεων μεταβλήθηκε για να επιχειρήσει πιο τολμηρά μυθοπλαστικά εγχειρήματα. Ώσπου, στον δέκατο έβδομο αιώνα εμφανίζεται το πρώτο μεγάλο σύγχρονο μυθιστόρημα: «Ο πολυμήχανος ιδαλγός Δον Κιχότε ντε λα Μάντσα» ή αλλιώς ο «Δον Κιχώτης» του Ισπανού συγγραφέα Θερβάντες.

Το έργο εκδόθηκε σε δύο μέρη -το 1605 και το 1615- και περιγράφει τις περιπέτειες του πρωταγωνιστή Αλόνσο Κιχάνο, ο οποίος έχοντας διαβάσει περιπαθώς πολυάριθμες ιπποτικές ιστορίες, πιστεύει στο τέλος ότι είναι ιππότης και παίρνει το όνομα Δον Κιχώτης. Από κοντά τον ακολουθεί ο αφοσιωμένος υπηρέτης του Σάντσο Πάντσα, ενώ είναι ερωτευμένος με την Δουλτσινέα στην οποία είναι αφοσιωμένος, αν και εκείνη αγνοεί τον έρωτά του και δεν εμφανίζεται ποτέ στο βιβλίο! Ο Δον Κιχώτης πιστεύει μετά μανίας στα ιδεώδη των ιπποτών, την ειρήνη και τη δικαιοσύνη και αναζητάει διακαώς νέες περιπέτειες – όπως οι ήρωες των μυθιστορημάτων που είχε διαβάσει. Η πρώτη περιπέτεια είναι η γνωστή μάχη με τους ανεμόμυλους, οι οποίοι στα μάτια του φάνταζαν ως υπερμεγέθεις γίγαντες. Μάταια προσπαθεί ο Σάντσο να τον πείσει να παρατηρήσει καλύτερα: «Έτσι πιστεύω, λοιπόν έτσι είναι», αποφαίνεται ο πρωταγωνιστής, με την υποκειμενικότητά του να είναι τόσο απόλυτη, ώστε καμία εμπειρία να μην είναι ικανή να την κλονίσει.

Πρόκειται για ένα έργο-σταθμό που απομακρύνεται από το ιπποτικό αφήγημα προσδίδοντας στο μυθιστορηματικό είδος μία νέα διάσταση: αυτήν ακριβώς την αντιπαράθεση της υποκειμενικής αναπαράστασης του κόσμου, με την καθημερινότητα. Κάπως έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία του μυθιστορήματος, ο ρεαλισμός συγκρούεται αριστοτεχνικά με τον ιδεαλισμό της σκέψης του συγγραφέα. Ο Θερβάντες, δηλαδή, αρέσκεται να συγχέει το αντικειμενικό με το υποκειμενικό, τον κόσμο του αναγνώστη με τον κόσμο του βιβλίου προβάλλοντας αληθινούς, ζωντανούς χαρακτήρες, οι οποίοι δεν παύουν ποτέ να δοκιμάζονται σκληρά μέσα στο παιχνίδι της ζωής και του κόσμου.

Το έργο, ακολούθως, δεν είναι το ιπποτικό βιβλίο που επιθυμούσε να μας παραδώσει ο ίδιος ο Δον Κιχώτης, αλλά εκείνο το πολυεπίπεδο και διασκεδαστικό μυθιστόρημα που θέλησε -και τελικά μας κληροδότησε- ο Θερβάντες «για το γούστο και την ευλογία όλων μας, που ακούσαμε για τον Δον Κιχώτη». Με το έργο αυτό, λοιπόν, το μυθιστόρημα απλώς ολοκληρώνεται ως αφηγηματική δομή, ενσκήπτει στην καθημερινή πραγματικότητα, αποτυπώνει χαρακτήρες μέσα από τις δοκιμασίες της ζωής που παρουσιάζει και -κυρίως- προσπαθεί να διαπραγματευτεί τα διαχρονικά ερωτήματα που απασχολούν την ανθρώπινη υπόσταση. Με άλλα λόγια, οι περιπέτειες του απίστευτου διδύμου -του Δον Κιχώτη και του Σάντσο- που ξετυλίγονται σε ένα χρονικό διάστημα μερικών μηνών, δεν αποτελούν απλώς μία ευφυή σάτιρα των ιπποτικών ιστοριών: Είναι τόσο συνταρακτική η ενόραση του κόσμου -μέσα από τη φαντασία του ιππότη- που αναδεικνύονται όλο και περισσότερες εκδοχές της ανθρώπινης αδυναμίας, των αντιφάσεων και των αντινομιών της ζωής. Και, βέβαια, ο ονειροπαρμένος Δον Κιχώτης, που αποφασίζει ξαφνικά να γίνει ιππότης για να υπερασπιστεί τους αδύνατους και τους κατατρεγμένους μαζί με τον αγαθό Σάντσο Πάντσα, αυτό το φαινομενικά αταίριαστο -και όμως αχώριστο- ζευγάρι, αποδίδει εξαιρετικά τη διττή ανθρώπινη φύση.

Είναι η φαντασία και η λογική οι οποίες εμπλέκονται και αντιμάχονται η μια την άλλη, αλλά τις κουβαλάμε για πάντα μέσα μας – έρμαια πότε της μιας και πότε της άλλης. Αλλά εκείνο που -πάνω απ’ όλα- καταφέρνει ο Θερβάντες είναι ότι -παρόλες τις ακρότητες και τις υπερβολές- καταξιώνει εκπληκτικά στην κοινή συνείδηση τον πρωταγωνιστή του: Ο Δον Κιχώτης με τις παρανοϊκές και αστείες επιθέσεις του ενάντια στην -παραμορφωμένη από τη φαντασία του- πραγματικότητα, δεν προκαλεί εν τέλει τον οίκτο παρά μόνο τη συμπάθεια και τον σεβασμό. Και αυτό ίσως έχει μία καθαρή εξήγηση: Ο αναγνώστης του μυθιστορήματος αντιλαμβάνεται -στην ουσία-  τον τραγικό και αδιάκοπο αγώνα του κάθε ανθρώπου, ο οποίος παρακινημένος -ενίοτε- από ευγενή ιδεώδη, σκοντάφτει πάνω στη σκληρή και αμείλικτη πραγματικότητα…

Μιχαήλ Θερβάντες
«Ο Δον Κιχώτης»
Μετάφραση: Κ. Καρθαίος
Μετάφραση: Αγαθή Δημητρούκα
Εικονογράφηση: Γκυστάβ Ντορέ
Εκδόσεις: Πατάκη
Τόμοι Α΄ & Β΄
σ. 640 & σ. 736

Βιβλία στη Βιτρίνα 

Θανάσης Βαλτινός
«Όπως ο έρωτας – Επιλογή συνεντεύξεων, 1972-2018»
Επιμέλεια: Κωστής Δανόπουλος
Εκδόσεις: Εστία
Σελίδες: 356
Οι συνεντεύξεις αποτελούν συστατικό και αναπόσπαστο τμήμα του δημιουργικού έργου του Θανάση Βαλτινού. Εδώ εκτίθεται το εργαστήρι του, και οι θέσεις του αποτελούν συχνά επεξεργασμένο δοκιμιακό λόγο που προσφέρει μια εκ του σύνεγγυς προσέγγιση του λογοτεχνικού φαινομένου αλλά και του ιστορικού πλαισίου μέσα στο οποίο γεννιέται.
Παράλληλα, διεισδύουν αναμνήσεις από διαφορετικές περιόδους της ζωής του, εκκινώντας από τα παιδικά του χρόνια στην Πελοπόννησο μέχρι την ώριμη ηλικία της πνευματικής και κοινωνικής του ζωής. Πολλά από αυτά τα περιστατικά συνιστούν την αυτοβιογραφική βάση ορισμένων κειμένων του. Φωτίζουν, επίσης, την προσωπικότητα του συγγραφέα, ο οποίος μπορεί να οργανώνει διάφορα επίπεδα πλοκής, μεταμορφώνοντας τη συνέντευξη σε έναν μηχανισμό επινόησης του εαυτού του. Όλα αυτά μας βοηθούν να αποτιμήσουμε την πνευματική διαδρομή του συγγραφέα.

Μαριλένα Παπαϊωάννου
«Ένα πιάτο λιγότερο»
Εκδόσεις: Καστανιώτη
Σελίδες: 368
Στις 14 Ιουλίου του 1965, μια μέρα προτού παραιτηθεί ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου, στο Ημεροβίγλι της Σαντορίνης ο νεαρός Σαράντης Καγιαλής γλιστρά σε μια σκαμμένη τρύπα, πέφτει προς τα πίσω με το κεφάλι και σκοτώνεται. Την προηγουμένη, το συνεργείο των εργατών με το οποίο δούλευε είχε τυχαία ανακαλύψει, σε λίγα μόλις μέτρα βάθος, μια αρχαία επιτύμβια στήλη. Ο θάνατός του θα βυθίσει σε πένθος δύο οικογένειες. Τέσσερις γυναίκες που τον αγάπησαν βαθιά –η μάνα του, η αδερφή του, η γυναίκα του και μια πρώην πουτάνα– στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν το χαμό του, θα βρεθούν ξαφνικά να ψάχνουν στοιχεία για μια δεύτερη στήλη που είναι κρυμμένη στο νησί από την εποχή του Πολέμου. Και με φόντο τις ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις στη χώρα, θα μπλεχτούν σε μια περιπέτεια αναζήτησης, που θα τις φέρει αντιμέτωπες με ανομολόγητες ιστορίες του παρελθόντος.

Σταύρος Ζουμπουλάκης
«Έντεκα συναντήσεις – Συζητώντας με τον Στρατή Μπουρνάζο»
Εκδόσεις: Πόλις
Σελίδες: 640
Ο τόμος αυτός είναι καρπός έντεκα συναντήσεων και συζητήσεων του Σταύρου Ζουμπουλάκη με τον Στρατή Μπουρνάζο. Οι δυο συνομιλητές συμφώνησαν εξαρχής να συζητήσουν, χωρίς συμβατικότητες, για θέματα που τους απασχολούν. Το βιβλίο ξεκινάει με τα καλοκαίρια των παιδικών χρόνων και την περίοδο των σπουδών του Ζουμπουλάκη στην Αθήνα και στο Παρίσι, με τα διαβάσματα και τους δασκάλους του. Οι δυο συζητητές μιλάνε κατόπιν για το σχολείο, όπου ο πρώτος δούλεψε χρόνια, την εμπειρία της τάξης και της διδασκαλίας, την αντίληψή του για την εκπαίδευση, για την εποχή που υπήρξε διευθυντής της «Νέας Εστίας», καθώς και για τα δύο ιδρύματα των οποίων είναι σήμερα επικεφαλής: τον Άρτο Ζωής και την Εθνική Βιβλιοθήκη. Τέλος, για ζητήματα γενικότερα και μεγάλα, όπως η αρρώστια και ο πόνος, η πίστη και η θρησκεία, ο εβραϊσμός και ο αντισημιτισμός, η πολιτική και η Αριστερά, η λογοτεχνία. Αναφέρονται, επίσης, σε γοητευτικές προσωπικότητες, όπως ο Άγγελος Ελεφάντης, o Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος. 

Tana French
«Σκοτεινός κήπος»
Μετάφραση: Δέσποινα Δρακάκη
Εκδόσεις: Μεταίχμιο
Σελίδες: 752
Ο Τόμπι ήταν ανέκαθεν τυχερός στη ζωή του. Ώσπου μια νύχτα όλα αλλάζουν. Μία βάναυση επίθεση τον αφήνει τραυματισμένο – δεν θα είναι πια ποτέ ο ίδιος άνθρωπος. Αναζητά καταφύγιο στο πατρικό του, ένα σπίτι γεμάτο όμορφες αναμνήσεις από τα καλοκαίρια του και τα εφηβικά πάρτι με τα ξαδέλφια του. Λίγο μετά την άφιξή του εκεί, όμως, στη φτελιά του κήπου θα βρεθεί κρυμμένο ένα κρανίο. Και καθώς ο κλοιός των αστυνομικών αρχίζει να σφίγγει γύρω από την οικογένειά του, εκείνος θα αναγκαστεί να επανεξετάσει όσα γνωρίζει για τους αγαπημένους του, για το παρελθόν του και, τελικά, για τον ίδιο του τον εαυτό.