12
Following (1998)
Είναι πανθομολογούμενη αλήθεια ότι στο ντεμπούτο του βρετανού σκηνοθέτη, για δύο άντρες που ακολουθούν αγνώστους στο δρόμο και εισβάλλουν στις ζωές τους, υπάρχουν οι ρίζες ολόκληρης της μετέπειτα φιλμογραφίας του, θεματικά και στυλιστικά: μη χρονολογική αφήγηση, ερωτήματα για τη φύση της ταυτότητας, της αλήθειας και της μνήμης και μια αφίσα Μπάτμαν στον τοίχο ενός διαμερίσματος. Γυρισμένο με τόσο χαμηλό μπάτζετ που σήμερα ο Νόλαν θα το ξόδευε μόνο στα κασκόλ του, το άθελά-του-νουάρ Following (η ασπρόμαυρη φωτογραφία προέκυψε από την ανάγκη για οικονομία και τελικά αποδείχθηκε σωτήριο για το mood της ιστορίας) είναι τρανή απόδειξη του τι μπορεί να κάνει ένας σκηνοθέτης που δεν έχει τα μέσα, αλλά έχει ευρηματικότητα και καλούς φίλους. Κι αν ο Νόλαν αποκάλυψε από νωρίς τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντά του, σε ένα πράγμα δεν επέστρεψε ποτέ: οι μετέπειτα ταινίες του απαιτούν να αφήσεις τα κόκκαλά σου στην αίθουσα, όμως το Following έχει διάρκεια μόλις 70 λεπτά. Και κανένα δεν πάει χαμένο.
11
Insomnia (2002)
Η τελευταία φορά που μια ταινία του Νόλαν θα θεωρείτο “minor”, αυτό το σχεδόν πανομοιότυπο με το νορβηγικό original ριμέικ είναι αρκετά παρεξηγημένο καθώς προσπερνάται συχνά για χάρη των πιο φιγουρατζίδικων δημιουργημάτων του. Τα συνήθη τρικ του σκηνοθέτη απουσιάζουν σε ένα τυπικό σε πλοκή αστυνομικό θρίλερ, στο οποίο ο άγρυπνος στην Αλάσκα Αλ Πατσίνο, σε σπάνια στιγμή ερμηνευτικής αυτοσυγκράτησης, ερευνά την άγρια δολοφονία μιας έφηβης. Ο Νόλαν ισορροπεί με επιτυχία ανάμεσα στο straightforward μυστήριο από αυτά που το Χόλιγουντ δυστυχώς δεν γυρίζει πλέον και στον ψυχολογικό λαβύρινθο που παγιδεύεται ο αποπροσανατολισμένος αστυνομικός του Πατσίνο καθώς επιδίδεται σε ένα παιχνίδι γάτας-ποντικού με τον ύποπτο του Ρόμπιν Γουίλιαμς. Ο κωμικός, σε έναν από τους καλύτερους “σκοτεινούς” ρόλους του (την ίδια χρονιά με το One Hour Photo), εμφανίζεται από τη μέση της ταινίας και μετά, με τη μέγιστη επίδραση. Όμως παρά την ατμοσφαιρική επιμονή με την οποία το Insomnia εξερευνά την ενοχή, την ατομική επιλογή και το θέατρο του μυαλού (συν μια τρομερή υποβρύχια σεκάνς), μοιάζει να βαριέται πριν το βιαστικό φινάλε, σαν να δύει επιτέλους ο ήλιος στην Αλάσκα και να είναι ώρα για ύπνο.
10
Tenet (2020)
Η ταινία που επωμίστηκε το βάρος της διάσωσης του σινεμά καθώς ο πλανήτης έβγαινε από την πανδημία αποδείχθηκε η μεγαλύτερη απογοήτευση στη μέχρι τότε λαμπρή καριέρα του Νόλαν. Η περίπλοκη περιπέτεια δύο πρακτόρων, που υποδύονται ο Τζον Ντέιβιντ Γουάσινγκτον και ο Ρόμπερτ Πάτινσον, που προσπαθούν να σώσουν τον κόσμο από μια ισοπεδωτική απειλή χρειαζόταν τελικά λιγότερο έναν τεχνίτη στη σκηνοθεσία και περισσότερο έναν στυλίστα της εικόνας, με την ιδέα της “αντιστροφής του χρόνου” να αποτελεί τη μοναδική φορά που ένα τέχνασμα του Νόλαν αποτυγχάνει να “δέσει” οργανικά με την ταινία. Εκεί που στο Memento το παιχνίδι με το χρόνο αντικατόπτριζε την μπερδεμένη ψυχική κατάσταση του ήρωα, στο Inception την τραγωδία της προσωπικής του ζωής και στην Δουνκέρκη την ατέρμονη απελπισία των στρατιωτών, στο Tenet αυτή η σύλληψη μοιάζει να υπάρχει μόνο για να ικανοποιήσει τις τζειμσμποντικές αξιώσεις του επίδοξου “καλοκαιρινού μπλοκμπάστερ”. Αλλά ακόμα και πίσω από τα απροσπέλαστα επίπεδα της πλοκής, υπάρχει μια αντιπαραγωγική, ψυχρή, ρηχή ταινία που συν τοις άλλοις ρεζιλεύει τον Κένεθ Μπράνα με τρόπο που ακόμα και ο ρόλος του Γκίλντεροϊ Λόκχαρτ δεν κατάφερε ποτέ.
9
Ο Σκοτεινός Ιππότης: Η Επιστροφή (2012)
Ο θρύλος λέει ότι οι αδελφοί Νόλαν ήξεραν ακριβώς πώς θα τελείωνε η τριλογία του Σκοτεινού Ιππότη πριν καν ασχοληθούν με την πρώτη ταινία, όπως η Έιμι Σέρμαν-Παλαντίνο ήξερε πάντα τις 4 τελευταίες λέξεις της Οικογένειας Γκίλμορ, όπως εμείς ξέραμε πάντα ότι θέλαμε να κάνουμε αυτή τη σύγκριση. (Οι ομοιότητες σταματούν εκεί, αν και η Λορελάι θα ήταν φανταστική ως Τζόκερ.) Η ολοκλήρωση αυτού του οράματος δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση, και πολλές φορές ο Νόλαν σχεδόν ακούγεται να αγκομαχά για να ξεμπερδεύει, είτε πρόκειται για τον αμφιλεγόμενο αλλά τελικά αξέχαστο κακό (τον Μπέιν του Τομ Χάρντι) είτε για τις κορυφές του θεάματος (βλ. ανατίναξη του σταδίου ή την εναρκτήρια σκηνή) και τις κοιλάδες της ιστορίας (δεν περιμέναμε ποτέ ότι θα θέλαμε περισσότερη Αν Χάθαγουεϊ και λιγότερη Μαριόν Κοτιγιάρ). Το Ο Σκοτεινός Ιππότης: Η Επιστροφή βούτηξε πιο βαθιά από ποτέ στην ψυχοσύνθεση του Μπρους Γουέιν και βρήκε μέχρι και παραλληλισμό με τον Μπέιν (και οι δύο ξεσπούν για την απώλεια της πατρικής φιγούρας στο Γκόθαμ Σίτι, αλλά εδώ ευτυχώς δεν υπάρχει συμφιλίωση αλά Μάρθα στο Batman v Superman.) Πάντως η ταινία, που παλεύει ακόμα για λίγη αγάπη και απογοήτευσε όταν κυκλοφόρησε, βιώνει μια μίνι επανεκτίμηση τώρα που στέρεψε το νέκταρ του Ομπάμα λόγω του επίκαιρου φλερτ της με αντικαπιταλιστικές ιδέες και της απεικόνισης της κοινωνικής οργής που οδηγεί στην εξουσία έναν επικίνδυνο λαϊκιστή.
8
Batman Begins (2005)
Η ταινία-οδηγός για τα υπερηρωικά origin stories της millennial εποχής, πολύ πριν μπει στην εξίσωση το MCU. Καταρχάς: νίντζα! Ο Νόλαν έχτισε ένα Γκόθαμ Σίτι-αντανάκλαση του αληθινού κόσμου και έγραψε το εγχειρίδιο του μοντέρνου υπερήρωα (έχει τα ίδια ψυχολογικά προβλήματα με το διπλανό του, μόνο που αντί να το ρίχνει στο σεξ και το ποτό σαν κανονικός άνθρωπος, φοράει στολή και πλακώνεται με εγκληματίες) και εξέτασε για πρώτη φορά το χαρακτήρα υπό το πρίσμα του τι σημαίνει να είσαι δέσμιος του φόβου και της θλίψης σου – τι σημαίνει να είσαι πρώτα ο Μπρους Γουέιν και μετά ο Μπάτμαν. Σήμερα θεωρούνται σε μεγάλο βαθμό αυτονόητα το industrial chic, το σοβαρό mood και οι πειστικές φιγούρες (ο κύκλος ξανανοίγει με το θεοσκότεινο The Batman του Ματ Ριβς που έκανε τα αποκαλυπτήριά του προ ημερών), αλλά όλα ξεκίνησαν με το Batman Begins.
7
Δουνκέρκη (2017)
Μια πολεμική ταινία για όσους δεν τους αρέσουν απαραιτήτως οι πολεμικές ταινίες (δεν έχει πολύ πόλεμο, άλλωστε), η μια εξαίρεση στο ευαγγέλιο των Nolan agnostics και η θεραπεία στην σνομπαρία απέναντι στην ποπ (ο Χάρι Στάιλς σε ένα μικρό ρόλο): όπως ο Χόμερ Σίμπσον για τα ντόνατς του, οφείλουμε κι εμείς να αναρωτηθούμε αν υπάρχει κάτι που δεν μπορεί να καταφέρει η Δουνκέρκη. (Μια υποψηφιότητα για Όσκαρ σκηνοθεσίας, θα πουν οι κακές γλώσσες.) Όπως πάντα, ο Νόλαν προτιμά την εγκεφαλική προσέγγιση και τα χρονολογικά ακροβατικά σε ένα θέμα που η απελπισία συνήθως εκφράζεται μέσα από απάνθρωπη βία, παρακολουθώντας την αποστολή διάσωσης των συμμαχικών δυνάμεων στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από ξηρά, θάλασσα και αέρα. Η κορωνίδα μιας καριέρας χτισμένης στην τεχνική αρτιότητα – και στην επιλογή σπουδαίων συνεργατών, από το διευθυντή φωτογραφίας Χόιτ βον Χόιτεμα ως το μοντέρ Λι Σμιθ και το συνθέτη Χανς Ζίμερ.
6
Inception (2010)
Αν τα mainstream παζλ του Νόλαν κάνουν το μέσο θεατή να αισθάνεται πανέξυπνος, το Inception, με την περίπλοκη αρχιτεκτονική της εσωτερικής λογικής του, του δίνει Νόμπελ, κάρτα μέλους στη MENSA και μια θέση στο CERN. Και το κάνει με τόσο ψυχαγωγικό τρόπου που μπορεί να λυγίσει και τον πιο κυνικό ελιτιστή. Προ ημερών το ξαναεπισκεφτήκαμε με αφορμή τα 10 χρόνια από την πρεμιέρα του στις αίθουσες και θέλετε να κλάψουμε κλάψαμε/θέλετε να γελάσουμε γελάσαμε με την ξεχωριστή του θέση στο σύγχρονο μπλοκμπαστερικό σινεμά ως το τελευταίο event movie που δεν βασίζεται σε προηγούμενη ιδέα: “Παρακολουθώντας σήμερα το Inception, έχοντας εξαντλήσει τις θεωρίες για τα γρανάζια της πλοκής του, τη δανεισμένη από το Matrix και τον Φρόιντ φιλοσοφία του και τους καβγάδες για το τελευταίο cut στη σβούρα, συνειδητοποιείς ποια στοιχεία του παραμένουν εντυπωσιακά: το Παρίσι που διπλώνει στα δύο, η πάλη του Τζόζεφ Γκόρντον-Λέβιτ στο διάδρομο και η τοποθέτηση των σωμάτων στο ασανσέρ, το πώς ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο είναι πάνω-κάτω ίδιος και, έχοντας πλέον γνώση του Ο Σκοτεινός Ιππότης: Η Επιστροφή, το ότι αυτός είναι σαφώς ο καλύτερος θάνατος στον οποίο θα μπορούσε να ελπίζει η Μαριόν Κοτιγιάρ σε ταινία του Νόλαν.”
5
Ο Σκοτεινός Ιππότης (2008)
Η μόνη φορά που θα δικαιωθεί και το τελευταίο βλαμμένο fanboy στο Ίντερνετ: ναι, εντάξει, Ο Σκοτεινός Ιππότης είναι τρομερή ταινία και ντροπή μας που το 2008 περάσαμε καλύτερα στο πρώτο Iron Man. Απελευθερωμένη από το τεράστιο βάρος των προσδοκιών και των τραγωδιών που σημάδεψαν την κυκλοφορία της, στέκεται ως μάλλον η καλύτερη υπερηρωική ταινία που έγινε ποτέ (κάποιες μέρες, θα δίναμε αυτό τον τίτλο στο Ο Μπάτμαν Επιστρέφει του Τιμ Μπάρτον), ενώ άνοιξε και το δρόμο για την οσκαρική καταξίωση των ταινιών αυτού του είδους. Εν μέσω της αλληγορίας για την προσωπική ευθύνη και το ηθικό πλεονέκτημα, φυσικά δεσπόζει η σαρωτική ερμηνεία του Χιθ Λέτζερ στο ρόλο του Τζόκερ, που μέχρι σήμερα διατηρεί τις μυθικές διαστάσεις που απέκτησε λόγω του πρόωρου χαμού του. Ο Λέτζερ κατάλαβε ότι ένα σύμβολο χάους και αναρχίας δεν χρειάζεται παρελθόν, εξηγήσεις, ρίζες, αιτίες, αισθήματα – ούτε καν προσωπικότητα, γι’αυτό και ο Τζόκερ του είναι ο πιο εύστοχος κακός που πέρασε από τη μεγάλη οθόνη. Επίσης: πόσο εκπληκτική ήταν για ένα δευτερόλεπτο η διετία 2008-2009 για τον Έρικ Ρόμπερτς, ανάμεσα σε αυτή την ταινία και το βίντεο κλιπ του Mr. Brightside;
4
Interstellar (2014)
I don’t care, I love it. Στην πιο διχαστική ταινία ολόκληρης της φιλμογραφίας του, ο Νόλαν σε κατακλύζει με την υπέρμετρη φιλοδοξία του, επιστρατεύοντας θεωρίες για μαύρες τρύπες στο χωροχρόνο και κβαντική φυσική μόνο και μόνο για να μας πει πόσο θέλει να ξεπεράσει το 2001 αγαπάει τα παιδιά του (ελπίζουμε τα Χριστούγεννα να τους παίρνει απλώς ένα iPhone.) Είναι σπάνιο ένας σκηνοθέτης του βεληνεκούς του να προσπερνάει την αποτυχία (ολοφάνερη από τη μέση της ταινίας και μετά) για να ολοκληρώσει πεισματικά το όραμά του όσες ατέλειες κι αν έχει, και αυτή η τόλμη κάνει το Interstellar ένα αξιόλογο πείραμα σε μια εποχή που όλοι διαλέγουν την ασφάλεια μιας δοκιμασμένης συνταγής ή τη ζεστή αγκαλιά της νοσταλγίας. To Interstellar, για το ταξίδι ενός αστροναύτη (Μάθιου Μακόναχι) στο διάστημα προς αναζήτηση μιας καλύτερης κατοικίας για την ανθρωπότητα, σχεδόν καταρρέει κάτω από το βάρος των μεγάλων ιδεών του προσπαθώντας να αποφασίσει μεταξύ λογικής και ευαισθησίας, αλλά η επιμονή του Νόλαν να το τραβήξει μέχρι την τελευταία πιθανή κατάληξή του αξίζει επιβράβευση, ακόμα κι αν τη βλέπει ο Κιούμπρικ και γελά.
3
Memento (2000)
Πιο πάνω (ή κάτω; OMG) αναφερθήκαμε στο πώς ο Νόλαν κάνει το μέσο θεατή ξεφτέρι: το Memento το έκανε αυτό για εμάς σε μια χρονιά που η καθοριστικότερη επαφή μας με την Τέχνη ήταν το Oops! I Did It Again στα MTV VMA (καλύτερο από κάθε ταινία αυτής της λίστας) και το Final Destination στο Village. Στην πραγματικότητα ένα b-movie για έναν άντρα (Γκάι Πιρς) με απώλεια πρόσφατης μνήμης που ψάχνει να βρει το δολοφόνο της γυναίκας του, το Memento απογειώνεται φυσικά από την αριστουργηματική δομή του που ανατρέπει ό,τι είχαμε συνηθίσει μέχρι τότε για τη γραμμική αφήγηση στο σινεμά: η αρχή της ταινίας είναι η μέση της και προχωράει πίσω στο χρόνο αλλά και μπροστά ενώ βρίσκεται πίσω, τι πιο απλό; Καθώς ο ήρωας συλλέγει πολύτιμα στοιχεία για την αναζήτησή του με τη μορφή φωτογραφιών Polaroid και τατουάζ, το κοινό τον συνοδεύει στην επίλυση του μυστηρίου έχοντας για σημάδι τις εναλλαγές από ασπρόμαυρο σε χρώμα και την ελπίδα ότι στο τέλος θα τα καταλάβει όλα. Ακόμα και εδώ ο Νόλαν δεν χάνει το δάσος, διερωτώμενος για την αξιοπιστία της μνήμης (“οι αναμνήσεις είναι ερμηνεία, όχι καταγραφή”), τις αυταπάτες που τρέφουμε για να είμαστε ευτυχισμένοι (όλοι το κάνουν, διαπιστώνει ο συμπρωταγωνιστής Τζο Παντολιάνο) και για τις δυνατότητες του χρόνου ως εργαλείου της κινηματογραφικής αφήγησης. Σε άλλες εποχές, θα ήταν η #1 ταινία της κατάταξης.
2
The Prestige (2006)
Ευφυώς στημένο σαν ένα από τα ταχυδακτυλουργικά τρικ που οδηγούν τους δύο αντίπαλους μάγους Κρίστιαν Μπέιλ και Χιου Τζάκμαν στην τρέλα και που εξηγεί αμέσως μόλις ξεκινά η ταινία ο Μάικλ Κέιν, το The Prestige είναι peak Nolan σε σενάριο, τεχνική και υπογραφή και δεν ικανοποιεί απλώς στην πρώτη παρακολούθηση, αλλά γίνεται πιο απολαυστικό αν το βλέπεις έχοντας γνώση όλων του των μυστικών. Πιο σκοτεινό από κάθε Ιππότη, συναρμολογεί τους δεκάδες αντιπερισπασμούς και τις στροφές του στην υπηρεσία όχι μόνο της απόλυτης εξαπάτησης, αλλά και της απεικόνισης του πώς ροκανίζει η εμμονή την ψυχή δύο ανθρώπων. Το απόλυτο flex παραμένει, βεβαίως, το casting του Ντέιβιντ Μπόουι ως Νίκολα Τέσλα, electricity oddity, που το καταδιασκεδάζει αλλάζοντας προφορά σε κάθε σκηνή. Ο Κρίστοφερ Πριστ, που έγραψε το εξαιρετικό βιβλίο στο οποίο βασίζεται η ταινία, παρόλο που δυσαρεστήθηκε με κάποιες από τις αλλαγές και την εμμονή του Νόλαν με την εξόφθαλμη ανατροπή, έγραψε ότι “στο μέλλον πιστεύω ότι η ταινία θα αναγνωριστεί ως κλασική και θα συγκρίνεται επάξια με καταξιωμένα αριστουργήματα του παρελθόντος.” Το μέλλον ήρθε και επιβεβαιώνουμε τις προβλέψεις του συγγραφέα, αν και, για μια φορά, δεν μπορούμε να τη συγκρίνουμε με τίποτα.
1
Oppenheimer (2023)
Too soon? Στο Όταν ο Χάρι Γνώρισε τη Σάλι, ο Μπίλι Κρίσταλ λέει “όταν αποφασίσεις ότι θες να περάσεις την υπόλοιπη ζωή σου με κάποιο άτομο, θες η υπόλοιπη ζωή σου να ξεκινήσει αμέσως”. Κάπως έτσι συμβαίνει και με αυτή την ταινία που δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμα στην Ελλάδα, αλλά έχει καρφωθεί στο μυαλό όσων είχαμε την τύχη να την δούμε (και μάλιστα σε οθόνη ΙΜΑΧ 70mm) και οι αρετές της πρέπει να ανακοινωθούν στο ευρύ κοινό το συντομότερο δυνατόν. Η δημιουργία της ατομικής βόμβας που εξαΰλωσε τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι και η μετέπειτα ηθική αποκήρυξή της από τον ευφυή φυσικό που την σχεδίασε, Τζ. Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (Κίλιαν Μέρφι στην ερμηνεία της ζωής του), γίνεται αφορμή για να εγκαταλείψει ο Νόλαν την καταιγιστική δράση για χάρη ενός καθηλωτικού ψυχοδράματος (!) που εκτυλίσσεται κυρίως σε αίθουσες, δωμάτια, τάξεις και γραφεία (και, για πρώτη φορά στη φιλμογραφία του, κρεβατοκάμαρες) – και στο βασανισμένο μυαλό μιας ιστορικής φιγούρας που δεν αποτελεί ούτε νικητή ούτε χαμένο. Στον αφηγηματικό αντίποδα, ο πρώην επικεφαλής της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ, Λιούις Στράους (ο Ρόμπερτ Ντάουνι Τζούνιορ σε μια σαρωτική ερμηνεία, ξαναβρίσκοντας τα τεράστια αποθέματα ταλέντου του), του οποίου η κόντρα με τον Οπενχάιμερ πυροδοτεί το εμπνευσμένο σενάριο του Νόλαν. Ο σκηνοθέτης βρίσκεται εδώ στο απόγειο των δυνάμεών του, χαρτογραφώντας ευρηματικά την πολύπλοκη ψυχοσύνθεση του ήρωά του μέσα από χρονολογικά άλματα, αντικρουόμενες οπτικές, τη διασταύρωση της περιέργειας με την απελπισία και μια σπάνια προσωπική επένδυση στο υλικό που του επιτρέπει να δημιουργήσει μια ταινία που πραγματικά στοιχειώνει, έναν απαιτητικό, ακόμα και στις ατέλειές του, θρίαμβο χωρίς προηγούμενο.
Σημείωση: το άρθρο ανανεώθηκε για να συμπεριλάβει τις ταινίες Tenet και Oppenheimer.
