Το βιβλίο «Ελληνική κρίση “εθνική κατάθλιψη” και ασκήσεις επιβίωσης» της Μαρίνας Οικονόμου, ψυχιάτρου και αναπληρώτριας καθηγήτριας Ψυχιατρικής και Κοινωνικής – Ψυχιατρικής και του Μιχάλη Μαδιανού, ομότιμου καθηγητή Κοινωνικής και Γενικής Ψυχιατρικής που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, δεν είναι ένα ακόμη βιβλίο για την κρίση. Είναι ένα μικρό (και προσιτό στην τιμή) εγχειρίδιο, ένας οδηγός επιβίωσης απέναντι στις παθογένειες που κατάφερε η οικονομική ύφεση στον ψυχισμό των Ελλήνων. Βασισμένο σε πολυετείς έρευνες, το βιβλίο αυτό δεν παρουσιάζει μονάχα τα – αυξημένα – ποσοστά κατάθλιψης, αυτοκτονιών και γενικότερων ψυχικών διαταραχών στη χώρα, αλλά βοηθά τον αναγνώστη που ενδέχεται να πάσχει ή να φλερτάρει με τη νόσο της κατάθλιψης, να αναπτύξει μηχανισμούς που θα τον βοηθήσουν να την ξεπεράσει και πάνω από όλα, τον προτρέπει να ζητήσει βοήθεια αν δει ότι δεν τα καταφέρνει.
Πώς αποφασίσατε μαζί με τον κύριο Μαδιανό να γράψετε ένα βιβλίο για την κατάθλιψη σε σχέση με την οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα; Επί σειρά ετών, μαζί με τον Μιχάλη Μαδιανό έχουμε ασχοληθεί με τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία των Ελλήνων. Την αφορμή έδωσε μια πρώτη μελέτη που διενεργήθηκε το 2008, πριν ακόμα ξεκινήσει η κρίση, όπου βρέθηκε ότι το ποσοστό της κατάθλιψης για τον ελληνικό πληθυσμό ήταν 3,3%, παρόμοιο με το ποσοστό που αποτυπώνουν οι διεθνείς έρευνες. Στη συνέχεια, και καθώς η οικονομική κρίση άρχισε να κάνει εμφανή την παρουσία της στην ελληνική κοινωνία, θελήσαμε να επανεξετάσουμε την επικράτηση της κατάθλιψης, οργανώνοντας το 2009, το 2011 και το 2013 έρευνες με την ίδια μεθοδολογία ώστε τα αποτελέσματά τους να είναι συγκρίσιμα με αυτά που προέκυψαν πριν την κρίση.
Διαπιστώσαμε λοιπόν ενδιαφέροντα και ταυτόχρονα λυπηρά στοιχεία. Η επικράτηση της κατάθλιψης το 2009 ήταν περίπου διπλάσια (6,6%) σε σχέση με το 2008, το 2011 έφτασε το 8,2% και το 2012 άγγιξε το 12,3%. Είναι βέβαια τεκμηριωμένο από διεθνή στοιχεία ότι οι οικονομική δυσπραγία έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία. Οι δικές μας έρευνες δυστυχώς επιβεβαίωσαν αυτή τη δραματική, θλιβερή επίπτωση για τη χώρα μας, όπως αποτυπώνεται από μια τέτοιου μεγέθους αύξηση της κατάθλιψης σε μια σχετικά μικρή χρονική περίοδο.
Ωστόσο, το βιβλίο μας δεν αποσκοπεί απλώς στην παρουσίαση των ερευνητικών ευρημάτων. Θελήσαμε να τονίσουμε ότι η κατάθλιψη εξελίσσεται σε ένα μείζον θέμα για την ελληνική κοινωνία, αλλά και να προτείνουμε κάποιες ιδέες για το πώς ο απλός άνθρωπος μπορεί να προλάβει ή να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της κρίσης στην ψυχική του υγεία. Το βιβλίο ουσιαστικά λειτουργεί ως ένα εγχειρίδιο αυτοβοήθειας: με βάση τις αρχές της γνωσιακής και συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας, θελήσαμε να περιγράψουμε κάποιες τεχνικές και τρόπους διαχείρισης των ψυχικών πιέσεων που αντιμετωπίζει κανείς σε περίοδο οικονομικής κρίσης.
Βέβαια, πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι τίποτα δεν μπορεί να υποκαταστήσει την επιστημονική βοήθεια από ειδικό. Ειδικά όταν κάποιος αντιμετωπίζει συμπτώματα που επιμένουν και το πρόβλημα συνεχίζεται, παρά την προσπάθεια να εφαρμόσει τις προτεινόμενες τεχνικές και διεξόδους, πρέπει να μην διστάσει να ζητήσει επαγγελματική βοήθεια. Ας έχουμε υπόψη μας ότι πολλές φορές τείνουμε να υποτιμάμε τα προβλήματά μας, ή άλλοτε επηρεαζόμαστε από τα ταμπού που υπάρχουν για την ψυχική ασθένεια και για τους τρόπους αντιμετώπισής της, γεγονός που μας αποτρέπει από το να ζητήσουμε επαγγελματική βοήθεια. Ο ειδικός γιατρός, ο ψυχίατρος, είναι ο μόνος κατάλληλος για να υποδείξει ποια είναι η σωστή και αποτελεσματική θεραπεία για τον κάθε ασθενή ξεχωριστά.
Να σημειώσουμε εδώ ότι από τις πρόσφατες έρευνές μας προέκυψαν και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία. Αν και η κλασική επιδημιολογία της κατάθλιψης δείχνει ότι το γυναικείο φύλο προσβάλλεται σε σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό, οι έρευνες μας έδειξαν ότι, στις τρέχουσες συνθήκες της οικονομικής κρίσης, η κατάθλιψη δεν είναι πλέον “γένους θηλυκού”. Αντίθετα, φάνηκαν να επηρεάζονται πολύ και οι άντρες. Ειδικά στις ηλικίες 35–44 ετών, την πιο παραγωγική ηλικία, παρατηρούνται πολύ υψηλά ποσοστά κατάθλιψης στους άντρες. Την ανατροπή αυτή μπορούμε να την ερμηνεύσουμε από την προοπτική των κοινωνικών ρόλων που παραδοσιακά καλείται να εκπληρώσει ο άνδρας: οι τρέχουσες οικονομικές συνθήκες ματαιώνουν τις προσδοκίες του να δημιουργήσει οικογένεια, τον ακυρώνουν ως “κουβαλητή” και “στήριγμα” του σπιτιού, και οι κοινωνικές σημασιοδοτήσεις της αδυναμίας του αυτής υποσκάπτουν την αυτοεικόνα και τον αυτοσεβασμό του.
Πότε τίθεται «επίσημα» διάγνωση κατάθλιψης, ως ψυχικής νόσου; Είναι γεγονός ότι η λέξη κατάθλιψη χρησιμοποιείται συχνά στην καθομιλουμένη για να περιγράψουμε ένα αίσθημα θλίψης, λύπης, κακής διάθεσης. Αυτό όμως απέχει πολύ από την κλινική οντότητα που ορίζεται ως κατάθλιψη. Άλλο η απλή θλίψη και άλλο η νόσος κατάθλιψη. Η κλινική κατάθλιψη, όπως περιγράφεται στις ταξινομικές κατηγοριοποιήσεις της ψυχιατρικής, είναι μια κατάσταση που περιλαμβάνει μια σειρά συμπτωμάτων πέραν της καταθλιπτικής διάθεσης, τα οποία έχουν κάποια ένταση και διάρκεια στο χρόνο. Ο ειδικός είναι εκείνος που θα αξιολογήσει τη βαρύτητά τους και θα θέσει τη διάγνωση. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι έρευνές μας αφορούν στην κατάθλιψη ως κλινική ψυχοπαθολογική οντότητα, η επικράτηση της οποίας εξετάστηκε βάσει των επίσημων διαγνωστικών κριτηρίων που εφαρμόζονται διεθνώς.
Αναφέρετε στο βιβλίο πως αν κάποιος παρουσιάζει 5 στα 9 συμπτώματα της μείζονος κατάθλιψης, τότε πάσχει από αυτήν. Η διάγνωση τίθεται αν κάποιος έχει αυτά τα συμπτώματα για μεγάλο χρονικό διάστημα, τουλάχιστον δύο εβδομάδες, καθημερινά και για τις περισσότερες ώρες της ημέρας. Για να δώσουμε μια καλύτερη εικόνα, σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι, όταν ο άνθρωπος δεν ανταποκρίνεται στα τυχόν ευχάριστα γεγονότα που συμβαίνουν στην ζωή του, με τον τρόπο που ανταποκρίνονταν πριν, όταν κατακλύζεται από αγωνία, φόβο και ανασφάλεια, όταν τα βλέπει όλα δύσκολα μαύρα και απαισιόδοξα, όταν χάνει την ελπίδα του και τα ενδιαφέροντά του, όταν χάνει τη διάθεση για ζωή, τότε φαίνεται ότι η κατάθλιψη, στην κλινική της μορφή, του «χτυπάει την πόρτα». Επηρεάζονται επίσης ο ύπνος, η όρεξη για φαγητό και η σεξουαλική δραστηριότητα -γεγονός ενδεικτικό της βαρύτητας της κατάθλιψης ως νόσου-, ενώ εισβάλλουν συχνά και σκέψεις θανάτου. Όταν λοιπόν κάποιος νιώθει ότι οι αλλαγές αυτές στη διάθεσή του και στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί κρατούν για αρκετό διάστημα και, παρότι προσπαθεί, δεν καταφέρνει να διώξει τις δυσάρεστες σκέψεις και τα αρνητικά συναισθήματα, τότε σημαίνει ότι η νόσος έχει πλέον εισβάλλει και το άτομο πρέπει να δράσει, να αναζητήσει βοήθεια.
Λέτε επίσης πως κάποια άτομα ενδεχομένως να έχουν μια προδιάθεση στο να παρουσιάσουν κατάθλιψη, καθώς μπορεί να έχουν χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης και νοραδρεναλίνης. Πράγματι, κάποιοι άνθρωποι μπορεί να έχουν όντως μια τέτοια προδιάθεση, γεγονός που τους καθιστά πιο ευάλωτους στο να αναπτύξουν κατάθλιψη. Ωστόσο, δεν υπάρχει ένα και μοναδικό αίτιο που να εξηγεί την εμφάνιση της κατάθλιψης. Η κατάθλιψη είναι ένα πολύπλοκο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο, που σημαίνει ότι πολλοί αιτιολογικοί παράγοντες πρέπει να συνυπάρχουν για να εκδηλωθεί η νόσος. Οι παράγοντες αυτοί είναι βιολογικοί δηλαδή γενετικοί, νευροχημικοί, νευροενδοκρινικοί αλλά και ψυχολογικοί και ψυχοκοινωνικοί. Όσον αφορά τη μείζονα κατάθλιψη –γιατί υπάρχουν πολλοί τύποι κατάθλιψης– φαίνεται ότι άτομα που έχουν μια βιολογική προδιάθεση, κάτω από την επίδραση στρεσογόνων συνθηκών, μπορεί να αναπτύξουν κατάθλιψη πιο εύκολα σε σχέση με άτομα που δεν την έχουν. Ο τύπος προσωπικότητας επίσης του ατόμου που δείχνει τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και αντιλαμβάνεται τη ζωή και την πραγματικότητα, μπορεί να τον κάνει περισσότερο ή λιγότερο επιρρεπή στην κατάθλιψη. Ψυχολογικές επίσης εμπειρίες, οικογενειακοί παράγοντες και ψυχοπιεστικές καταστάσεις στα πρώτα χρόνια της ζωής αποτελούν προδιαθεσικούς παράγοντες για να εμφανισθεί αργότερα κατάθλιψη.
Στο βιβλίο αναγράφεται ότι τα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη αναπτύσσουν συγκεκριμένους μηχανισμούς άμυνας. Έχουν όλοι αρνητικό πρόσημο; Ο κάθε άνθρωπος, με βάση την προσωπικότητα και τον χαρακτήρα του, αναπτύσσει συγκεκριμένους μηχανισμούς άμυνας. Ο τρόπος με τον οποίο το άτομο διαχειρίζεται την «απώλεια», φυσική ή συναισθηματική, και οι μηχανισμοί τους οποίους αναπτύσσει φαίνεται ότι έχουν σχέση με την κατάθλιψη. Κάποιες φορές τα βάζει με τον εαυτό του, αναπτύσσοντας συναισθήματα και σκέψεις όπως οι ενοχές ή οι ιδέες αυτο-υποτίμησης και αναξιότητας. Άλλοι χαρακτήρες πάλι, συνηθίζουν να προβάλλουν το φταίξιμο στους άλλους και να αποποιούνται την προσωπική τους ευθύνη. Ωστόσο και αυτή η διεργασία έχει αρνητική έκβαση: αν και συνήθως δεν οδηγεί στην κατάθλιψη, είναι πιθανότερο τα άτομα που την υιοθετούν να αναπτύξουν άλλες διαταραχές. Μια πιο υγιής ψυχική διεργασία απορρέει μέσα από την κριτική σκέψη και την αυτοεπίγνωση. Άλλωστε, τίποτα δεν είναι απόλυτο, τίποτα δεν είναι άσπρο ή μαύρο. Πρέπει λοιπόν να αναγνωρίζουμε την προσωπική μας ευθύνη στο πώς έχουμε οργανώσει τη ζωή μας, αλλά και την ευθύνη των άλλων στο μέτρο που τους αναλογεί.
Μέσα στο βιβλίο παραθέτετε και κάποια τεστ με τα οποία ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει αν παρουσιάζει κατάθλιψη. Είναι όντως αποτελεσματικά; Μπορούμε να πούμε ότι χρησιμεύουν στο να δώσουν μια κατεύθυνση για το τι πρέπει κανείς να κάνει. Αν χρησιμοποιήσει τις τεχνικές που προτείνουμε και δει ότι τα καταφέρνει να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες του, τότε σημαίνει ότι μπορεί να αναπτύξει τις προσωπικές του ικανότητες και να «βγει μπροστά» στη ζωή. Αν πάλι δεν τα καταφέρει μόνος του και το πρόβλημα επιμένει, τότε πρέπει να απευθυνθεί στον ειδικό.
Άρα το βιβλίο έχει έναν διττό ρόλο. Από τη μια μπορεί να πείσει κάποιον να απευθυνθεί σε έναν ειδικό ή, από την άλλη, μπορεί να τον βοηθήσει να ξεπεράσει το πρόβλημα μόνος όταν αυτό είναι στην αρχή. Ακριβώς, ο εντοπισμός και η αναγνώριση του προβλήματος είναι το πρώτο βήμα στην αναζήτηση βοήθειας. Αλλά εξίσου σημαντικό είναι και το να προσπαθήσει κανείς να αναπτύξει προσαρμοστικούς μηχανισμούς για να αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις, να ψάξει να βρει λύσεις. Κάτι ακόμα που έχει μεγάλη σημασία είναι να μιλήσει ανοιχτά. Ανοίγοντας το πρόβλημα στην οικογένεια και τα φιλικά μας πρόσωπα, συζητώντας το με τους δικούς μας ανθρώπους, μας βοηθά να βρούμε εναλλακτικές, οι οποίες έρχονται πιο εύκολα μέσα από την επικοινωνία. Επίσης, μέσα από την επικοινωνία νιώθουμε ότι δεν είμαστε μόνοι στην αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων. Άλλωστε όλοι μας, λίγο- πολύ, σε αυτήν την κατάσταση που βρίσκεται η χώρα μας βιώνουμε σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό κάποιου τύπου δυσκολίες που προέρχονται από την οικονομική κρίση.
Βέβαια, δεν ξέρω πόσο καλό είναι αυτό, καθώς μπορεί να ενέχει τον κίνδυνο, ακούγοντας και τα προβλήματα των άλλων να γίνεις χειρότερα, έτσι δεν είναι; Ή, για παράδειγμα, αν ένα ζευγάρι, αντιμετωπίζει τις ίδιες δυσχέρειες και έχουν και οι δύο καταθλιπτικές τάσεις, δεν είναι πολύ πιθανό να τραβήξουν ο ένας τον άλλο στον πάτο; Θα έλεγα ότι μπορούμε να το δούμε και από την ακριβώς αντίθετη προοπτική, και αυτό ακριβώς είναι και η συνεισφορά του βιβλίου, ότι θέτει στη συλλογιστική μας την άλλη πλευρά του προβλήματος και α αναδεικνύει την άλλη όψη του νομίσματος. Θα το δούμε από την όψη του μισοάδειου ή του μισογεμάτου ποτηριού; Όταν δύο άνθρωποι δουν ότι παρασύρουν ο ένας τον άλλο στον πάτο, τότε ο πιο συνειδητοποιημένος θα ευαισθητοποιηθεί και θα προσπαθήσει να αναζητήσει βοήθεια. Εκεί στοχεύει πρωτίστως το βιβλίο, στην ευαισθητοποίηση και στην κινητοποίηση, ως προϋπόθεση για την ανεύρεση λύσεων.
Η διαταραχή γενικευμένου άγχους (ΔΓΑ) καθώς και το παθολογικό άγχος μπορούν να θεωρηθούν πρώιμα στάδια ή προδιάθεση κατάθλιψης ή είναι ξεχωριστές ψυχοπαθολογικές οντότητες; Το άγχος ως σύμπτωμα είναι κοινό και στην κατάθλιψη και στην ΔΓΑ, αλλά και σε άλλες ψυχοπαθολογικές οντότητες. Βέβαια, χρειάζεται να διαχωρίσουμε το παθολογικό άγχος από το δημιουργικό άγχος, που έχει προσαρμοστική αξία και αποτελεί κινητοποιητικό παράγοντα για τη ζωή. Όταν όμως το άγχος γίνεται υπερβολικό και αντί να μας πηγαίνει μπροστά μας ακινητοποιεί και παύει να αποτελεί προσαρμοστικό μηχανισμό, τότε ορίζεται ως παθολογικό και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί. Αυτό που έχει σημασία βέβαια δεν είναι να διαχωρίσει ο καθένας από μόνος του αν έχει ΔΓΑ ή κατάθλιψη, αυτό είναι θέμα του ειδικού. Με λίγα λόγια, δεν έχει σημασία να βάλει κανείς ετικέτα για το πού ανήκει, πρέπει απλά να αναγνωρίσει ότι έχει κάποιο πρόβλημα και να κάνει κάτι γι’ αυτό, να μην διστάσει, να μη ντραπεί να ζητήσει βοήθεια.
Κυρία Οικονόμου, θεωρείτε ότι η κατάθλιψη τελικά είναι η εθνική μας ασθένεια; Η φράση «εθνική κατάθλιψη» που χρησιμοποιούμε στο βιβλίο δεν είναι τυχαία. Τα ερευνητικά στοιχεία καταδεικνύουν ότι αυτήν τη στιγμή η κατάθλιψη είναι η κλινική οντότητα που παίρνει ανησυχητικά μεγάλες διαστάσεις στην ελληνική κοινωνία. Για μένα, αυτή η εθνική κατάθλιψη είναι απότοκος της εθνικής κρίσης που βιώνουμε σήμερα. Ωστόσο, οι περίοδοι κρίσης, γενικώς, ενέχουν και ένα στοιχείο ευκαιρίας. Το θέμα είναι λοιπόν πώς αντιδρά κανείς. Θα μπορούσαμε αυτήν την κρίση να την δούμε ως μια ευκαιρία επαναπροσδιορισμού και επαναδιαπραγμάτευσης των αξιών της κοινωνίας μας. Επίσης, στο βαθμό που η οικονομική κρίση αποτυπώνεται στον άνθρωπο ως προσωπική κρίση, θα μπορούσε να αποτελεί μια ευκαιρία επαναπροσδιορισμού των στόχων μας και αναδιαμόρφωσης των μηχανισμών με τους οποίους λειτουργούμε στη ζωής μας. Με μια τέτοια προοπτική, μέσα από όλα αυτά τα πλήγματα –οικονομικά, κοινωνικά, ανθρώπινα- ίσως μπορεί να ξεπηδήσει και κάτι θετικό. Αφήνοντας πίσω μας όλα όσα αποδείχθηκαν δυσλειτουργικά, να αναπτυχθούν δυναμικές που θα θέσουν τις βάσεις για ένα καλύτερο, υγιέστερο –απ’ όλες τις απόψεις- μέλλον.
Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
