Πίσω στο 1920 και στα πρώτα βήματα του κινηματογράφου, ο κόσμος πλημμύριζε τις σκοτεινές αίθουσες για να απολαύσει τις αδέξιες, κοφτές κινήσεις του Τσάρλι Τσάπλιν, να γελάσει με τα ευτράπελα που συνέβαιναν επί της οθόνης και να ταυτιστεί με τον ήρωα που έμοιαζε να αντιπροσωπεύει το καλό σε έναν επικίνδυνο κόσμο. Οι διάλογοι προβάλλονταν γραπτοί σε μαύρο φόντο ενδιάμεσα από τις σκηνές και την ταινία συνόδευε ζωντανή μουσική, η οποία προσπαθούσε να γεμίζει το κενό των λέξεων και να υπογραμμίζει τη δράση των ηρώων. Στο 2014, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών με το φεστιβάλ In Mute, επιχειρεί την εξίσωση, αλλάζοντας τη μεταβλητή της μουσικής από παλιακή σε σύγχρονη πειραματική. Το αποτέλεσμα είναι άκρως επίκαιρο και ενδιαφέρον.
«Η φιλοσοφία της Στέγης είναι ούτως η άλλως να δίνει έμφαση σε νέες δημιουργίες, σε υβριδικές μορφές τέχνης. Στο In mute, που γίνεται φέτος για δεύτερη φορά, συνδυάζονται παλιές και σύγχρονες βουβές ταινίες με αυτοσχεσιαστικές μουσικές, με έμφαση στον ηλεκτρονικό ήχο. Αναζητούνται δηλαδή σημεία συνάντησης μεταξύ ψηφιακής εικόνας και ψηφιακού ήχου» λέει ο Χρήστος Καρράς, καλλιτεχνικός διευθυντής μουσικής στη Στέγη εξηγώντας το λόγο που φιλοξενείται ένα τέτοιο φεστιβάλ.
«Πρόκειται για βουβή κινούμενη εικόνα και ζωντανή σύγχρονη μουσική. Δεν θα το χαρακτήριζα αυστηρά κινηματογράφο, αλλά γενικότερα κινούμενη εικόνα, γιατί έχουμε και συμμετοχές όπως το video score της Βίκι Μπένετ και κάποιες βωβές avant garde αμερικάνικες ταινίες του ‘50 και του ‘60 που δεν θεωρούνται απαραίτητα κινηματογράφος, και θα μπορούσαν να προβάλλονται σε μια γκαλερί» περιγράφει ο επιμελητής του φεστιβάλ και μουσικός Μιχάλης Μοσχούτης, ενώ εξηγεί πώς ξεκίνησε η ιδέα. «Είχαν προηγηθεί κάποια events παρόμοιου χαρακτήρα, όπως οι εβδομαδιαίες οπτικοακουστικές performances στο Nixon ,όπου προβλήθηκε το Nosferatu με μουσική από τους Silent Move. Εκείνοι μετά πήραν την πρωτοβουλία για ένα φεστιβαλ στο Τριανόν, όπου έπαιξα μεταξύ άλλων κι εγώ και μετά έκανα την πρόταση για το In mute στη Στέγη. Πέρυσι είχαμε μεγάλου μήκους ταινίες της δεκαετίας του ‘20 (Nosferatu, Metropolis, κ.α.), φέτος παίρνει μια διαφορετική πορεία, ανοίγει προς περισσότερες κατευθύνσεις με video score, σύγχρονες βουβές ταινίας και μικρού μήκους experimental filmmakers. Επίσης, θεωρώ πολύ σημαντικό κομμάτι του φετσιβάλ τις παράλληλες δράσεις.Θα έχουμε ομιλίες και παρουσιάσεις από τους Mike Cooper και Jacob Kirkegaard αλλά και μια οπτικοακουστική performance από την People like us (Βίκι Μπένετ) με τίτλο” Consequences (One thing leads to Another)”, στην οποία μέσα από ένα κολάζ ήχων και γνωστών ταινιών που συνθέτει η ίδια επί σκηνής καυτηριάζει το θέμα της αυθεντικότητας και του copyright με μια ακτιβιστική διάθεση».
Όπως παρατηρεί κανείς και από το πρόγραμμα του φεστιβάλ, όλες οι μουσικές επιλογές ανήκουν στην ευρεία οικογένεια της “πειραματικής”, σύγχρονης μουσικής με έντονο το ηλεκτρονικό στοιχείο. «Πιστεύω ότι αφορά περισσότερο και τους συγκεκριμένους καλλιτέχνες σε ένα πρωταρχικό επίπεδο, η σχέση ήχου και εικόνας. Θεωρώ ότι μπορεί να διευρύνει το πώς αντιλαμβανόμαστε τη σχέση ήχου και εικόνας, με την έννοια ότι η μουσική γλώσσα είναι αρκετά διαφορετική. Συνήθως όταν σκεφτόμαστε βουβό κινηματογράφο, σκεφτόμαστε τον Τσάρλι Τσάπλιν, το ότι όλα είναι γρήγορα. Υπήρχε ένα πιάνο που έπαιζε αρκετά έντονα και γρήγορα σε ρυθμό, θα λέγαμε “busy”, που πολλές φορές δεν άφηνε την ομορφιά της εικόνας να αναπνεύσει, κατά την άποψη κάποιων μουσικών. Ταυτόχρονα, αυτή η η επιλογή μουσικής μας δίνει τη δυνατότητα να μετατρέψουμε τις εικόνες σε κάτι πιο σύγχρονο, πιο επίκαιρο, να μην έχει αυτόν τον ρετρό, παλιακό χαρακτήρα» λέει ο Μιχάλης Μοσχούτης για την επιλογή του συγκεκριμένου είδους ενώ εξηγεί τα κριτήρια επιλογής των ταινιών. «Βρίσκω πολύ σημαντικό οι ταινίες να λειτουργούν καλά σε ένα σύνολο. Οι μέρες του φεστιβάλ είναι χωρισμένες σε θεματικές ανάλογα με τα τεχνικά χαρακτηριστικά των ταινιών, δηλαδή μικρού μήκους, σύγχρονες προσεγγίσεις και μεγάλου μήκους του 1920 και από εκεί και πέρα οι επιλογές αφορούν το ποιός μουσικός θα κάνει ποιά ταινία γιατί πρέπει να τους αφορά. Άλλοτε έχουν οι ίδιοι κάποια πρόταση, άλλοτε το συζητάμε μαζί και καταλήγουμε κάπου. Πάντως σίγουρα οι ταινίες δεν επιλέγονται με βάση το περιεχόμενο».
Ο όρος «πειραματικό» , το τί αντιπροσωπεύει και το τί χαρακτηρίζει είναι σίγουρα ένας όρος αμφιλεγόμενος, άλλοτε αποδεκτός και άλλοτε μη αποδεκτός ενώ η σχέση του πειραματισμού με την τέχνη προσφέρεται για διαφορετικές απόψεις και προσεγγίσεις. «Πειραματισμός σημαίνει δράση με εκ των προτέρων άγνωστο αποτέλεσμα. Στην τέχνη, είναι μια διαδικασία που δεν ξέρεις που σε πάει ακριβώς αλλά σίγουρα παράγει νέους συσχετισμούς και νέες σχέσεις. Δεν πετυχαίνει πάντοτε αλλά αυτό είναι και το αναπάντεχο και το ερεθιστικό της κάθε δοκιμής που μπορεί να σε οδηγήσει στην ουσία» περιγράφει ο Χρήστος Καρράς. Ο Μιχάλης Μοσχούτης έχει τη δική του άποψη. «Νομίζω ότι ο πειραματισμός υπάρχει πολύ έντονα σε όλες τις μορφές τέχνης. Στο χώρο της μουσικής όμως, ίσως λόγω της θέσης που έχει στην καθημερινότητα των ανθρώπων, πολύ συχνότερα και ευκολότερα χαρακτηρίζεται κάτι πειραματικό όταν δεν ακολουθεί την πιο mainstream κουλτούρα, ενώ δεν θα συνέβαινε το ίδιο με μια έκθεση ζωγραφικής, για παράδειγμα, όπου θεωρούμε ότι ο άλλος είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει. Ο όρος “πειραματική μουσική “είναι προβληματικός επειδή είναι σαν να εννοεί ότι ο μουσικός δεν ξέρει ακριβώς τί κάνει και πειραματίζεται. Στην ουσία όμως μπορεί να είναι κάτι πολύ μελετημένο και ο μουσικός να ξέρει ακριβώς τί κάνει και πώς. Παρ’ό’αυτά δεν έχω κάποιον άλλο όρο να προτείνω και δυστυχώς τον χρησιμοποιώ και εγώ. Υπάρχουν και άλλοι όροι όπως ηχοτοπία, sound art, ambient αλλά αποτελούν επιμέρους κατηγορίες». Σε μία συζήτηση για πειραματισμό, δεν θα μπορούσε να μη συμμετέχει ο συνθέτης και sound artist Σταύρος Γασπαράτος. «Ο όρος “πειραματικό” είναι κατά την γνώμη μου κάτι που έχει χάσει την σημασία του αν είχε ποτέ, και πια δεν αναφέρεται σε κάποιον πραγματικό πειραματισμό. Νιώθω πως πειραματικό ονοματίζουμε πια αυτό που κατασκευάζεται με μια προσπάθεια πρωτοτυπίας και όχι με τον μόνο στόχο να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό. Η δική μου μουσική δεν είναι πειραματική γιατί η αφετηρία μου δεν είναι να πειραματιστώ αλλά να απευθυνθώ στο συναίσθημα. Απλά είναι μουσική που θα έπαιζε δύσκολα το ραδιόφωνο και για αυτό συχνά χαρακτηρίζεται ως πειραματική. Όπως και να έχει η πρόθεση μου δεν είναι να το πείραμα και η καινοτομία αλλά ένα προσωπικό ύφος».
Όσο για το αν αυτό που τώρα χαρακτηρίζεται ως πειραματικό θα μπορούσε να δανείσει στο μέλλον στοιχεία στην ποπ μουσική, οι απαντήσεις μάλλον συγκλίνουν. «Πάντα γίνεται αυτό. Η ποπ πολύ συχνά παίρνει στοιχεία από την πειραματική σκηνή και εγώ δεν βρίσκω κάτι αρνητικό σε αυτό. Το θέμα δεν είναι τα στοιχεία που δανείζεται, αλλά ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται, επικοινωνείται και το που στοχεύει» λέει ο Μιχάλης Μοσχούτης ενώ ο Σταύρος Γασπαράτος διευκρινίζει « Αυτό που χαρακτηρίζεται ως πειραματικό, ναι είναι κανόνας να δανείζει μελλοντικά στοιχεία στην ποπ.Αυτό που είναι πραγματικά πειραματικό με την έννοια που καταλαβαίνω εγώ, πολύ πιο δύσκολα. Αυτό δεν το λέω όμως παίρνοντας απαραίτητα το μέρος του ακραίου πειραματισμού».
http://youtu.be/X71lSEdtVoE
Σε καλλιτεχνικό επίπεδο, η μουσική μιας ταινίας μπορεί να τονίζει τα επί της οθόνης τεκτενόμενα, να είναι ουδέτερη, αλλά και ενίοτε, να δίνει την ακριβώς αντίθετη ατμόσφαιρα. Πώς δουλεύουν οι μουσικοί με βάση την εικόνα;«Όταν δουλεύει κανείς με την εικόνα, θεωρώ αυτονόητο ότι θα εμπνευστεί από αυτή. Το νέο έργο τέχνης που θα συμπεριλαμβάνει ήχο και εικόνα θα πρέπει κατά την γνώμη μου να λέει μία κοινή “ιστορία”. Τώρα πότε εγώ επιλέγω η μουσική να ακολουθήσει συναισθηματικά την εικόνα και πότε να πάει κόντρα σε αυτή είναι μια απόφαση που δεν μπορεί κανείς να την γενικοποιήσει με κανόνες. Άλλωστε κατά την γνώμη μου το να δουλεύει ένας συνθέτης με εικόνα σημαίνει πριν από όλα ότι δουλεύει με τον καλλιτέχνη που την δημιούργησε. Εκεί είναι όλο το ψωμί της υπόθεσης» λέει ο Σταύρος Γασπαράτος ενώ ο Μιχάλης Μοσχούτης θεωρεί ότι «Αρχίζεις πάντα από την ταινία, από το τί σου δίνει. Από εκεί και πέρα η κάθε ταινία θα σε πάει κάπου».
Ποιοί είναι όμως τελικά, οι στόχοι ενός τέτοιου εγχειρήματος; Ο επιμελητής Μιχάλης Μοσχούτης απαντάει «Σίγουρα, το πάντρεμα παρελθόντος και παρόντος. Για παράδειγμα φέτος, οι Voltnoi & Tempo θα προβάλουν αποσπάσματα από την ταινία Κοινωνική Σαπίλα του Τατασόπουλου που όταν βγήκε το 1932 είχε λογοκριθεί, και θίγει κοινωνικοπολιτικά θέματα της εποχής εκείνης και τραβώντας μια νοητική γραμμή από το 1932 μέχρι το σήμερα, μπορεί να εντοπιστούν κοινά σημεία. Έτσι γίνεται και η ταινία πιο επίκαιρη» . Οι προσδοκίες του διευθυντή Χρήστου Καρρά για τη «συνύπαρξη και συνεργασία μεταξύ Ελλήνων και ξένων δημιουργών», επιβεβαιώνονται από το Μιχάλη Μοσχούτη. «Ένας από τους μεγαλύτερους στόχους έχει ήδη επιτευχθεί πριν το φεστιβάλ. Για παράδειγμα, ο Guy Maddin, Καναδός και πολύ καταξιωμένος σκηνοθέτης που έχει επιλέξει να ασχοληθεί με το βουβό κινηματογράφο, ενθουσιάστηκε όταν του πρότεινα μέσω mail να συνοδεύσει ηχητικά την ταινία του ο Philip Jeck, γιατί παρακολουθεί χρόνια τη μουσική του και το θεώρησε τιμή του. Ζήτησε μάλιστα να του στείλουμε τις ηχογραφήσεις. Μπορεί τελικά το έργο που θα προκύψει στο In mute να είναι αυτό που ιδανικά θα ήθελε ο συγκεκριμένος σκηνοθέτης. Αλλά και γενικότερα, το φεστιβάλ επιδιώκει να αναδείξει την ιδιαίτερη σχέση μεταξύ ήχου και εικόνας και το πώς αντιλαμβανόμαστε γενικότερα το περιβάλλον μέσα από την ακοή και την όραση. Να προκαλέσει κάποια ερωτήματα, διαφορετικά στον καθένα. Μεταξύ των άλλων, προβάλλεται και μια βωβή ταινία μικρού μήκους με βίαιο και έντονο χαρακτήρα, χωρίς συνοδεία μουσικής. Εκεί, κάποιος μπορεί να νιώσει τη σιωπή αλλιώς»
24-26 Οκτωβρίου, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, In Mute Festival, Περισσότερες πληροφορίες και το πρόγραμμα του φεστιβάλ εδώ.
