«Χρόνια τώρα λέω στον εαυτό μου ότι αν είχα καιρό στη διάθεσή μου θα καθόμουν να τελειώσω εκείνα τα διηγήματα που είχα αρχίσει παλιά και ότι θα κρατούσα ημερολόγιο για να δω αν υπάρχει τίποτα μέσα μου που να αξίζει ή μήπως είμαι σκέτα επιπόλαιος. Οι αυταπάτες δεν έχουν τελειωμό. Και το μόνο που μας μένει είναι να καταγράψουμε τη ζωή μας και τα ψέματά μας – με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ειλικρίνεια».
Ο ήρωας του Μνήμες Υπανάπτυξης (που έγινε παγκόσμια γνωστό από την αριστουργηματική ταινία του Tomas Gutierrez Alea) είναι ένας Κουβανός αστός που κοντεύει τα σαράντα και έχει απομείνει έρημος από συγγενείς και φίλους, καθώς όλοι έχουν φύγει (ή το επιδιώκουν) για τις ΗΠΑ. Βρισκόμαστε στην περίοδο της πυραυλικής κρίσης του Κόλπου των Χοίρων και η επανάσταση του Κάστρο έχει ήδη προκαλέσει σοβαρές συνέπειες στη ζωή των Κουβανών. Όμως, αυτός, ο οπαδός του Σταντάλ και του Ρεμπώ, ο επίδοξος συγγραφέας που δεν είχε το κουράγιο να ζήσει την δύσκολη ζωή του καλλιτέχνη και έβγαλε λεφτά πουλώντας ακριβά έπιπλα, δεν έχει ακόμα συνειδητοποιήσει πόσο πολύ αλλάζουν όλα γύρω του.
Αρχίζει να καταγράφει στο ημερολόγιό του την άδεια καθημερινότητα του (χρησιμοποιεί γραφομηχανή, για να πείσει την κοπέλα που του καθαρίζει ότι δουλεύει). Τριγυρίζει άσκοπα στην Αβάνα των παρηκμασμένων κτιρίων και των «υπανάπτυκτων» κατοίκων τους. Βλέπει το Χιροσίμα, Αγάπη μου, το Ρασομόν, το Ξαφνικά Πέρυσι το Καλοκαίρι. Αναπολεί το Παρίσι, το κέντρο του πολιτισμένου κόσμου. Καταλαβαίνει ότι βρίσκεται σε λάθος σημείο από εκείνο που θα ήθελε όταν έκανε όνειρα για την καλλιτεχνική του πορεία και την ζωή του. Το αντίδοτό του: διαβάζει πολύ, τόσο ώστε να νιώθει «σαν παράλυτος». «Τελικά νιώθω απολύτως άνετα μόνο όταν διαβάζω ένα βιβλίο, όταν κοιτώ έναν πίνακα, όταν παρακολουθώ ένα κινηματογραφικό έργο: μα όλα αυτά είναι ψεύτικα. Και η γυναίκα μπορεί να είναι ένα βιβλίο, ένας πίνακας, ένα κινηματογραφικό έργο με σάρκα και οστά. Κι αυτό το τελευταίο είναι που καταστρέφει τα πάντα.»
Ο Δεσνόες καταφέρνει σε αυτό το μικρό μυθιστόρημα να αγγίξει – φαινομενικά επιφανειακά, όμως πολύ ουσιαστικά – ποικίλα σοβαρά θέματα.
Πηγαίνει στην παρουσίαση του μυθιστορήματος του Εδμούντο Δεσνόες, τον οποίο φθονεί γιατί τόλμησε να ζήσει σαν καλλιτέχνης. Το βιβλίο το βρίσκει «τόσο απλοϊκό που δεν ξέρω τι να πω. Το να γράφεις τέτοια πράγματα μετά την ψυχανάλυση, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και την πυρηνική ενέργεια είναι αξιοθρήνητο». Γι’αυτόν, πολιτισμός είναι να ξέρεις να συσχετίζεις τα πράγματα και να μην ξεχνάς τίποτα. Μια απαρηγόρητη ανάμνηση. Γι’αυτό ο πολιτισμός είναι αδύνατος στην «υπανάπτυκτη» Κούβα, αφού «οι Κουβανοί ξεχνάνε εύκολα το παρελθόν και ζουν υπερβολικά στο παρόν».
Μια τυχαία γνωριμία θα καταλήξει σε μίνι δεσμό. Την ντύνει με τα ρούχα της πρώην συζύγου του, την πηγαίνει στο σπίτι/μουσείο του Χέμινγουει (τον οποίο θεωρεί δεύτερης κατηγορίας δημιουργό). Την ερωτεύεται από συνήθεια («ποτέ δεν ένιωσα ότι υπάρχει οτιδήποτε άλλο εκτός από το σώμα. Το κορμί μας είναι το μόνο πράγμα που διαθέτουμε για να ποθούμε, να μισούμε και να καταλαβαίνουμε τους άλλους») και μόνο όταν φθάσει στα δικαστήρια, θα ανακαλύψει έκπληκτος ότι είναι πόρνη.
Μένει πάλι μόνος του, απορροφημένος από την ζωή του. Όμως, ξυπνάει απότομα όταν βλέπει τους πυραύλους να περνάνε από μπροστά του. Στο μικρό νησί ετοιμάζεται να γραφτεί μια σημαντική σελίδα της ιστορίας της ανθρωπότητας, καθώς παραμονεύει το ξέσπασμα του Τρίτου Παγκόσμιου Πολέμου. Οι «υπανάπτυκτοι» Κουβανοί που ζουν στον δικό τους χρόνο, βρίσκονται απότομα στο κέντρο των παγκόσμιων εξελίξεων. Αλλά ακόμα και σε αυτή την τόσο κρίσιμη στιγμή, πάλι ο πραγματικός χρόνος της ανθρωπότητας τους διαφεύγει. Ο πόλεμος είναι για αυτούς ένα παιχνίδι, η ζωή τους απλά συνεχίζεται. «Όλοι είμαστε τρελοί. Ο καθένας πιστεύει αυτό που θέλει να πιστέψει – ακόμα κι όταν η ζωή σου αποδεικνύει κάθε στιγμή το αντίθετο».
Ο Δεσνόες καταφέρνει σε αυτό το μικρό μυθιστόρημα να αγγίξει – φαινομενικά επιφανειακά, όμως πολύ ουσιαστικά – ποικίλα θέματα: την πραγματικότητα της κομμουνιστικής επανάστασης, την απομόνωση του αστού στο νέο τοπίο, την εισβολή του ιστορικού χρόνου στην ανθρώπινη ζωή, τον ρόλο του συγγραφέα σε όλα αυτά, τη σημασία και την αναγκαιότητα(;) της τέχνης. Αισθητικά σαγηνευτικό, το Μνήμες Υπανάπτυξης έχει λόγο ύπαρξης, καθώς αποτυπώνει την αλήθεια ενός μυθιστορηματικού «ήρωα» με την πλούσια παλέτα ενός αξιοσημείωτου ταλέντου. Είναι μια “απαρηγόρητη ανάμνηση”.
