Αρχαία ελληνική γραμματεία στο θέατρο, Μαθήματα πολέμου ΙΙI – Ηλέκτρα

Άλλες φορές έχει κακοπάθει, κι άλλες τόσες έχει γίνει μεγαλειώδης πηγή έμπνευσης για πολλούς δημιουργούς. Από το θέατρο μέχρι τη μόδα. Από τα εικαστικά μέχρι το χορό. Αρχαία ελληνική γραμματεία. Ανεξάντλητη και διαρκώς επίκαιρη. Τις προηγούμενες μέρες δύο εντελώς διαφορετικά της κείμενα ενέπνευσαν, για μια ακόμη φορά, τη θεατρική διαδικασία. Με τρόπο σύγχρονο, φρέσκο, που άφηνε πολύ πίσω της την οποιαδήποτε πεπατημένη -είτε της εκπαιδευτικής είτε της θεατρικής διαδικασίας. Δύο παραστάσεις, που έτυχε να δω σε δύο συνεχόμενες μέρες, συμπληρωματικές, εύστοχες και δημιουργικές, ανέδειξαν δύο διαφορετικά κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η μία βασίστηκε σε ιστορικό κείμενο, στα «Ελληνικά» του Ξενοφώντα -τα «Μαθήματα Πολέμου ΙΙΙ – Αθηναίων δράματα» και η άλλη σε αμιγές αρχαίο δράμα, στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή. Και οι δύο μας μεταφέρουν σε γεγονότα και ιστορίες του παρελθόντος, και με τον τρόπο του θεάτρου μας κάνουν κοινωνούς των μηνυμάτων, των ιδεών και των παθών, που δεν είναι μόνο παρελθόν.

«Μαθήματα Πολέμου ΙΙΙ – Αθηναίων δράματα»

Το Ι και ΙΙ μέρος της τριλογίας είχαν παρουσιαστεί, με τεράστια επιτυχία, στο Μέγαρο Μουσικής σε προηγούμενες σεζόν. Αυτή τη φορά ο φιλόλογος Γιάννης Λιγνάδης που υπογράφει τη δραματουργική σύνθεση αυτού του ιδιαίτερου μαθήματος, επιλέγει επεισόδια από τα «Ελληνικά» του Ξενοφώντα (την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς, το γκρέμισμα των τειχών της Αθήνας, την κατάλυση της δημοκρατίας, την περίοδο της σκληρής ολιγαρχίας, τις ωμότητες του καθεστώτος των τριάκοντα τυράννων, τις εμφυλιακές διαμάχες, την παλινόρθωση της δημοκρατίας).

Στη σκηνή «Ελένη Παπαδάκη» στο REX του Εθνικού Θεάτρου βλέπουμε το γραφείο της καθηγήτριας σε μια γωνιά, τα  θρανία των μαθητών και μερικά αντικείμενα πάνω στα θρανία, που θα χρησιμοποιηθούν στη διάρκεια του Μαθήματος. Μικρά αγαλματάκια, βιβλία, περικεφαλαίες, χάρτες, μερικά πλαστικά ποτήρια και μια κάμερα που δημιουργεί εικόνες μ’ αυτά τα αντικείμενα σ’ ένα video wall σε συνδυασμό με όσα λένε τα κείμενα. Αυτή η «αίθουσα διδασκαλίας» έχει και μουσικά όργανα και το μάθημα συνοδεύεται από ζωντανή μουσική, έχει τους μαθητές που τσακώνονται για να φανούν στην καθηγήτρια. «Βασίλη, στο μάθημα» λέει η καθηγήτρια-Αλίκη Αλεξανδράκη και ο μαθητής αρχίζει να λέει… τι ξέρει.

Και οι μαθητές θεατροποιούν τα λόγια του Αλκιβιάδη, του Θυραμένη, του Λύσανδρου, του Καλλικράτιδα, του Κριτία, τους υποδύονται για λίγο, παθιάζονται για λίγο, λογομαχούν για λίγο. Και μ’ έναν απλό, απλούστατο αλλά μοναδικό τρόπο, το θέατρο περνάει στη διδασκαλία της ιστορίας. Και τη ζωντανεύει, τη φωτίζει, εικονοποιεί με θεατρικό τρόπο τις μάχες (τα πλαστικά ποτήρια ήταν τα πλοία της ναυμαχίας), η εικόνα γίνεται μέρος του σύγχρονου μαθήματος -πώς αλλιώς;- και η θεατρική παράσταση στη σκηνή «Ελένη Παπαδάκη» παίζει και με το θέατρο. Και δεν αναπαριστά μόνο την ιστορία, αλλά και τους τρυφερούς ερασιτεχνισμούς μιας σχολικής παράστασης. Κι αυτό το κάνουν έξοχα όλοι οι ηθοποιοί της παράστασης, έτσι όπως τους καθοδήγησε ο Γιωργής  Τσουρής. Και μέσα από ένα μάθημα ιστορίας περνάει άμεσα, εύστοχα, με ανάλαφρο τρόπο και αναζωογονητικό χιούμορ το κείμενο του Ξενοφώντα και τα μηνύματα που θα έπρεπε να έχουμε συγκρατήσει από όσα έχουν προηγηθεί πριν από πολλούς αιώνες και εδώ και αλλού. «Όχι αυτό που θέλει ο όχλος, αλλά αυτό που ο νόμος ορίζει» ακούγεται κάποια στιγμή. Και κάποια στιγμή, προς το τέλος της παράστασης ακούγονται και στίχοι του Διονυσίου Σολωμού. Γιατί δεν συνομιλούν μόνο οι εποχές και τα γεγονότα και οι ιδέες. Συνομιλούν, ασφαλώς, και τα κείμενα.

Θα ήθελα να έχω δει και τα Μαθήματα Πολέμου Ι και ΙΙ. Θα ήθελα να διδαχτώ όλη την ιστορία, την αρχαία, τη βυζαντινή, τη σύγχρονη, μ’ αυτόν τον τρόπο. Ένα μάθημα ιστορίας που δεν απευθύνεται μόνο σε μαθητικό κοινό, αλλά και σε ενήλικό. Ή μήπως πρωτίστως στο ενήλικο, για να ξαναθυμηθούμε όσα έχουμε προσπεράσει;

«Ηλέκτρα»

Η τρίτη φορά που καταπιάνεται με το αρχαίο δράμα ο Αρης Μπινιάρης. Μας εξέπληξε με τους «Πέρσες» του Αισχύλου το καλοκαίρι του 2017 στην Επίδαυρο, μας γοήτευσε με τις «Βάκχες» του Ευριπίδη την άνοιξη του 2018 στη Στέγη. Και φέτος σειρά έχει η «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή. Πάλι σε κλειστό χώρο, όπως οι «Βάκχες» -στο Θέατρο Τέχνης της οδού Φρυνίχου-, πάλι με τη μουσική και την κίνηση συμπρωταγωνιστές. Κατ’ αρχάς έκανε το θέατρο της οδού Φρυνίχου διαμπερές, μαζί με τον Κωστή Καραντάνη που φρόντισε τον σκηνικό χώρο. Έφυγαν τα διαχωριστικά που έκλειναν τη θέα προς το φουαγιέ και μπήκαν παντού αραιά ξύλινα διαχωριστικά, που λίγο αργότερα υπογράμμιζαν τον εγκλωβισμό της Ηλέκτρας μέσα στη φυλακή των συναισθημάτων, του πόνου, της αδικίας, της διάθεσης για εκδίκηση που ένιωθε. Παντελώς άδεια η σκηνή. Μόνο αυτά τα ξύλινα κοντάρια την περιέβαλλαν εξωτερικά και μια σειρά από μικρά κεράκια φώτιζαν τις σκέψεις της θλίψης, του θανάτου, της ελπίδας. Μέρος του σκηνικού, καθοριστικό, και τα κοστούμια της Νίκης Ψυχογιού, με εκείνα τα μανίκια-δίκτυα -του μίσους, του θανάτου.

Ένας μαυροφορεμένος χορός βγαίνει, ένα διαρκές χορικό είναι ο τρόπος που παρουσιάζει την «Ηλέκτρα» του ο Άρης Μπινιάρης, και από το χορό βγαίνουν κάθε τόσο η Ηλέκτρα (Ελένη Μπούκλη), η Κλυταιμνήστρα (Εβελίνα Παπούλια), ο Παιδαγωγός (Άρης Μπινιάρης που πάντα μετέχει επί σκηνής στις παραστάσεις του, στη μόνη που δεν μετείχε ήταν στο «Χορό της φωτιάς»), ο Αίγισθος (Νίκος Τσολερίδης), η Χρυσόθεμις (Λένα Μποζάκη). Έντονη η μουσικότητα στην εκφορά του λόγου, με τις φωνές να συνυπάρχουν σαν όργανα σε μια μπάντα, που μπαίνουν στη σωστή στιγμή. Και η μουσική του Χρήστου Γεωργόπουλου, παρόντα επί σκηνής διαρκώς, συνόδευε και την παράσταση και τα συναισθήματα των θεατών. Κι όλα λειτούργησαν άψογα ενορχηστρωμένα -ο λόγος, η κίνηση, η μουσική, τα κοστούμια, οι φωτισμοί, οι ερμηνείες (οι γυναικείες ξεχώρισαν ιδιαιτέρως)- και μ’ ένα τέλειο αποτέλεσμα ήχου (ούτε κρατς δεν ακούστηκε, ούτε για μια στιγμή).

Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, είδαμε τον άγριο και απελπισμένο πόθο της Ηλέκτρας για εκδίκηση, τη σκληρότητα της Κλυταιμνήστρας, τον χειριστικό και καθοδηγητικό ρόλο του Παιδαγωγού, τον θρασύδειλο Αίγισθο, τον ορμητικό Ορέστη. Είδαμε τη σκηνή της αναγνώρισης των δύο αδελφών που είχε έντονο ερωτικό, μητρική λαχτάρα, σπαραγμό απέραντο. Όλα μαζί, κλεισμένα μέσα στη γλώσσα του σώματος, της μουσικής, του λόγου του Σοφοκλή και του Γιώργου Χειμωνά, στη μετάφραση του οποίου βασίστηκε στη διασκευή του ο Άρης Μπινιάρης. Είδαμε «όσα με πόνο συντελέστηκαν στο σώμα της», αλλά και τη λύτρωση του τέλους. Την ανακούφιση της, που κλείστηκε τρυφερά μέσα σ’ έναν φωτεινό κύκλο που γέμισε όλη τη σκηνή. Κι όλα γαληνεύουν -και η μουσική, και οι φωνές των ηθοποιών και ακούγονται λόγια ελπίδας: «Κι ας ευχηθούμε/ Να ’ρθει μια μέρα/ Που όλα αυτά που κρύβουμε/ Που σαν απέραντες πληγές μας κατοικούνε/ Να τα απλώσουμε στο φως/ Κι ίσως νικήσουμε τη θλίψη πολεμώντας την/ Ίσως νικήσουμε των ενοχών μας τις κατάρες/ Των ενοχών τις πολυκέφαλες κατάρες/ Κι ίσως τότε επιστρέψουμε ζωντανοί/Από τον ίδιο δρόμο που κάποτε φύγαμε πεθαμένοι/ Και ίσως τότε η ζωή μας, μάς υποδεχθεί/ Ίσως το χάδι της ένδοξα μας αγγίξει…».