Αν ρωτήσεις τον ιστορικό Μάικλ ΜακΚόρμικ ποια χρονιά ήταν η χειρότερη για να ζήσει κάποιος, έχει μια απάντηση: «Το 536 ».
Όχι το 1349, όταν ο «Μαύρος Θάνατος» (πανώλη) εξαφάνισε τη μισή Ευρώπη.
Ούτε το 1918, όταν η γρίπη σκότωσε 50 με 100 εκατομμύρια ανθρώπους, κυρίως νέους ενήλικες.
Αλλά το 536. Στην Ευρώπη, «ήταν η αρχή μιας από τις χειρότερες περιόδους να ζεις, αν όχι η χειρότερη», τονίζει ο ΜακΚόρμικ, ιστορικός και αρχαιολόγος που προεδρεύει της πρωτοβουλίας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ για την επιστήμη του ανθρώπινου παρελθόντος.
Μια μυστηριώδης ομίχλη βύθισε την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και τμήματα της Ασίας στο σκοτάδι, μέρα και νύχτα – για 18 μήνες.
Οι θερμοκρασίες το καλοκαίρι του 536 μειώθηκαν 1,5 ° C με 2,5 ° C, ξεκινώντας την πιο κρύα δεκαετία των τελευταίων 2300 χρόνων. Το καλοκαίρι εκείνο χιόνισε στην Κίνα, οι καλλιέργειες καταστράφηκαν και οι άνθρωποι λιμοκτονούσαν. «Στη συνέχεια, το 541, η βουβωνική πανώλη έπληξε το ρωμαϊκό λιμάνι του Πελουσίου, στην Αίγυπτο. Αυτό που ονομάστηκε πανούκλα του Ιουστινιανού εξαπλώθηκε γρήγορα, εξαλείφοντας πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού της ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και επιταχύνοντας την κατάρρευσή της», λέει ο ΜακΚόρμικ.
Οι ιστορικοί γνωρίζουν εδώ και πολύ καιρό ότι τα μέσα του έκτου αιώνα ήταν μια σκοτεινή στιγμή του Μεσαίωνα, αλλά η προέλεσυη των μυστηριωδών σύννεφων αποτελεί γρίφο εδώ και πολύ καιρό.
Τώρα, μια υπερακριβής ανάλυση του πάγου από έναν ελβετικό παγετώνα, από μια ομάδα με επικεφαλής τον ΜακΚόρμικ και τον ειδικό στους παγετώνες, Πωλ Μαγιέφκσι, στο Ινστιτούτο Κλιματικής Αλλαγής του Πανεπιστημίου του Maine (UM) στο Ορόνο, υπέδειξε έναν «ένοχο». Η ομάδα ανέφερε ότι μια κατακλυσμική ηφαιστειακή έκρηξη στην Ισλανδία, έριξε τέφρα στο βόρειο ημισφαίριο στις αρχές του 536. Ακολούθησαν δύο άλλες μαζικές εκρήξεις, το 540 και το 547. Οι επαναλαμβανόμενες εκρήξεις, ακολουθούμενες από την πανούκλα, βύθισαν την Ευρώπη σε οικονομική στασιμότητα που διήρκεσε μέχρι το 640, όταν ένα άλλο «σημάδι» στον πάγο –η αύξηση του αερομεταφερόμενου μολύβδου– σηματοδοτεί μια επανεμφάνιση της εξόρυξης αργύρου, όπως αναφέρει η ομάδα.
Για τον Κάιλ Χάρπερ, κοσμήτορα και ιστορικό με ειδίκευση στον Μεσαίωνα και τους ρωμαϊκούς χρόνους, στο Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα, το λεπτομερές αρχείο καταγραφής των φυσικών καταστροφών και της ανθρώπινης ρύπανσης που αποτυπώνονται στον πάγο «μας δίνουν ένα νέο είδος αρχεί για την κατανόηση της συνένωσης ανθρώπινων και φυσικών αιτιών που οδήγησαν στην πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – και τις πρώτες αναταραχές αυτής της νέας μεσαιωνικής οικονομίας».
Από τότε που οι μελέτες στους δακτύλους των δέντρων τη δεκαετία του 1990, έδειξαν ότι τα καλοκαίρια γύρω στο έτος 540 ήταν ασυνήθιστα κρύα, οι ερευνητές έψαχναν την αιτία. Πριν από τρία χρόνια, πολικοί πυρήνες πάγου από τη Γροιλανδία και την Ανταρκτική απέδωσαν μια ένδειξη. Όταν ένα ηφαίστειο εκρήγνυται, εκπέμπει θείο, βισμούθιο και άλλες ουσίες ψηλά στην ατμόσφαιρα, όπου σχηματίζουν ένα πέπλο αεροζόλ που αντανακλά το φως του ήλιου πίσω στο διάστημα, ψύχοντας του πλανήτη.
Αντιστοιχίζοντας το ρεκόρ πάγου αυτών των χημικών ιχνών με δακτυλίους δέντρων, μια ομάδα με επικεφαλής τον Μάικλ Σιγκλ, του Πανεπιστημίου της Βέρνης, διαπίστωσε ότι σχεδόν κάθε ασυνήθιστα κρύου καλοκαιριού, τα τελευταία 2500 χρόνια προηγείται ηφαιστειακή έκρηξη. Μια μαζική έκρηξη – ίσως στη Βόρεια Αμερική, η ομάδα πρότεινε – ξεχώρισε στα τέλη του 535 ή στις αρχές του 536. Ένα άλλο ακολούθησε το 540.
Η ομάδα του Σιγκλ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το «διπλό χτύπημα» ευθύνεται για το παρατεταμένο σκοτάδι και το κρύο.
Ο Μαγιέφσκι και η διεπιστημονική του ομάδα αποφάσισαν να αναζητήσουν τις ίδιες εκρήξεις σε έναν πυρήνα πάγου που τρυπήθηκε το 2013 στον παγετώνα Colle Gnifetti στις Ελβετικές Άλπεις. Ο πυρήνας μήκους 72 μέτρων περιλαμβάνει περισσότερα από 2000 χρόνια ιχνών από ηφαίστεια, καταιγίδες από τη Σαχάρα και ανθρώπινες δραστηριότητες στο κέντρο της Ευρώπης. Η ομάδα έκανε την αποκρυπτογράφηση, χρησιμοποιώντας μια νέα μέθοδο εξαιρετικά υψηλής ανάλυσης. Κάθε ένα από τα δείγματα – περίπου 50.000 από κάθε μέτρο του πυρήνα – αναλύεται για περίπου δώδεκα στοιχεία. Η προσέγγιση επέτρεψε στην ομάδα να εντοπίσει καταιγίδες και ηφαιστειακές εκρήξεις, αλλά και να εντοπίσει τη ρύπανση με ακρίβεια μήνα, πηγαίνοντας 2000 χρόνια πίσω, λέει ο ηφαιστειολόγος Αντρέι Κουρμπάτοβ.
Σε πάγο που χρονολογείται από την άνοιξη του 536, βρέθηκαν δύο μικροσκοπικά σωματίδια ηφαιστειακού γυαλιού. Βομβαρδίζοντας τα θραύσματα με ακτίνες Χ για τον προσδιορισμό του χημικού τους δακτυλικού αποτυπώματος, διαπιστώθηκε ότι ταίριαζαν σημαντικά με σωματίδια γυαλιού που βρέθηκαν νωρίτερα σε λίμνες και τύρφη στην Ευρώπη και σε έναν πυρήνα πάγου στην Γροιλανδία. Αυτά τα σωματίδια με τη σειρά τους έμοιαζαν με ηφαιστειακά πετρώματα από την Ισλανδία. Οι χημικές ομοιότητες πείθουν τον γεωεπιστήμονα Ντέιβιντ Λόου από το Πανεπιστήμιο του Waikato στο Χάμιλτον της Νέας Ζηλανδίας, ο οποίος λέει ότι τα σωματίδια στον ελβετικό πυρήνα του πάγου πιθανότατα προέρχονταν από το ίδιο ισλανδικό ηφαίστειο. Αλλά ο Σιγκλ λέει ότι χρειάζονται περισσότερα στοιχεία για να τον πείσει ότι η έκρηξη έγινε στην Ισλανδία και όχι στη Βόρεια Αμερική.
Είτε έτσι είτε αλλιώς, τα συστήματα ανέμου και καιρού το 536 πρέπει να ήταν σωστά για να καθοδηγήσουν την έκρηξη νοτιοανατολικά σε όλη την Ευρώπη και αργότερα, στην Ασία, δημιουργώντας ένα ψυχρό κύμα καθώς η ηφαιστειακή ομίχλη «κυλούσε», λέει ο Κουρμπάτοφ. Το επόμενο βήμα είναι να προσπαθήσουμε να βρούμε περισσότερα σωματίδια από αυτό το ηφαίστειο σε λίμνες στην Ευρώπη και την Ισλανδία, προκειμένου να επιβεβαιώσουμε τη θέση του στην Ισλανδία και να μας δώσει κάποια ιδέα γιατί ήταν τόσο καταστροφικό.
Έναν αιώνα αργότερα, μετά από αρκετές εκρήξεις, ο πάγος υποδεικνύει καλύτερα νέα: την ακίδα του μολύβδου το 640. Το ασήμι τήχτηκε από μεταλλεύματα μολύβδου, οπότε ο μόλυβδος είναι ένα σημάδι, ότι το πολύτιμο μέταλλο ήταν σε ζήτηση, πράγμα που σημαίνει ότι η οικονομία αρχίζει να ανακάμπτει από το χτύπημα του προηγούμενου αιώνα, λέει ο αρχαιολόγος Κρίστοφερ Λαβλακ του Πανεπιστημίου του Nottingham στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μια δεύτερη ακίδα, το 660, σηματοδοτεί μια σημαντική έγχυση αργύρου στην αναδυόμενη μεσαιωνική οικονομία. Υποδηλώνει ότι ο χρυσός είχε γίνει λιγοστός καθώς το εμπόριο αυξήθηκε, αναγκάζοντας τη μετάβαση στο ασήμι ως το νομισματικό πρότυπο, επισημαίνουν ο Λάβλακ και οι συνεργάτες του. «Δείχνει την άνοδο της εμπορικής τάξης για πρώτη φορά».
Ο πάγος όμως, αποτέλεσε παράθυρο σε άλλη μια σκοτεινή περίοδο. Ο μόλυβδος εξαφανίστηκε από τον αέρα κατά τη διάρκεια του «Μαύρου Θανάτου» από το 1349 έως το 1353, αποκαλύπτοντας μια οικονομία που σταμάτησε και πάλι να κινείται. «Έχουμε εισέλθει σε μια νέα εποχή με αυτήν την ικανότητα να ενσωματώνουμε περιβαλλοντικά αρχεία εξαιρετικά υψηλής ανάλυσης με παρόμοια ιστορικά αρχεία υψηλής ανάλυσης», λέει ο Λάβλακ. «Είναι κάτι που αλλάζει πραγματικά τα δεδομένα της επιστήμης μας».
Με πληροφορίες από το sciencemag.org
