Η Margaret Kenna είναι ανθρωπολόγος και ερευνήτρια και έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος του ακαδημαϊκού της έργου στο νησί της Ανάφης, με την έρευνά της να ξεκινά τον Μάιο του 1966 και να συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Το 2019 αποφάσισε να δωρίσει όλο το ερευνητικό της υλικό στη Βρετανική Σχολή Αθηνών -η δωρεά δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα λόγω της πανδημίας- και έτσι το κοινό θα έχει την ευκαιρία να δει για πρώτη φορά ένα μικρό μέρος της εκτενούς της έρευνας.
Στην έκθεση «Υφαίνοντας Ιστορίες: Η Margaret Kenna και η Ανάφη» το παρελθόν συνδιαλέγεται πολύ δημιουργικά με το παρόν. Οι τρεις καλλιτέχνιδες, Hellen Ascoli, Ζωή Χατζηγιαννάκη και Μαρία Βαρελά, επικεντρώθηκαν σε συγκεκριμένες πτυχές της πολυποίκιλης έρευνας της Margaret Kenna και παρουσιάζουν για πρώτη φορά έργα τους σε διάλογο με τμήματα από το αρχείο της ανθρωπολόγου.
Πρόκειται για μια έκθεση που δεν την επισκέπτεσαι απλά, τη μελετάς. Φωτογραφίες μιας καθημερινότητας που μοιάζει αιώνες μακρινή, ο πρώτος χάρτης που σχεδίασε η Margaret Kenna, γενεαλογικά δέντρα, μια κάμαρη που μπαίνεις και νιώθεις πως θα δεις τη γιαγιά σου, το γράμμα που έστειλε το 1966 ο σπιτονοικοκύρης στους γονείς της -νεαρής τότε- ερευνήτριας, για να τους διαβεβαιώσει ότι θα προσέχει την κόρη τους, το πρώτο T-shirt από το πρώτο τουριστικό μαγαζί που άνοιξε στο νησί, είναι κομμάτια ενός νοσταλγικού, αλλά και επιμορφωτικού παζλ.
Αυτό που νιώθεις είναι ότι βρίσκεσαι ανάμεσα σε πολύ σημαντικά ντοκουμέντα μιας πολυετούς έρευνας και σε έργα τέχνης που δεν είναι απλά εμπνευσμένα από το αρχείο, αλλά αποτελούν μια συναισθηματική έκφανσή του.
Η σκέψη πως μια Βρετανίδα φοιτήτρια έφτασε στην ακριτική Ανάφη το 1966 και έκανε έρευνα για την καθημερινή ζωή και την αλληλεπίδραση των σχέσεων των κατοίκων, αλλά και των Αναφιωτών που είχαν μεταναστεύσει στην Αθήνα, μοιάζει μυθιστορηματικά συναρπαστική και οι περιγραφές της Margaret Kenna το επιβεβαιώνουν.
Ήρθατε πρώτη φορά στην Ανάφη το 1966, σε μια περίοδο που ακόμα και οι Έλληνες σχεδόν αγνοούσαν την ύπαρξή της. Τι σας έφερε στο νησί;
Το πλάνο της έρευνας ήταν να πάω σε ένα μικρό, μη ανεπτυγμένο νησί που να βρίσκεται κοντά σε ένα μεγαλύτερο και πιο ανεπτυγμένο και κατόπιν στην ηπειρωτική χώρα, για να μελετήσω την αλληλεπίδραση μεταξύ των κατοίκων. Στο πλαίσιο μιας «πιλοτικής μελέτης» το καλοκαίρι του 1965, είχα επισκεφθεί πολλά νησιά και στις Κυκλάδες, τη Σέριφο και τη Σίκινο, αλλά και στα Δωδεκάνησα, την Κίμωλο. Είχα καταλήξει στη Σίκινο, καθώς ήταν δίπλα στην Ίο, που τότε είχε αρχίσει να αναπτύσσεται τουριστικά. Όταν, όμως, έφτασα τον Μάη του ’66, ήταν κάποιος άλλος εκεί που μελετούσε τον αντίκτυπο του ραδιοφώνου και των εφημερίδων σε μια μικρή κοινωνία, οπότε θα ήταν πολύ δύσκολο να δουλεύουν δύο ερευνητές στο ίδιο μέρος. Ο ειρηνοδίκης της Σικίνου μου είπε ότι πήγαινε συχνά στην Ανάφη για να συντάξει προικοσύμφωνα και διαθήκες και πως ήταν πολύ παρόμοια με τη Σίκινο, αφού βρισκόταν και εκείνη κοντά σε ένα νησί που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται, τη Σαντορίνη. Εκείνος έμενε σε ένα καφενείο που είχε δωμάτιο και ο ιδιοκτήτης τού μαγείρευε κιόλας, οπότε του τηλεφώνησε και κανονίστηκε! Έγιναν όλα τυχαία και ενώ φοβόμουν ότι θα ήταν καταστροφή, αποδείχθηκε μεγάλη τύχη. Τελικά δεν πήγα ποτέ στη Σαντορίνη για έρευνα και συγκεντρώθηκα στην Ανάφη και τους εσωτερικούς μετανάστες της στην Αθήνα, σε ένα προάστιο που τότε ονομαζόταν Μπραχάμι και σήμερα Άγιος Δημήτριος.
Η Margaret Kenna σε ένα ελαιοτριβείο, 1966 – 1967, Ανάφη.
Από το φωτογραφικό αρχείο της Margaret Kenna, copyright Margaret Kenna και Μουσείο Μπενάκη
Ήταν δύσκολο ταξίδι; Φαντάζομαι τότε στο νησί δεν υπήρχε ρεύμα και νερό, οι δυσκολίες σας ενθουσίασαν ή σας εξάντλησαν;
Το ταξίδι στην «Άγονη γραμμή» γινόταν τότε με πολύ παλιά φέριμποτ. Έπρεπε να πηγαίνω στην Αθήνα κάθε τρεις μήνες, για να εισπράττω την πολύ μικρή αμοιβή μου και η επιστροφή στην Ανάφη κάποιες φορές διαρκούσε περισσότερο από μία μέρα και η θάλασσα ήταν πολύ άγρια. Κοιμόμουν σε υπνόσακο στο κατάστρωμα, γιατί δεν είχα χρήματα για καμπίνα, έβλεπα το πλαϊνό του πλοίου να γέρνει και να ακουμπάει τα κύματα και μετά να ξανασηκώνεται προς τον ουρανό και αναρωτιόμουν αν θα κυλήσω μέσα στη θάλασσα! Όταν φτάναμε, μπαίναμε σε βάρκες με κουπιά για να κατέβουμε στο λιμάνι, ρεύμα δεν υπήρχε μέχρι το 1974 και το νερό έφτασε στο νησί πολύ αργότερα. Συνήθισα στις δυσκολίες και πολύ γρήγορα έμαθα να κλείνω την τάπα του νεροχύτη, για να κάνω οικονομία στο νερό, ώστε να μη χρειάζεται να κουβαλάω συνέχεια νερό με τον κουβά.
Ποια είναι η πιο έντονη ανάμνησή σας από την Ανάφη;
Έχω αναμνήσεις από τοπία, κυρίως τη θέα του βουνού Κάλαμος από το μπαλκόνι του δωματίου μου, μνήμες από μυρωδιές (το θυμάρι, τη ρίγανη, τις φωτιές από τα φρύγανα), γευστικές μνήμες από το τζατζίκι και το γλυκό αμύγδαλο και μνήμες από την αίσθηση της σκληρότητας του ξύλου στις σέλες των γαϊδουριών και της χαλάρωσης στις καρέκλες του καφενείου. Δεν θα έλεγα ότι έχω μόνο μία ανάμνηση, είναι περισσότερο ένα βαθύ αίσθημα σύνδεσης με ένα μέρος που έγινε βασικό κομμάτι της ζωής μου.
Η Margaret Kenna πληκτρολογεί στη γραφομηχανή της στη μια βεράντα του δωματίου της, Απρίλιος 1967, Anafi, τραβηγμένη από τον Ros E.
Πως αντέδρασαν οι κάτοικοι της Ανάφης, όταν πήγατε εκεί τη δεκαετία του ’60; Αντιλήφθηκαν τι σημαίνει ανθρωπολογική έρευνα;
Επειδή είχε προηγηθεί ένας λαογράφος που μελετούσε τη διάλεκτο του νησιού το καλοκαίρι του 1962 και ένας άλλος ερευνητής που συνέλεγε λαογραφικά στοιχεία το καλοκαίρι του 1965, υπήρχε η αίσθηση ότι υπήρχε κάτι άξιο μελέτης στο νησί και γι’ αυτό έρχονταν ερευνητές. Όλοι όμως έμεναν μόνο μερικές εβδομάδες, μόνο εγώ έμεινα για δεκαέξι μήνες και μάλιστα στη συνέχεια επέστρεφα κάθε δεκαετία.
Ήταν δύσκολη η επικοινωνία; Μάθατε να μιλάτε ελληνικά;
Έκανα μαθήματα για «τουριστικά ελληνικά» στο Λονδίνο πριν φύγω, αλλά έπρεπε να μάθω και τις αγροτικές και κτηνοτροφικές τεχνικές, αλλά και τις δουλειές του σπιτιού, όπως το ζύμωμα του ψωμιού. Παρατηρούσα τους ανθρώπους, έκανα ερωτήσεις και έμαθα να μιλάω με την αναφιώτικη προφορά. Όταν επισκέφθηκα μια φίλη στην Αθήνα, μου είπε: «Σε παρακαλώ, μη μιλήσεις στους γονείς μου ελληνικά μέχρι να σε γνωρίσουν λίγο καλύτερα, αποκλείεται να πιστέψουν ότι είσαι από πανεπιστήμιο με ΑΥΤΗ την προφορά». Ακόμα και τώρα τα ελληνικά μου δεν είναι πολύ καλά, ούτε σε λεξιλόγιο, ούτε σε προφορά. Σε μία ομιλία μου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ο διερμηνέας δεν κατάφερε να έρθει και έβλεπα τους φοιτητές να κοιτάζονται μεταξύ τους, όταν άρχισα να μιλάω ελληνικά. Όταν προσπάθησα να πω τη λέξη «προτεσταντισμός» και δεν κατάφερνα να την τονίσω σωστά, γελούσαν δυνατά, μέχρι που κάποιος με βοήθησε πολύ ευγενικά.
Από το φωτογραφικό αρχείο της Margaret Kenna, copyright Margaret Kenna και Μουσείο Μπενάκη
Από το φωτογραφικό αρχείο της Margaret Kenna, copyright Margaret Kenna και Μουσείο Μπενάκη
Από το φωτογραφικό αρχείο της Margaret Kenna, copyright Margaret Kenna και Μουσείο Μπενάκη
Στην έκθεση υπάρχει ένα πολύ συγκινητικό γράμμα που έστειλε στους γονείς σας το 1966 ο σπιτονοικοκύρης σας στην Ανάφη, για να τους διαβεβαιώσει ότι θα σας προσέχει. Αισθανόσασταν ασφαλής;
Ένιωθα προστατευμένη και όχι μόνο από τον σπιτονοικοκύρη μου, αλλά γενικώς. Εκείνος και η οικογένεια του με φρόντισαν πάρα πολύ – είναι πολλά που δεν θα είχα καταφέρει χωρίς εκείνους. Η μόνη φορά που ένιωσα φόβο ήταν όταν επέστρεφα με καΐκι από τη Σαντορίνη και είχε πολύ κακό καιρό. Είναι μια εμπειρία που δεν θα ξεχάσω ποτέ! Θυμόμουν αυτό το ταξίδι, όταν είχα παρενέργειες από τις χημειοθεραπείες και τις ακτινοθεραπείες το 2007 και σκεφτόμουν: «Δεν είναι τόσο χάλια, όσο ήταν το ταξίδι με το καΐκι».
Από το φωτογραφικό αρχείο της Margaret Kenna
Έχετε επισκεφθεί την Ανάφη πολλές φορές. Πήγατε ως νεαρή φοιτήτρια και επιστρέψατε ως σύζυγος, μητέρα και γιαγιά. Υπήρξε αλλαγή στο πώς σας αντιμετώπιζαν οι ντόπιοι;
Η συμπεριφορά τους άλλαξε και κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου της έρευνάς μου. Στην αρχή ήταν κάπως επιφυλακτικοί, μέχρι να καταλάβουν ότι ήμουν «σοβαρός άνθρωπος». Όταν επέστρεψα το 1973 παντρεμένη, η συμπεριφορά τους άλλαξε για πολλούς λόγους, αρχικά επειδή επέστρεψα, όπως είχα υποσχεθεί, αλλά και επειδή πιστεύω πως θεωρούσαν ότι το διδακτορικό που προέκυψε από την έρευνά μου στο νησί ήταν η συνεισφορά τους στο να καταφέρω να πάρω θέση στο πανεπιστήμιο και να παντρευτώ! Όταν επέστρεψα με τον σύζυγο και τον γιο μου (που είχε πάρει το όνομα του πατέρα του άντρα μου, γεγονός που τους χαροποίησε όλους!) ή σε άλλες περιστάσεις με τους γονείς και τα πεθερικά μου, με έβλεπαν ως έναν «ολοκληρωμένο άνθρωπο» με «ρίζες και βλαστούς». Τώρα, που έχω και εγγονό, υποθέτω ότι με αντιμετωπίζουν ως κάποια που κατόρθωσε το ιδανικό του να έχει απογόνους. Και η Anafi Exhibition έχει επηρεάσει τη στάση των ανθρώπων απέναντί μου, με την έννοια ότι είδαν πως η έρευνά μου αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα.
Tα αρνητικά των φωτογραφιών που βρέθηκαν και έδειχναν την καθημερινή ζωή των πολιτικών εξόριστων στην Ανάφη ήταν σημείο καμπής για την έρευνά σας;
Μου έδειξαν το αρχείο των αρνητικών τον Ιούλιο του 1988, στο τέλος μιας έρευνας ενός ολόκληρου χρόνου για τους κατοίκους του νησιού, τους εσωτερικούς μετανάστες, τις μεταξύ τους σχέσεις και τον ρόλο τους στην τουριστική ανάπτυξη του νησιού. Εκείνος ο χρόνος ήταν σημείο καμπής για την έρευνά μου, επειδή τέθηκε άλλο βάθος και εύρος σε όλες τις πτυχές της.
Το αρχείο της εξορίας ήταν μια νέα κατεύθυνση που οδήγησε την έρευνα πίσω στο παρελθόν. Για να το κατανοήσω, έπρεπε να γίνω ιστορικός της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής, να διαβάσω πολλές βιογραφίες εξόριστων και να συνομιλήσω με πρώην εξόριστους, που ήταν μια πολύ συγκινητική εμπειρία.
Ποια φωτογραφία από το αρχείο σας, σας συγκινεί βαθιά;
Αυτή είναι μια πολύ δύσκολη ερώτηση! Σε σχέση με την έρευνα, η πιο συγκινητική φωτογραφία είναι από μία εκταφή που είδα περίπου δύο μήνες μετά την άφιξή μου στο νησί. Δείχνει το χέρι μιας γυναίκας που κρατάει ένα φλασκί και ετοιμάζεται να ρίξει κρασί στα κόκαλα. Στην άκρη του φέρετρου φαίνεται το πόδι του σκελετού. Ήταν μία από τις εμπειρίες που με βοήθησαν να δω τους στενούς δεσμούς μεταξύ των γενεών και τις υποχρεώσεις των ζωντανών προς τις ψυχές των νεκρών. Ως προς την προσωπική μου ζωή, η πιο συγκινητική φωτογραφία είναι μάλλον η θέα του βουνού Κάλαμος από το μπαλκόνι μου, αυτό το σχήμα είναι αποτυπωμένο στο μυαλό και μάλλον και στην ψυχή μου.
Πώς ξεκίνησε η σχέση σας με το Association Phenomenon;
Ξεκίνησε στις αρχές του 2015, πριν το πρώτο τους event στην Ανάφη. Με είχαν προσκαλέσει, αλλά δεν μπόρεσα να παραστώ λόγω άλλων υποχρεώσεων, οπότε οι δεσμοί μεταξύ μας και με το νησί μετρούν ήδη 6 χρόνια. Νομίζω ότι αρχικά επικοινώνησαν μαζί μου επειδή έμαθαν για την έρευνά μου για την Ανάφη. Η σχέση εξελίχθηκε, εγώ έγραψα κείμενα με πληροφορίες για το site τους και εκείνοι έκαναν το προξενιό για την έκθεση γνωρίζοντάς μου την Ηλιάνα Φωκιανάκη και την γκαλερί “State of Concept”. Η ιδέα της ύφανσης διαφορετικών κλωστών σχέσεων και ιστοριών, μαζί με τα υπέροχα υφαντά και installations στην έκθεση είναι κάτι πρωτόγνωρο για μένα. Μου αρέσει πολύ η ιδέα ότι κάποιες κλωστές στα υφαντά είναι στην ανάποδη πλευρά, με τον ίδιο τρόπο υπάρχουν πράγματα που είναι κάπως κρυμμένα στις σχέσεις και στην ιστορία, και χρειάζεται κάπως να τα γυρίσεις, για να αποκαλυφθεί η κρυμμένη πλευρά. Αυτό προσπαθούν να κάνουν οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην έκθεση και το Phenomenon.
Από το απομονωμένο νησί που γνωρίσατε το 1966, η Ανάφη έχει εξελιχθεί σε έναν από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς. Θεωρείτε ότι ο υπερτουρισμός μπορεί να εξελιχθεί σε πρόβλημα για την Ανάφη;
Πριν το νησί γίνει δημοφιλές στους λάτρεις του ελεύθερου κάμπινγκ, ήταν δημοφιλές στους πεζοπόρους και σε όσους ενδιαφέρονταν για άγρια λουλούδια, φυτά και πουλιά – ειδικά για τον μαυροπετρίτη, ένα ιδιαίτερο είδος γερακιού που γεννά τους νεοσσούς του το φθινόπωρο και όχι την άνοιξη. Το νησί είναι επίσης δημοφιλές σε αρχαιολόγους και επιγραφολόγους, καθώς υπάρχουν αρχαία, ελληνιστικά και ενετικά ερείπια και ευρήματα που μπορούν να επανανευρεθούν, αφού είχαν καταγραφεί και χάθηκαν, ή ακόμα και να ανακαλυφθούν νέα. Συχνά αυτοί οι επισκέπτες έρχονται στο νησί εκτός καλοκαιρινής σεζόν, οπότε ο «τουρισμός» καλύπτει πολλούς μήνες του χρόνου. Οι free campers συνήθως δεν ενδιαφέρονται για το ίδιο το νησί, αλλά κάποιες φορές επιστρέφουν και ασχολούνται με αυτό. Ο υπερτουρισμός μπορεί να αποδειχθεί πρόβλημα, αλλά με ποιους πόρους και μηχανισμούς μπορεί να ελεγχθεί;
Τι θα προτείνατε στους επισκέπτες της Ανάφης;
Ελάτε μια φορά, για να πάρετε μια γεύση και μετά ελάτε ξανά, για να γνωρίσετε το νησί όπως πρέπει. Ελπίζω ότι πολλοί παραθεριστές είναι ευαισθητοποιημένοι σε περιβαλλοντολογικά προβλήματα και κάποια στιγμή δεν θα χρειάζεται να υπάρχει η ομάδα που καθαρίζει κάθε χρόνο τις παραλίες από τα πλαστικά μπουκάλια και τα υπόλοιπα σκουπίδια, πριν ξεκινήσει η τουριστική σεζόν. Από την άλλη μπορούμε πάντα να λέμε ότι τα σκουπίδια ξεβράζονται στην Ανάφη από τα πλοία και από τη Σαντορίνη που είναι απέναντι!
Μπορείτε να περιγράψετε την Ανάφη με μία λέξη;
Αποκάλυψη, αυτό που σημαίνει και η ονομασία της.
