Το προσωπικό στοίχημα της Μαρίας Γεωργοπούλου για τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη

Χρόνια ήθελα να επισκεφθώ το εντυπωσιακό κτιριακό μαρμάρινο συγκρότημα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης στην οδό Σουηδίας στο Κολωνάκι, από όπου τόσες φορές είχα περάσει απ’ έξω, στεκόμουν, το χάζευα και αναρωτιόμουν τι θησαυρούς κρύβει πίσω από τους κήπους του. Όλοι γνωρίζουμε τη Γεννάδειο, πόσοι όμως ξέρουμε πραγματικά ποιο είναι το έργο και ο σκοπός της; Πόσοι ξέρουμε ότι αποτελεί την πλουσιότερη ιδιωτική ερευνητική βιβλιοθήκη με ελληνική θεματολογία στον κόσμο και διαθέτει συλλογές που ξεπερνούν τους 140.000 τόμους; Ότι τα πολύτιμα κειμήλια που φυλάσσονται εκεί, σπάνια βιβλία, χειρόγραφα, χάρτες, αρχεία, έργα τέχνης, μαρτυρούν συγκλονιστικές στιγμές της Ιστορίας μας και αποτελούν κληρονομιά μας;

Ανοιχτή στο κοινό (με περιορισμούς πλέον λόγω πανδημίας) η βιβλιοθήκη δέχεται επισκέπτες, επιστήμονες και κοινό από όλο τον κόσμο, που θέλουν να ερευνήσουν θέματα της Βυζαντινής, Οθωμανικής και νεότερης Ελλάδας, αλλά και την ιστορία του Ελληνισμού μετά το τέλος της αρχαιότητας, καθώς αυτά αποτελούν το κυρίως αντικείμενό της.

«Να δημιουργήσω μια βιβλιοθήκη που θα αντικατοπτρίζει το δημιουργικό πνεύμα της Ελλάδας σε όλες τις περιόδους της ιστορίας της, την επιρροή της στην τέχνη και τις επιστήμες της Δύσης, αλλά και τις εντυπώσεις που γεννά η φυσική ομορφιά της στον επισκέπτη». Αυτό ήταν το όραμα του ιδρυτή της Ιωάννη Γεννάδιου (1844-1932), διπλωμάτη, λόγιου, βιβλιόφιλου και συλλέκτη, βαθιά αφοσιωμένου στην πατρίδα του, στα χώματα της οποίας όμως λίγο έζησε καθώς διέπρεψε στο εξωτερικό επιχειρώντας ότι καλύτερο για αυτήν. Ο ξεχωριστός Έλληνας αποφάσισε να χαρίσει την συλλογή των 26.000 τόμων του στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, το 1922, τιμώντας τη μνήμη του πατέρα του Γεώργιου Γεννάδιου (1786-1854), σπουδαίου Δάσκαλου του Γένους. Με τον όρο «να στεγαστεί σε ειδικό κτήριο, να διασφαλιστεί ως παρακαταθήκη για τον ελληνικό λαό και να είναι ανοιχτή και προσιτή σε όλους τους επιστήμονες όλων των εθνών».

Το εντυπωσιακοό μαρμάρινο κτήριο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, στις πλαγιές του Λυκαβηττού. Το κτήριο σχεδιάστηκε και κτίστηκε από την εταιρεία Van Pelt and Thompson της Νέας Υόρκης. Η επιγραφή στο επιστύλιο της πρόσοψης «ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΛΟΥΝΤΑΙ ΟΙ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ ΤΗΣ ΗΜΕΤΕΡΑΣ ΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ» είναι παρμένη από τον Πανηγυρικό του Ισοκράτη.

Οι επιθυμίες του πήραν σάρκα και οστά, τα επίσημα εγκαίνια της Βιβλιοθήκης έγιναν στις 23 Απριλίου του 1926 από τον ίδιο και τη Σκωτσέζα γυναίκα του Florence –ή Ανθή όπως του άρεσε να την αποκαλεί– η οποία στήριξε από κάθε πλευρά, οικονομικά, δυναμικά και ολόψυχα το έργο του. Η αρχική συλλογή του, η πλουσιότερη συλλογή βιβλίων σχετικών με την Ελλάδα που μπόρεσε ποτέ να συγκεντρώσει ένας άνθρωπος μόνος του, εμπλουτίστηκε στον αιώνα που πέρασε με χιλιάδες νέα βιβλία και αντικείμενα ανεκτίμητης αξίας που προήλθαν από δωρητές και διάφορες πηγές. Σήμερα τα σπάνια βιβλία και οι Ειδικές Συλλογές αποτελούνται από 50.000 τεκμήρια – χειρόγραφα, υδατογραφίες, ιστορικούς χάρτες, φυλλάδια και διάφορα παλαιά αντικείμενα. Η οργάνωση των σπάνιων βιβλίων της Βιβλιοθήκης ακολουθεί το σύστημα ταξινόμησης του ίδιου του Ιωάννη Γεννάδιου, ενώ οι νέες προσκτήσεις ταξινομούνται σύμφωνα με το σύστημα της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου.

Η εξαιρετική έκθεση «Γενναίοι και Ελεύθεροι. Αμερικανοί Φιλέλληνες και ο «ένδοξος Αγώνας των Ελλήνων» (1776-1866)» που κλείνει τις πύλες της στις 12 Δεκεμβρίου -αλλά μπορούμε να την απολαύσουμε και στο διαδίκτυο-, έδωσε την αφορμή να περάσω επιτέλους την πόρτα της Βιβλιοθήκης. Πολύτιμα κειμήλια, επιστολές και γεγονότα πήγαν και ήρθαν στις δυο πλευρές του Ατλαντικού, μαζί με τους τολμηρούς που ήρθαν να πολεμήσουν σε μια άγνωστη χώρα για μία πασίγνωστη αιτία: την ελευθερία. Ανάμεσα στα εκθέματα και αντίγραφο της περίφημης αλυσοδεμένης Ελληνίδας Σκλάβας (1841), έργο-αναφορά στην Οθωμανική θηριωδία κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, του Αμερικανού γλύπτη Hiram Powers που ζούσε στη Φλωρεντία. Το γυμνό γλυπτό προκάλεσε την αμερικανική συντηρητική κοινωνία της εποχής αλλά συγχρόνως ενέπνευσε και δυνάμωσε τις φωνές που εναντιώνονταν στην δουλεία κι έγινε σύμβολό τους, είκοσι χρόνια πριν οδηγηθούν να λύσουν το θέμα σε έναν φρικτό Εμφύλιο. Ενώ παράλληλα έπαιξε σημαντικό ρόλο στο γυναικείο κίνημα της εποχής και των μετέπειτα χρόνων.

Η Ελληνίδα Σκλάβα, Παριανή πορσελάνη της εταιρείας Minton, αντίγραφο του διάσημου αγάλματος του Αμερικανού γλύπτη Hiram Powers (1848). Ύψος 35,5 εκ.

Αν πάντα με γοήτευαν οι περιπέτειες των Ελλήνων μεταναστών στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ιδιαίτερα στις αρχές του περασμένου αιώνα, με την έκθεση αυτή ανακάλυψα πως οι σχέσεις με τη Νέα Ήπειρο είχαν ξεκινήσει πολύ πιο πριν κι ακόμη κι αν οι εξουσίες συχνά δεν καλόβλεπαν τους αγώνες ανεξαρτησίας, ήταν οι μεμονωμένοι αγωνιστές της ελευθερίας που έκαναν την διαφορά. Όπως ο πρώτος Αμερικανός εθελοντής, ο Νεοϋορκέζος  Γεώργιος Τζάρβις, που έγινε αντιστράτηγος στις ελληνικές δυνάμεις, γνωστός ως «Καπετάν Ζέρβος», ή ο νεαρός γιατρός Samuel Gridley Howe που μετά την αποφοίτησή του από το Harvard το 1824, υπηρέτησε ως επικεφαλής χειρουργός του ελληνικού στρατού. Σε αυτούς και άλλους Αμερικανούς φιλέλληνες επικεντρώνεται η έκθεση που παράλληλα αναδεικνύει τις σχέσεις του Αδαμάντιου Κοραή με τον πατέρα του Αμερικανικού έθνους Thomas Jefferson – ελληνομαθή και συντάκτη της περίφημης Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ – ή την έκκληση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στον νεαρό καθηγητή Edward Everett, πρώτο κάτοχο της έδρας Ελληνικών στο Harvard, για αναγνώριση και υποστήριξη της Επανάστασης από την Αμερική.

Η διευθύντρια της Γενναδείου και επιμελήτρια της έκθεσης, Μαρία Γεωργοπούλου, κρατά σχεδόν είκοσι χρόνια το τιμόνι της Βιβλιοθήκης, κοιτώντας στην νέα εποχή. Μετά από μία εντυπωσιακή ακαδημαϊκή πορεία στις ΗΠΑ, ως καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Yale – όπου μάλιστα ίδρυσε το Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών -, το 2004 επέλεξε να επιστρέψει στην Ελλάδα. «Είχαμε στο μυαλό μας την επιστροφή λόγω των παιδιών μας, αλλά η θέση στη Γεννάδειο ήταν σίγουρα το κίνητρο», χαμογελάει, καθώς με ξεναγεί στην έκθεση που φιλοξενείται στην Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη της Βιβλιοθήκης – η οποία άνοιξε μόλις πριν 3 χρόνια τις πόρτες της στο κοινό. Όποιος επιθυμεί μπορεί να δει και διαδικτυακά την έκθεση, όπως και όλο τον θησαυρό της Βιβλιοθήκης, επισημαίνει η διευθύντρια της Γενναδείου κι αυτό δίνει αφορμή να μιλήσει για το μέλλον της βιβλιοθήκης σε μια εποχή που το βιβλίο και το διάβασμα κοντεύει να ξεχαστεί πίσω από τις οθόνες. Παρά το κλασικό της πρόσωπο, η Γεννάδειος επιχειρεί εδώ και αρκετά χρόνια με διάφορους τρόπους τη σύνδεσή της με το παρόν και το μέλλον. Πράγμα που φάνηκε και το 2014 όταν φιλοξένησε στους κήπους της 30 έργα σύγχρονης τέχνης σημαντικών Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, στην έκθεση «A Thousand Doors», την πρώτη που διοργάνωσε ο νεοσύστατος τότε οργανισμός ΝΕΟΝ – σε συνεργασία με τη Whitechapel Gallery του Λονδίνου. Η Μαρία Γεωργοπούλου επιμένει σε αυτό.

Η διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Μαρία Γεωργοπούλου

Όταν όλα βρίσκονται πια στην ψηφιακή εποχή, πόσο τυχόν δυσκολεύεται να ακολουθήσει και πώς παράλληλα εξελίσσεται, ένας τόσο κλασικός οργανισμός όπως η Γεννάδειος;

Είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον ότι από τη στιγμή που οι βιβλιοθήκες άρχισαν να ψηφιοποιούν υλικό και να το μοιράζονται με τους χρήστες τους, εδώ και είκοσι περίπου χρόνια, η σχέση της βιβλιοθήκης με τους αναγνώστες έχει γίνει ακόμα πιο δυνατή. Οι βιβλιοθήκες αναγκάστηκαν εκ των πραγμάτων να μην λειτουργούν ως αποθήκες, ως μέρη όπου κάποιος απλά φυλάει τα βιβλία του, αλλά οφείλουν και προσπαθούν να γίνουν συνομιλητές με το κοινό τους και να ανταποκριθούν στις νέες ανάγκες του.

Μια επιστημονική βιβλιοθήκη όπως η Γεννάδειος προφανώς οφείλει να μοιραστεί με το κοινό της όλο και περισσότερα ψηφιακά τεκμήρια και αυτή είναι η κατεύθυνση την οποία ακολουθούμε, καμιά φορά όχι με πολύ γρήγορα βήματα δυστυχώς.

Η ψηφιακή πραγματικότητα και οι νέες τεχνολογίες δίνουν στη Γεννάδειο ένα φοβερό πλεονέκτημα διότι τεκμήρια, σπάνια βιβλία και μοναδικό αρχειακό υλικό που έως τώρα δεν μπορούσε κανείς να το πιάσει με τα χέρια του για να μην φθαρεί, είναι πλέον διαθέσιμο στην οθόνη του υπολογιστή και μπορεί κανείς να το μελετήσει όπως θέλει από το σπίτι του. Το στοίχημα λοιπόν τώρα είναι πώς αυτό το υλικό θα γίνει διαθέσιμο σε ένα όλο και πιο ευρύ κοινό.

Θα επιθυμούσατε δηλαδή ένα μεγαλύτερο άνοιγμα προς τους νέους και γενικώς το κοινό, ανεξαρτήτως ηλικίας, στο αύριο; Να φυσήξει μια πιο μοντέρνα αύρα στο κλασικό πνεύμα της;

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι για να υπάρξει μέλλον για τη Γεννάδειο χρειάζεται να ανοιχτούμε προς τους νέους αλλά και προς το ευρύτερο κοινό, όπως λέτε. Δυστυχώς η μελέτη της ιστορίας αλλά και της λογοτεχνίας μοιάζει να μην ενδιαφέρει πολλούς -τουλάχιστον αυτό μας δείχνουν οι προτιμήσεις των νέων στις πανελλαδικές εξετάσεις. Είναι για μένα προσωπικά ένα στοίχημα να βρω τον τρόπο να προσελκύσω νέους ανθρώπους που θα καταλάβουν ότι η γνώση είναι απόλαυση και όχι βάρος. Υπάρχουν πάρα πολλοί τρόποι να προσεγγίσεις την Ιστορία, τρόποι που δεν έχουν καμία σχέση με τα σχολικά εγχειρίδια που πιστεύω ότι διώχνουν τα παιδιά από τις ανθρωπιστικές σπουδές. Αυτό είναι το στοίχημα για τη Γεννάδειο: πώς θα δείξει την απόλαυση που αντλεί κανείς από τη μάθηση και τη γνώση, όχι για να πάρει ένα χαρτί αλλά για να θρέψει το μυαλό και την ψυχή του.

Ποιο είναι το σημαντικό έργο που επιτελεί η Γεννάδειος και ποια τα κυριότερα σημεία του; Ποια είναι η ιδέα και ποιος ο στόχος;

Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη περιέχει περίπου 145.000 βιβλία που έχουν ως γενικό θέμα την ιστορία του ελληνισμού από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Είναι μια βιβλιοθήκη που περιέχει πολλά σπάνια βιβλία, χάρτες και λιθογραφημένες εικόνες, μοναδικά τεκμήρια της ιστορίας της χώρας μας για πολλούς αιώνες. Ως θεματοφύλακας αυτού του υλικού εδώ και σχεδόν 100 χρόνια, η βιβλιοθήκη έχει λειτουργήσει σαν πόλος έλξης για ερευνητές φοιτητές και καθηγητές αλλά και για απλούς ανθρώπους που θέλουν να μάθουν για την ιστορία του τόπου τους ή της οικογένειάς τους. Το βασικό στοιχείο της ιστορίας της Γενναδείου είναι ότι από την αρχή ήταν ανοιχτή στο επιστημονικό κοινό χωρίς διακρίσεις και πάντοτε προσέφερε υπηρεσίες στους ερευνητές.

Με την ίδρυση της βιβλιοθήκης φτάνει ουσιαστικά στην Αθήνα μια συλλογή ανοιχτή στο κοινό που λειτουργούσε -και λειτουργεί- σύμφωνα με τις τελευταίες τεχνολογίες της βιβλιοθηκονομίας όπως αυτές είχαν αναπτυχθεί στην Αμερική. Εφόσον η βιβλιοθηκονομία στην Ελλάδα ουσιαστικά αναπτύχθηκε πολύ αργότερα, η Γεννάδειος αποτέλεσε έναν αληθινό φάρο γνώσης για πολλές δεκαετίες.

Πείτε μου δέκα από τους πολυτιμότερους θησαυρούς της Γενναδείου…

Η πρώτη τυπωμένη έκδοση του Ομήρου (Φλωρεντία 1488), η Χάρτα του Ρήγα, η πρώτη έκδοση του Ερωτόκριτου (Βενετία 1713), οι πίνακες του Μακρυγιάννη, έργο του Δημήτρη Ζωγράφου -τους ξέρετε όλοι από το βιβλίο ιστορίας της Στ’ Δημοτικού-, το Αρχείο του Γιώργου Σεφέρη, το Αρχείο του Οδυσσέα Ελύτη, το αρχείο του μουσικού Δημήτρη Μητρόπουλου, το χειρόγραφο νησολόγιο (isolario-σ.σ. χάρτες για νησιά συνοδευόμενοι με ιστορικο-γεωγραφικά κείμενα) του Φλωρεντίνου Χριστόφορου Μπουοντελμόντι (Cristoforo Buondelmonti), περ. 1420, προσωπικά αντικείμενα του Λόρδου Βύρωνα, η δεκάτομη Flora Graeca (1806-1840) -το πιο ακριβό βιβλίο βοτανικής για την ελληνική χλωρίδα.

Στα χρόνια της θητείας σας ποια έχετε παρατηρήσει ότι είναι τα κυριότερα θέματα που έρχεται να ερευνήσει και να μελετήσει κάποιος –Έλληνας ή ξένος– στη Γεννάδειο;

Κυρίως έχουν σχέση με το Βυζάντιο. Έχουμε πολλούς ξένους υποτρόφους που περνούν μια ολόκληρη ακαδημαϊκή χρονιά κάνοντας έρευνα στη Γεννάδειο. Πολλοί όμως ασχολούνται και με τη μελέτη της Οθωμανικής εποχής αλλά και την πιο πρόσφατη ελληνική ιστορία. Τα αρχεία της Γενιάς του ’30 είναι πάντοτε δυνατός πόλος έλξης για τους ερευνητές.

Το αναγνωστήριο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης.

Μετά από 20 σχεδόν χρόνια στο τιμόνι της, ποιο είναι το δικό σας όραμα για αυτήν;

Να αναπτύξουμε τις ψηφιακές μας συλλογές ώστε να μπορέσουμε να τις μοιραστούμε με ένα όλο και μεγαλύτερο κοινό. Να διευρύνουμε τον κύκλο υποτροφιών που θα απευθύνονται σε ξένους αλλά και Έλληνες ερευνητές και να αναπτύξουμε νέα ερευνητικά προγράμματα και συνεργασίες με αδελφά ιδρύματα εντός και εκτός συνόρων. Να αναπτύξουμε εκθέσεις, διαλέξεις, εκδηλώσεις καθώς και εκπαιδευτικά προγράμματα με σκοπό τη διάχυση της γνώσης και των πορισμάτων της έρευνας στο ευρύτερο κοινό.

Πέρα από εκθέσεις, συνέδρια και διαλέξεις, το αμφιθέατρο της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Cotsen Hall, αδερφό τμήμα της Γενναδείου, φιλοξενεί τελευταία και συναυλίες. Έχετε σχέδια για περισσότερες μουσικές ή άλλες εκδηλώσεις τέχνης στο μέλλον; Ποιο είναι το επόμενο μεγάλο event που ετοιμάζετε;

Οι συναυλίες πάντοτε μας ενδιαφέρουν. Έχουμε υπ’ όψη μας να διοργανώσουμε διάφορα σε σχέση με τη μουσική της Μεσογείου αλλά και με το ρεμπέτικο που άλλωστε έχει άμεση σχέση και με το 2022. Από φέτος έχουμε θεσπίσει μάλιστα, χάρη στη συνεργασία με το Ίδρυμα Σβαρτς (Schwarz Foundation), μια υποτροφία για μουσικούς ή μουσικολόγους. Οπότε ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να έχουμε όλο και μεγαλύτερη παρουσία στην έντεχνη μουσική.

Παράλληλα, στις 20 Ιανουαρίου θα ανοίξει έκθεση με αρχαιολογικά ευρήματα από τις πρόσφατες ανασκαφές στο Δέλτα Φαλήρου, σχετική με τα άλογα στην Αρχαία Αθήνα, σε επιμέλεια της διευθύντριας της Αμερικανικής Σχολής, Jenifer Neils.

«Γενναίοι και Ελεύθεροι. Αμερικανοί Φιλέλληνες και ο «ένδοξος Αγώνας των Ελλήνων» (1776-1866)». Ποια είναι η ουσία της έκθεσης και γιατί ο ένδοξος αγώνας των Ελλήνων στον τίτλο βρίσκεται σε ξεχωριστά εισαγωγικά;

Η έκθεση αναδεικνύει τη σχέση ανάμεσα στις δύο χώρες στη διάρκεια του αιώνα των επαναστάσεων μελετώντας τις ιστορίες συγκεκριμένων λογίων, πολιτικών, οραματιστών, εθελοντών, ιεραπόστολων και ακτιβιστών που εμπνεύστηκαν από τον αγώνα των Ελλήνων και την αγάπη τους για την Ελλάδα, αρχαία και νεότερη. «Ο ένδοξος αγώνας των Ελλήνων» είναι φράση παρμένη από έργο Αμερικανού φιλέλληνα και μας υπενθυμίζει ότι η Ελληνική Επανάσταση προκάλεσε στην Αμερική έναν αληθινό πυρετό που μεταφράστηκε σε μεγάλη ανθρωπιστική βοήθεια.

Η Ελληνική Επανάσταση είναι ένα θέμα κυρίαρχο ανάμεσα στις σημαντικές συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Γιατί συγκεκριμένα αυτό σε σχέση με άλλα σπουδαία θέματα της ελληνικής ιστορίας;

Ο πατέρας του ιδρυτή της Βιβλιοθήκης, Γεώργιος Γεννάδιος, λόγιος και δάσκαλος, ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας, υπέρμαχος της Επανάστασης και σημαντικός μοχλός στη θεμελίωση του Νέου Ελληνικού κράτους μετά το 1828. Ο γιος του Ιωάννης που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Λονδίνο όπου και δημιούργησε τη βιβλιοθήκη του, θεώρησε καθήκον του να συλλέξει πλούσιο υλικό για αυτή την καίρια εποχή για τη διαμόρφωση του νέου Ελληνισμού.

Ποια ήταν η πρόκληση που αντιμετωπίσατε ως επιμελήτρια στο στήσιμο της έκθεσης και ποια είναι για εσάς τα σημαντικότερα και πολυτιμότερα αντικείμενα που περιλαμβάνει;

Θελήσαμε να στήσουμε μια έκθεση που θα έδινε το ιδιάζον στίγμα της Γενναδείου, που ανήκει σε ένα σεβαστό Αμερικανικό επιστημονικό ίδρυμα, την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Το ότι η έκθεση επικεντρώνεται σε άτομα έχει να κάνει με το είδος του υλικού που είχα στα χέρια μου αλλά και με την ίδια την ιστορία. Το δόγμα Μονρό του 1823, ένα δόγμα ουδετερότητας των ΗΠΑ απέναντι στην Επανάσταση, σήμανε τη δράση μεμονωμένων ατόμων για την υποστήριξη των Ελλήνων.

Σε μια έκθεση είναι το υλικό που σε καθοδηγεί. Και η πρόκληση είναι πάντοτε να αποφασίσει ο επιμελητής ποιο είναι το αφήγημα, αποφασίζοντας ποια κομμάτια θα αναδείξει. Η έκθεσή μας είναι εγκεφαλική… Χρειάζεται να διαβάσεις τα κείμενα στους τοίχους για να νιώσεις ποιο είναι το διακύβευμα.

Τα χειρόγραφα με ασκήσεις ελληνικών από τη Βοστώνη του 1818 αποτελούν νομίζω μια απίστευτα δυνατή και ενδιαφέρουσα ανακάλυψη. Το δάφνινο στεφάνι που έβαλαν οι Έλληνες του Λονδίνου στο φέρετρο του Μπάιρον είναι ένα ξεχωριστό κειμήλιο. Τα ημερολόγια του πρώτου Αμερικανού εθελοντή που ήρθε στην Ελλάδα, Τζορτζ Τζάρβις (George Jarvis), γραμμένα στα ελληνικά και αγγλικά είναι από τα πιο συγκινητικά τεκμήρια της έκθεσης (από τα Αρχεία της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής). Το πορτρέτο του κορυφαίου φιλέλληνα Σαμουήλ Γκρίντλεϋ Χάου (Samuel Gridley Howe) από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Αθήνας.

Προσωπογραφία του Σαμουήλ Γκρίντλεϋ Χάου του John Elliot. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Σχολικά εγχειρίδια τυπωμένα στη Μάλτα και τη Σύρο από το Φιλελληνικό Τυπογραφείο εξ Αμερικής, δεκαετία 1830.

Ανάμεσα στα εκθέματα είναι και αντίγραφο της περίφημης «Ελληνίδας σκλάβας» του Αμερικανού γλύπτη Hiram Power, το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατάργηση της δουλείας στην Αμερική, αλλά και στο γυναικείο κίνημα της εποχής. Έπαιξε ρόλο η έξαρση του κινήματος #metoo με όλες τις συγκλονιστικές αποκαλύψεις -σε ΗΠΑ, Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο- που σας ώθησε να επιλέξετε και το συγκεκριμένο γλυπτό για να κοσμήσει αυτήν την έκθεση;

Όσο μεγάλη σημασία και να δίνουμε στο κίνημα #metoo και τη δύναμή του, δεν ήταν αυτός ο κύριος λόγος που με ώθησε να συμπεριλάβω αυτό το άγαλμα στην έκθεση.

Η «Ελληνίδα Σκλάβα» δημιούργησε πραγματικό σάλο στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1840 διότι ήταν το πρώτο γυμνό άγαλμα που εκτέθηκε δημόσια ποτέ στην Αμερική σε μια εποχή απόλυτα πουριτανική. Υπήρχε μάλιστα και διευκρινιστικό φυλλάδιο που εξηγούσε ότι η κοπέλα αν και γυμνή δεν ήταν χυδαία εφόσον ήταν “ντυμένη” με χριστιανική αγνότητα. Η θεματική του έργου δημιουργεί μια γέφυρα μεταξύ του αγώνα των Ελλήνων εναντίον των Οθωμανών, εκμεταλλευόμενη και προβάλλοντας μια σχέση δίπολου μεταξύ Χριστιανισμού και Ισλάμ. Επομένως το άγαλμα αυτό -και το αντίγραφο σε Παριανή πορσελάνη που εκθέτουμε -, μας φέρνει στο νου θέματα φεμινιστικά, κοινωνικά, πολιτικά αλλά και αισθητικά.

Θεωρείτε ότι η ελληνική επανάσταση ίσως ενέπνευσε και ώθησε κατά κάποιο τρόπο τους Αμερικανούς να ξεσηκωθούν ενάντια στον ρατσισμό και τη δουλεία – ξεσηκωμό που οδήγησε στον Αμερικανικό Εμφύλιο;

Δεν ήταν ένας δρόμος απόλυτα ευθύς, αλλά σίγουρα η συνειδητοποίηση κατά κάποιον τρόπο ότι η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένας ξεσηκωμός ενάντια στην σκλαβιά των Οθωμανών που είχε αίσιο τέλος, είχε κάποιον αντίκτυπο στους υπέρμαχους της χειραφέτησης των σκλάβων.

Κατά έναν ενδιαφέροντα τρόπο, η αναφορά αυτού του αγάλματος στα δουλοπάζαρα όπως τα είχαν βιώσει οι Έλληνες από τους Οθωμανούς, και ιδιαίτερα η μεγάλη απήχηση που είχε καθώς ο χαρακτηρισμός «Ελληνίδα» ισοδυναμούσε με τη Χριστιανοσύνη, προσέφερε τροφή στους υπέρμαχους της χειραφέτησης των σκλάβων ώστε να χρησιμοποιήσουν τα δεινά των Ελλήνων στα χέρια των Οθωμανών για τον αγώνα τους ενάντια στη δουλεία.

Πόσο κοντά ήρθατε εσείς η ίδια, ως Ελληνίδα επιμελήτρια της έκθεσης, αλλά και ως γνώστης της Αμερικανικής κοινωνίας σε αυτή τη σχέση Ελλάδας- Ηνωμένων Πολιτειών στον ταραγμένο αιώνα που συνέβησαν οι συγκλονιστικές επαναστάσεις και στις δύο χώρες – στη μία για την απελευθέρωσή της από τα δεσμά ενός ξένου τύραννου και στην άλλη για την απελευθέρωσή της από τον ίδιο τον τύραννο εαυτό της; Τι αποκάλυψε, σε εσάς, η έρευνά σας; 

Η ενασχόληση με μια έκθεση είναι πάντοτε μια εμπειρία που προσφέρει γνώση και διευρύνει τους ορίζοντες του επιμελητή. Προσωπικά έμαθα πάρα πολλά πράγματα για ένα θέμα που δεν ήξερα καλά. Έμαθα πολλά από τις βιογραφίες των αγωνιστών και των εθελοντών· με συγκλόνισε η αυταπάρνηση πολλών Αμερικανών και Αμερικανίδων που έδωσαν από το υστέρημα τους για να βοηθήσουν τον ελληνικό αγώνα· με γοήτευσε η ανδρεία και ο ηρωισμός των νέων Αμερικανών που ήρθαν στην Ελλάδα, παιδιά ακόμη, τόσο μακριά ως εθελοντές· μου προκάλεσε θαυμασμό η αυτοθυσία και η επιμονή των ιεραποστόλων να μάθουν τη γλώσσα μας για να μεταφράσουν τα βιβλία τους και να ανοίξουν τα πρώτα σχολεία για κορίτσια στην Ελλάδα· και με εξέπληξε η δύναμη αυτού του αγάλματος, της «Ελληνίδας Σκλάβας» και οι προεκτάσεις που είχε στον αγώνα κατά της δουλείας στην Αμερική. Τελικά, αυτό που κατάλαβα είναι ότι, παρόλο που οι δύο χώρες βρίσκονταν τόσο μακριά σε μια περίοδο πολύ πριν από τον τηλέγραφο, τα νέα και οι ειδήσεις έφταναν αρκετά γρήγορα και ο αγώνας των Ελλήνων ήταν τόσο δυνατός, τόσο συγκλονιστικός, που μίλησε στις ψυχές των Αμερικανών ακόμα και όταν η επίσημη πολιτική ήταν αντίθετη στην Επανάσταση.

Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολωμού, τυπωμένος στο Μεσολόγγι το 1823. Στροφή 22.

Ζήσατε ανάμεσα στις δύο χώρες όλη σας την ζωή, ποια είναι η άποψή σας για την μεταξύ τους σχέση στο χθες, το σήμερα και το αύριο;

Οι ΗΠΑ ήταν για μένα πάνω από όλα ο χώρος όπου ωρίμασα επιστημονικά μιας και έκανα το διδακτορικό μου στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Λος Άντζελες. Τα αμερικανικά πανεπιστήμια είναι χώροι ανοικτοί, που σε καλοδέχονται και που επικροτούν τη διαφορετικότητα και την πολυμορφία. Η εμπειρία μου εκεί έχει σημαδέψει τον τρόπο που σκέφτομαι και δρω. Ξέρω ότι έχουμε πολλά να μάθουμε εμείς στο επίπεδο της τριτοβάθμιας παιδείας, αλλά και της έρευνας από την Αμερική – αν και τα υπέρογκα δίδακτρα θα δημιουργήσουν διάφορα θέματα σύντομα εκεί, αυτό είναι σίγουρο. Όμως πολιτικά δεν είναι πια ο ίδιος τόπος. Υπάρχουν φορές που δεν τις αναγνωρίζω τις ΗΠΑ.