«Αίμα μου! Τρέξε χαρούμενο! Εκείνη που γιάτρεψε τα τραύματα μου, έρχεται τώρα να με σώσει!». Με αυτά τα λόγια, ο ετοιμοθάνατος Τριστάνος καρτερεί την αγαπημένη του Ιζόλδη και έναν έρωτα που θα βρει δικαίωση στο σμίξιμό του με τον αιώνιο θάνατο.
Το οπερατικό έργο του Ρίχαρντ Βάγκνερ «Τριστάνος και Ιζόλδη» δε μας διδάσκει. Μας εμπνέει να ερωτευθούμε, να βιώσουμε την αγάπη στις πιο υψηλές εκφάνσεις της, να γίνουμε σάρκα μίας αιώνιας ένωσης που υπερβαίνει την ανθρώπινη ζωή. Ορίστε, λοιπόν, το επιμύθιο αυτού του μουσικού παραμυθιού: η αγάπη και ο έρωτας που βρίσκουν την πραγματική τους διάσταση πέρα από την επίγεια ζωή, επέκεινα του ανθρώπινου μέτρου.
Όλες αυτές οι σκέψεις, μπλεγμένες με έντονα συναισθήματα, μας πλημμύρισαν στο Μέγαρο Μουσικής, όπου η Εθνική Λυρική Σκηνή έδωσε για πρώτη φορά στο αθηναϊκό κοινό να απολαύσουν ένα έργο αξεπέραστο στην ιστορία του bel canto.
Η τραγική ιστορία του Τριστάνου και της Ιζόλδης αντλεί το θέμα της από το μεσαιωνικό ιπποτικό παραμύθι Tristan του Γκότφριντ φον Στράσμπουργκ, του οποίου τις ρίζες βρίσκει κανείς στην κέλτικη παράδοση του 12ου αι. Ο μύθος εμφανίζεται σε διάφορες παραλλαγές, ωστόσο βασικός άξονας σε όλες αυτές παραμένει ο έρωτας που αυτονομείται και υπερβαίνει τα πρόσωπα που τον έπλασαν.
Από την παράσταση της ΕΛΣ στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Ο ανομολόγητος έρωτας…
Το επαναλαμβανόμενο θέμα της αγάπης εμφανίζεται ήδη από την πρώτη σκηνή του έργου. Ο Τριστάνος επιστρέφει στο Βασίλειο της Κορνουάλης, έχοντας στο πλάι του την Ιζόλδη και με σκοπό να την παραδώσει στο θείο του και Βασιλέα της Κορνουάλης Μάρκο. Ενώ το καράβι πλησιάζει τον προορισμό του, από τα χείλη ενός ναύτη ακούγεται ένα τραγούδι αγάπης για μία νέα Ιρλανδή που έμεινε στην πατρίδα της, ενώ ο άνεμος, «σαν την ανάσα της αγαπημένης» κόρης από την Ιρλανδία, οδηγεί το ναυτικό στη δική του πατρίδα.
Το τραγούδι του λυπημένου ναυτικού «σπάει» τη σιωπή της Ιζόλδης, η οποία είναι συντετριμμένη από το χαμό του συζύγου και της πατρίδας της. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ιζόλδη αποφασίζει να μιλήσει στο άκουσμα ενός ερωτικού τραγουδιού, που νομίζει μάλιστα ότι προορίζεται για εκείνη. Η σιωπή της νεαρής ξανθής κρύβει μία αλήθεια ανομολόγητη, που παραμένει επτασφράγιστο μυστικό λόγω του κώδικα της γυναικείας ηθικής της εποχής. Όμως αυτό που δε λέγεται, εκδηλώνεται με άλλους κώδικες επικοινωνίας. Αυτοί είναι το τραγούδι του ναυτικού, το βλέμμα της Ιζόλδης που σμίγει με εκείνο του Τριστάνου και τελικά η σύμπτωση των αντιθέτων που συντελείται στο πρόσωπο του Τριστάνου: ο νικητής όλων των μαχών, το πρότυπο ανδρείας, φοβάται και αποφεύγει το βλέμμα της Ιζόλδης.
Η μοίρα φέρνει πιο κοντά τους δύο άδηλα ακόμη ερωτευμένους. Η Ιζόλδη ζητά να δει τον Τριστάνο και εκείνος εμφανίζεται στη σκηνή επιβλητικός αλλά ευγενικός προς την όμορφη γυναίκα. Οι δύο ήρωες αφήνουν αρκετό χρόνο να περάσει πριν μιλήσουν, σαν να παίρνουν τη θέση τους σε μία μάχη που επίκειται άμεσα. Τη σιωπή σπάει ο Τριστάνος, που μιλά μία γλώσσα άχρωμη, με πλήθος όμως συνδηλώσεων που μαρτυρεί τον ανεξομολόγητο έρωτα του προς την Ιζόλδη: « Η κυρία της σιωπής, σιωπή σε μένα επιβάλλει. Αν κατανοώ αυτό που δεν τολμά να ομολογήσει, δεν ομολογώ αυτό που εκείνη δεν κατανοεί».
Τόρστεν Κερλ (Τριστάνος), Αν Πέτερσεν (Ιζόλδη) στην παράσταση της ΕΛΣ
Μετά από μία λογομαχία γεμάτη πάθος μεταξύ των δύο, αποφασίζουν να πιουν ένα δηλητήριο που θα βάλει τέλος στη ζωή τους. Όμως η υπηρέτρια της Ιζόλδης αντικαθιστά κρυφά το δηλητήριο με ένα μαγικό φίλτρο, που κάνει τους δύο πρωταγωνιστές να ομολογήσουν το μέχρι τώρα ανομολόγητο: τον αμοιβαίο έρωτά τους. Η αντικατάσταση του δηλητηρίου με το φίλτρο του έρωτα αποτελεί τον πρώτο εναγκαλισμό της αγάπης με το θάνατο στο βαγκνερικό έργο.
Το πάθος μεταξύ των δύο ερωτευμένων είναι τόσο έντονο, που κάνει τον Τριστάνο να ξεχάσει την πικρή πραγματικότητα. Το καράβι του πλησιάζει στην Κορνουάλη και αυτός πρέπει να παραδώσει την Ιζόλδη στο Βασιλιά Μάρκο. Μόλις συνειδητοποιούν τι συμβαίνει, οι δύο ήρωες αγκαλιάζονται μέσα σε μία έξαρση συναισθημάτων.
Τόρστεν Κερλ (Τριστάνος), Καταρίνα Νταλάυμαν (Μπρανγκαίνε), Αν Πέτερσεν (Ιζόλδη)
Πάθος και προδοσία…
Η δεύτερη πράξη κινείται μεταξύ του έντονου πάθους και της ανείπωτης προδοσίας. Η Ιζόλδη περιμένει τον Τριστάνο στον βασιλικό κήπο, με τον τελευταίο να αψηφά τον κίνδυνο ανακάλυψής του και να προστρέχει στην αγκαλιά της αγαπημένης του. Ακολουθεί ένα μακρύ βράδυ μεταξύ των δύο ερωτευμένων, με το θέμα της νύχτας κυριαρχεί στα λόγια τους: «Πάνω μας έλα και πέσε, νύχτα κρυφή και μυστηριώδη», τραγουδά ο Τριστάνος, με την Ιζόλδη να λέει στον αγαπημένο της πως «θέλω να σε παρασύρω εκεί κάτω, μαζί μου στα βάθη της νύχτας, όπου η καρδιά μου μού υπόσχεται το τέλος του λάθους, εκεί που εξαφανίζεται η τρέλα της διαισθανόμενης αυταπάτης». Είναι, λοιπόν η νύχτα το καταφύγιο για τον έρωτα των δύο ηρώων, που προσπαθούν να κρύψουν τα συναισθήματα τους στο σκοτάδι, μακριά από το αμείλικτο φως της ημέρας.
Μακέτες σκηνικών για την παράσταση της ΕΛΣ
Όμως η στιγμή της κορύφωσης των συναισθημάτων των δύο αγαπημένων κυοφορεί την προδοσία που θα τους χωρίσει. Ο Μέλοτ, αδερφικός φίλος του Τριστάνου, που έχει ήδη ανακαλύψει τον κρυφό έρωτα των δύο προσώπων, εμφανίζεται στη σκηνή με τον Βασιλιά Μάρκο, αποκαλύπτοντας στον τελευταίο το μεγάλο μυστικό του Τριστάνου και της Ιζόλδης. Είναι η στιγμή που εμφανίζεται το πρώτο φως της ημέρας…
Τόρστεν Κερλ (Τριστάνος), Ράινχαρτ Χάγκεν (Μάρκο)
Ο Βασιλιάς, προδομένος από τη στάση του Τριστάνου, αναζητά μια δικαιολογία από τον ήρωα που για τόσα χρόνια τον υπηρέτησε, όμως εκείνος απαντά: «Αυτό που εσύ ζητάς να μάθεις, δε θα το καταλάβεις ποτέ». Τα λόγια του Τριστάνου υμνούν την ακατανίκητη δύναμη του έρωτα, που αρνείται κάθε στάθμιση και συμβιβασμό. Ο ήρωας, εκείνη τη δύσκολη για αυτόν στιγμή, στρέφεται προς την Ιζόλδη με λόγια γεμάτα αγωνία: «Εκεί που τώρα πάει ο Τριστάνος, θέλεις εσύ να τον ακολουθήσεις; Αν δεν υπάρχει σωτηρία, ποιος μπορεί να εξηγήσει στον κόσμο αυτή τη σκοτεινή και απέραντη άβυσσο;». Η Ιζόλδη ανταποκρίνεται στον αγαπημένο της με ένα φιλί και ο Μέλοτ ζητά από το Βασιλιά να αντιδράσει. Η στάση του προδότη φίλου εξοργίζει τον Τριστάνο που καλεί τον φίλο του σε μονομαχία, στην οποία ο ήρωας τραυματίζεται σοβαρά.
Μακέτες κουστουμιών από την παράσταση της ΕΛΣ
Το αιώνιο σμίξιμο…
Στην έκκληση του Τριστάνου προς την Ιζόλδη να τον ακολουθήσει ανταποκρίνεται εκείνη στην τρίτη και δραματικότερη πράξη του έργου, στην οποία βρίσκουμε τον Τριστάνο λαβωμένο, ανάμεσα στα συντρίμμια του κάστρου του. Το σκηνικό πλαίσιο επικοινωνεί με ενάργεια τον εσωτερικό κόσμο του τραγικού ήρωα, ο οποίος, τραυματισμένος σωματικά και ψυχικά, καταριέται το «απαίσιο φίλτρο», που τον βύθισε στον πόνο. Μόνη του παρηγοριά απομένει ο πιστός του ακόλουθος και φίλος Κούρβεναλ . Ο Τριστάνος ποθεί να δει ξανά την αγαπημένη του. Η πραγματικότητα, όμως, του αρνείται αυτή την επιθυμία και η σκέψη της Ιζόλδης τον παρασύρει σε ένα παραλήρημα. «Κούρβεναλ, δεν την βλέπεις;», λέει στο μονάκριβο φίλο του. Η σκηνή είναι δραματική, αφού δείχνει τον ανίκητο ήρωα Τριστάνο να υποκύπτει μπροστά στο χαμό της Ιζόλδης. Εκείνη, ωστόσο, παραμένει πιστή στον αγαπημένο της και φθάνει κοντά του, γεγονός που προκαλεί στον θνήσκοντα Τριστάνο έξαρση χαράς. Πλέον δεν έχει κάτι άλλο να περιμένει και αγκαλιασμένος με την αγαπημένη του αφήνει την τελευταία του πνοή.
Η Ιζόλδη θρηνεί το νεκρό Τριστάνο
Στην Ιζόλδη δε μένει τίποτα άλλο από το να θρηνήσει τον χαμένο της έρωτα με την άρια «Liebestod» («Θάνατος της Αγάπης»), που θα ενώσει για πάντα τους τραγικούς ήρωές. Με το τέλος της άριας, που συνοψίζει στον τίτλο της τα βασικά θέματα του έργου, η Ιζόλδη σμίγει με τον Τριστάνο σε μία ένωση αιώνια που μπορούσε να βρει την τελείωση της μονάχα στην αιωνιότητα του θανάτου.
Το «Τριστάνος και Ιζόλδη» μέσα από τα βιώματα του Βάγκνερ.
Ύμνος στην αιώνια αγάπη, το «Τριστάνος και Ιζόλδη» αποτελεί ένα έργο – καρπό της πολυτάραχης ζωής του Βάγκνερ. Ο γερμανός συνθέτης αποτέλεσε τον «Πατέρα» της γερμανικής όπερας, δίνοντας στην τελευταία τα χαρακτηριστικά εκείνα που την έκαναν να ξεχωρίζει από την ιταλική σχολή όπερας. Τη δεκαετία του 1840 διηύθυνε την όπερα της Δρέσδης, όμως οι ακραίες πολιτικές του πεποιθήσεις τον απέτρεψαν από το να ανεβάσει σειρά έργων του.
Η Γαλλική Επανάσταση του 1848 προκάλεσε επαναστατικό ντελίριο σε πολλές γερμανικές πόλεις, εξάπτοντας τον ενθουσιασμό του Βάγκνερ, που συμμετείχε στην επανάσταση της Δρέσδης του 1849. Η αποτυχία της επανάστασης τον ανάγκασε να εγκαταλείψει τη Γερμανία. Εγκαταστάθηκε στη Ζυρίχη, όπου και γνώρισε τον χορηγό του Όττο Βέζεντονκ, που του πρόσφερε χρήματα και στέγη. Ο γερμανός συνθέτης, όμως, ερωτεύτηκε τη Ματίλντε, γυναίκα του ευεργέτη του. Είναι μάλιστα εκείνη που τον ενέπνευσε να συνθέσει το «Τριστάνος και Ιζόλδη», το οποίο, ύστερα από 15 χρόνια, σηματοδότησε με εντυπωσιακό τρόπο την επιστροφή του βαγκνερικού έργου στη γερμανική σκηνή. Η επιστροφή αυτή οφειλόταν εν πολλοίς στον Λουδοβίκο Β’, βασιλιά της Βαυαρίας από το 1864 και θαυμαστή του Βάγκνερ. Υπερήφανος μάλιστα για το ότι τον φιλοξενούσε στην αυλή του, ο βασιλιάς έγραφε στο ημερολόγιό του: «Εγώ δεν είμαι τίποτα, αυτός είναι τα πάντα», ενώ αναφερόταν σε αυτόν ως πρόσωπο «θεϊκό», υποστηρίζοντας πως είναι ο «Μοναδικός και Ασύγκριτος Ένας».
Ματίλντε Βέζεντονκ και Ρίχαρντ Βάγκνερ
Το έργο «Τριστάνος και Ιζόλδη» αποτελεί καρπό της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ της ζωής και του ανθρώπου, που, συχνά με τρόπο δραματικό, προσπαθεί να ανακαλύψει τον εαυτό του και να αυτοπροσδιοριστεί μέσα στον κόσμο. Ο Βάγκνερ αποτύπωσε μέσα από τη σύνθεσή του τα βιώματα και τον εσωτερικό του κόσμο, ο οποίος, αν κρίνουμε από το έργο και τη ζωή του, ήταν επαναστατικά ανατρεπτικός και βαθύτατα ρομαντικός…
Το πρελούδιο του έργου «Τριστάνος και Ιζόλδη», καθώς και η περίφημη άρια «Liebestod»:
