Ο Προμηθέας Δεσμώτης είναι μια παράσταση για την αντίσταση στην εξουσία (και ο νοών νοείτω)

Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της ρητορικής που αναπτύσσεται τον τελευταίο καιρό σε (σοβαρές ή «καφενειακές») συζητήσεις είναι η αναφορά στο ένδοξο παρελθόν και τους «προγόνους» μας. Η νοσταλγική ωδή στο αρχαιοελληνικό ιδεώδες εκτοξεύεται λεκτικά, εκτός πλαισίου, εν είδει τσιτάτου, χωρίς -τις περισσότερες φορές- να συνοδεύεται από την απαραίτητη επίγνωση. Μπαίνοντας στο προαύλιο ενός λυκείου στο Μεταξουργείο, όπου γίνονται οι πρόβες του Προμηθέα Δεσμώτη, καταλαβαίνεις ότι εδώ το παρελθόν αντιμετωπίζεται με σεβασμό και όχι «άσφαιρη» εξύμνηση. Ο Κώστας Φιλίππογλου σκηνοθετεί μια τραγωδία θεών και τιτάνων με τον Τάσο Νούσια στο ρόλο του ευεργέτη που τιμωρείται απάνθρωπα από το Δία για μια πράξη ελευθερίας και δικαιοσύνης. Μετά από αναβολές και ακυρώσεις λόγω της τρέχουσας κατάστασης, το υπερβατικό ποίημα του Αισχύλου εγκαινιάζει την περιοδεία του στο αρχαίο θέατρο της Δωδώνης που ανοίγει τις πόρτες του μετά από 17 χρόνια. Και το θείο γίνεται πιο ανθρώπινο από ποτέ.

«Θα μπορούσα να πω ότι είναι μια δυναμική παράσταση σύγχρονης αισθητικής, δεν μοιάζει με τραγωδία στην κλασσική της μορφή. Ο λόγος είναι ποιητικός, η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα αποκλειστικά για εμάς είναι εξαιρετικά άμεση, ο χορός αποτελείται από επαγγελματίες χορεύτριες. Το έργο είναι συμβολικό, έχει περιγραφές, στοιχεία και εικόνες από τη μυθολογία. Αυτές οι εικόνες, κινησιολογικά, πήραν μια μορφή ενός ιδιαίτερου ονείρου» λέει στην Popaganda ο Κώστας Φιλίππογλου.

Οι ήρωες της τραγωδίας είναι αθάνατοι. Ο χορός είναι αθάνατες νύμφες, ο Ωκεανός και ο Προμηθέας είναι τιτάνες, ο Ερμής και ο Ήφαιστος είναι θεοί. Η μόνη θνητή είναι η Ιώ, που βρίσκεται σε κατάσταση θεϊκής τρέλας. Με ποιόν τρόπο άραγε τα πάθη των θεών αφορούν και αγγίζουν τους ανθρώπους; Θα σκεφτόταν κανείς ότι χρειάζεται οι θεοί να «γειωθούν» και να καθίσουν δίπλα στο θεατή, ή ο θνητός να «ανοιχτεί» πνευματικά στο απέραντο χάος της αθανασίας με όπλο μια συμβολική θρησκευτικότητα. «Η θρησκευτικότητα είναι το πρώτο επίπεδο αυτής της τραγωδίας. Το δεύτερο όμως, και εξίσου σημαντικό είναι το πολιτικό επίπεδο, αφού ο Αισχύλος ήταν μαχητής δημοκράτης και μέσα από το έργο περνά όλα τα μηνύματα της εποχής. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε, ότι οι αρχαίοι χρησιμοποιούν το μύθο για να μιλήσουν για την εποχή τους. Οπότε ο Προμηθέας δεσμώτης φαίνεται πιο σύγχρονος από ποτέ: όσα λέει για την αδίστακτη εξουσία, τη φιλανθρωπία και την ισότητα αντανακλούν πολύ στο σήμερα τόσο το δικό μας, όσο και όλου του πλανήτη. Δεν είναι τυχαίο το ότι χρησιμοποιεί τη λέξη εξουσία και δεν την αντικαθιστά με το Δία ή τους θεούς». Όμως πόλις σημαίνει ένωση πολιτών και ο Αισχύλος τους προσεγγίζει υφαίνοντας ψυχαναλυτικές δομές στον καμβά του έργου. «Είναι έργο πολιτικό που περιλαμβάνει και όλα αυτά τα ιερά στοιχεία. Παλιά, οι αρχαίοι μιλώντας για το ανεξήγητο του κόσμου φαντάζονταν εικόνες μαγικές και περίεργες. Αυτές οι εικόνες σήμερα αντανακλούν για εμάς τον κόσμο της ψυχανάλυσης και των συμβόλων. Εκείνο που φάνταζε τότε ως άγνωστο έξω από τα όρια του κόσμου, είναι τώρα το άγνωστο μέσα μας, το ξένο μέρος του ασυνειδήτου. Έτσι δουλέψαμε με τις εικόνες του έργου, που τελικά είναι βαθιά ψυχαναλυτικό». 

Ποιος είναι όμως πραγματικά ο Προμηθέας Δεσμώτης; «Είναι τιτάνας, ένα θεϊκό εμβληματικό πρόσωπο που φωτίζει την ανθρωπότητα. Κουβαλά πάνω του την αντίσταση, το αντιεξουσιαστικό, το ουμανιστικό κομμάτι που με ενδιαφέρει πάρα πολύ. Πάλεψε για ένα ισονομικό και αξιακό σύστημα προσπαθώντας να σώσει ένα πλάσμα απ’ το οποίο δεν είχε κανένα συμφέρον “εκτός απ’ την ελπίδα ενός καλύτερου ανθρώπου”, όπως λέει. Είναι ο δικός μας άγιος ο Προμηθέας, λέω εγώ. Κι έχει μια τεράστια πίκρα για την τιμωρία που του επιβάλλει ο Δίας. “Έπραξα κάτι εξαιρετικά παράνομο, αλλά δεν περίμενα ποτέ να βρεθώ στην πέτρινη εξορία μιας ερημιάς”, λέει. Είναι έκπτωτος θεός, αλλά διατηρεί ακόμα τις δυνάμεις και την αθανασία του και γι’ αυτό υπόκειται σε αιώνιο μαρτύριο μέχρι τη λύτρωσή του. Η διαχρονικότητά του, ειδικά τώρα αποδεικνύει το πόσο σπουδαία παρακαταθήκη μας άφησαν οι πρόγονοί μας. Η συνάντησή μας είναι μοιραία και ευτυχής», λέει ο Τάσος Νούσιας για το ρόλο του. 

Ο ίδιος δίνει ιδιαίτερη σημασία και στο χωροχρονικό συμβολισμό που αναδύεται από την έναρξη της παράστασης στο θέατρο της Δωδώνης. «Το γεγονός ότι το θέατρο της Δωδώνης επανεκκινείται με αφορμή τον Προμηθέα, ο οποίος περιλαμβάνει αυτούσιες αναφορές στο αρχαίο θέατρο, δημιουργεί εκτός των άλλων μια γεωγραφική σχέση. Συνηγορούν πολλά πράγματα, η πολιτική κατάσταση, η περιγραφή της Δωδώνης στο κείμενο και η παράδοσή της στον πραγματικό της προορισμό, να φιλοξενεί παραστάσεις. Σε βάθος χρόνου ίσως μπορούμε να μιλάμε και για κάποιο φεστιβάλ στο θέατρο της Δωδώνης». 

Και πώς άραγε αυτό το ενεργειακά φορτισμένο εικαστικό ταξίδι φτάνει στο τέλος του; «Αντί του παραδοσιακού τέλους, η παράσταση κλείνει θέτοντας το ερώτημα “ως πότε;” και απαντώντας “για πάντα”. Γι’ αυτό το αιώνιο έργο του ανθρώπου να πράττει, να κάνει λάθη, να συνεχίζει με ελπίδα, να γκρεμίζονται όλα γύρω του και να ξαναχτίζει μιλάει το έργο και δεν είναι παρά ο κύκλος της ζωής και η ελπίδα που καθορίζει το ανθρώπινο είδος», λέει ο Φιλίππογλου και ο Νούσιας συμπληρώνει: «Η τραγωδία έχει το μέγεθος αναμέτρησης θεού, δικαίου, αξιακού κώδικα, λειτουργίες που κρίνονται στα θέατρα από το δήμο, μέσα σε μια κοινωνική όσμωση και ο καθένας τοποθετείται διαφορετικά. Εμείς θέλουμε να είμαστε συνεπείς απέναντι στην “παρτιτούρα” μας, να την αποδώσουμε καθαρά και να την αναδείξουμε. Ο καθένας θα πάρει ένα κομμάτι, θα το κουβαλήσει και αυτό είναι για εμάς η λύτρωσή μας. Μιλάμε για ζητήματα διαχρονικά που μας απασχολούν κάθε μέρα, τη στάση της θυσίας, την αντίσταση, την υπομονή. Ένας θεός, αλλά κι ο άνθρωπος κατ’ εικόνα και καθομοίωσή του, αυτό το υπαρξιακό ζήτημα επανέρχεται. Βλέπεις γιατί αξίζει να παλεύεις».