Το σεξ χωρίς συναίνεση είναι βιασμός

Στις αρχές του Μάρτη το Υπουργείο Δικαιοσύνης έθεσε σε διαβούλευση ένα νέο σχέδιο Ποινικού Κώδικα, το οποίο προξένησε αντιδράσεις με πολλές από τις προτεινόμενες διατάξεις του. Μια από τις ρυθμίσεις που τροποποιήθηκαν αφορούσε στο νομικό ορισμό του βιασμού. Κι ενώ όλες περίμεναν το κράτος να αφουγκραστεί την αναγκαιότητα για την εννοιολόγηση του βιασμού στη βάση της συναίνεσης, όπως άλλωστε απορρέει από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης που έχει κυρωθεί από την ελληνική Βουλή, αυτό που ήρθε ήταν μια ακόμα μεγαλύτερη οπισθοχώρηση. Συγκεκριμένα προτεινόμενη τροποποίηση στο άρθρο 336 του Ποινικού Κώδικα παρέχει τον ακόλουθο ορισμό: «Όποιος με σωματική βία ή με απειλή σοβαρού και άμεσου κινδύνου ζωής ή σωματικής ακεραιότητας εξαναγκάζει άλλον σε επιχείρηση ή ανοχή γενετήσιας πράξης τιμωρείται με κάθειρξη. Γενετήσια πράξη είναι η συνουσία και οι ίσης βαρύτητας με αυτήν πράξεις».

Η πρόταση περιορίζει το έγκλημα του βιασμού στην άσκηση σωματικής βίας, παραβλέποντας μια σειρά από άλλες συνθήκες που συντελείται βιασμός , όπως είναι ο εκβιασμός με χρήση βίντεο , η χρήση αλκοόλ ή ουσιών, ο οικονομικός ή εργασιακός εξαναγκασμός. Είναι ξεκάθαρο ότι με τη συνέχιση αυτής της αντίληψης, θα εμπεδωθεί το πνεύμα ατιμωρησίας των δραστών και ο βιασμός θα παραμείνει το μοναδικό έγκλημα όπου ενοχοποιείται το θύμα και όχι ο θύτης. Γι’ αυτό έχει ξεσηκώσει τις διαμαρτυρίες του φεμινιστικού κινήματος αλλά και των φορέων ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Η Διεθνής Αμνηστία στο πλαίσιο της εκστρατείας που κάνει, ώστε να θεμελιωθεί η έννοια της ελεύθερα δοθείσης συναίνεσης στην αναγνώριση του βιασμού στο νομοθετικό οικοδόμημα της χώρας, διοργάνωσε την περασμένη εβδομάδα ενημερωτική εκδήλωση.

Σ’ αυτήν συμμετείχε η Katarina Bergehed, Ανώτατη Σύμβουλος Πολιτικής για τα δικαιώματα των γυναικών και τα σεξουαλικά/ αναπαραγωγικά δικαιώματα του σουηδικού τμήματος της οργάνωσης και υπεύθυνη της εκστρατείας για τη νομοθετική αλλαγή του βιασμού στη Σουηδία, που υπερψηφίστηκε το 2018. Η ίδια μίλησε στην Popaganda για την εμπειρία της Σουηδίας αλλά και την άμεση προτεραιότητα να προστατευτεί διεθνώς η σεξουαλική αυτενέργεια.

Katarina Bergehed/ Φωτογραφία από το twitter.

Η Διεθνής Αμνηστία έχει ξεκινήσει μια πανευρωπαϊκή καμπάνια για το ζήτημα του βιασμού. Ποιος είναι ο στόχος αυτής της πρωτοβουλίας; Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, την οποία έχουν υπογράψει πολλά κράτη – και η Ελλάδα – καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα της έμφυλης βίας και διατυπώνει ξεκάθαρα ότι όλες οι μη συναινετικές σεξουαλικές πράξεις δεν πρέπει να γίνονται αποδεκτές. Ωστόσο, πολύ λίγα κράτη έχουν προσαρμόσει το νομοθετικό τους πλαίσιο σε αυτή την κατεύθυνση. Για την ακρίβεια μόλις οχτώ ευρωπαϊκές χώρες έχουν θεσμοθετήσει τη συναίνεση για το ορισμό του βιασμού. Ο στόχος, λοιπόν, είναι ακριβώς η ευθυγράμμιση του νόμου με την πρόβλεψη της Σύμβασης.

Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις στην πλειονότητα τους ανθίστανται σε μια τέτοια αλλαγή. Είναι ζήτημα έλλειψης πολιτικής βούλησης και κυριαρχίας στερεοτύπων ως προς το έγκλημα του βιασμού; Υπάρχει μια πολύ στερεοτυπική αντίληψη για το βιασμό που προϋποθέτει τη χρήση βίας ή σοβαρής απειλής για την αναγνώριση του. Ο νόμος , όμως, οφείλει να προστατεύσει τη σωματική, διανοητική, ψυχική και σεξουαλική αυτονομία όλων των ανθρώπων. Είναι ανθρώπινο δικαίωμα να αποφασίζεις ελεύθερα με ποιόν, που, πότε και υπό ποιες συνθήκες θες να κάνεις σεξ. Πρέπει να δουλέψουμε πολύ γι’ αυτή την αλλαγή γιατί συνεπάγεται αλλαγή νοοτροπίας. Ξέρουμε ότι οι πολιτικοί δε βρίσκονται στην εμπροσθοφυλακή αυτού του αγώνα. Πρέπει να ενεργοποιηθούν τα κοινωνικά κινήματα, να ορίσουν τα δικαιώματα τους και να απαιτήσουν να γίνουν σεβαστά από το νόμο.

Στη Σουηδία πετύχατε την αλλαγή του νόμου. Μπορείτε να μας μεταφέρετε λίγο την εμπειρία σας από αυτή την καμπάνια; Στη Σουηδία ξεκινήσαμε την προσπάθεια με την Διεθνή Αμνηστία το 2008. Ασκήσαμε κριτική στο νόμο που ίσχυε τότε, καθώς για να θεωρηθεί βιασμός έπρεπε να υπάρχει διείσδυση, σωματική βία, απειλή ή το θύμα να βρισκόταν σε ευάλωτη κατάσταση, σε  κατάσταση ύπνου ή χρήσης αλκοόλ/ουσιών. Ακόμα αναγνωριζόταν και η τονική ακινησία, το πάγωμα δηλαδή του σώματος , ως μια πολύ συνηθισμένη αντίδραση σε συνθήκη φόβου. Αυτά εμπεριέχονταν αλλά υπάρχουν κι άλλες περιστάσεις στις οποίες μπορεί να συντελεστεί ένας βιασμός. Παρότι δεν αναγνωριζόταν, ήταν βιασμός και έπληττε βάναυσα τα υποκείμενα. Αποφανθήκαμε ότι δεν ήταν επαρκές το νομοθετικό πλαίσιο. Για παράδειγμα πριν μερικά χρόνια είχαμε αναφορές ότι κάποια κορίτσια είχαν υποστεί βιασμό σε μουσικό φεστιβάλ με πολύ κόσμο και φασαρία. Τις προσέγγισε κάποιος άγνωστος άνδρας ξαφνικά και τις παραβίασε με το χέρι του. Αυτές οι γυναίκες δεν αντιμετώπισαν βία ή απειλή. Ωστόσο, ήταν βιασμός γιατί δέχτηκαν μια επίθεση στο σώμα τους, δε συμμετείχαν σ’ αυτή την πράξη με τη θέληση τους, δε ρωτήθηκαν καν. Αναπτύχθηκε ένα μεγάλο κίνημα και το 2018 άλλαξε ο νόμος. Ο νέος ορισμός δεν αναφέρει μεν τη λέξη συναίνεση αλλά την περιγράφει με σαφήνεια. Λέει, δηλαδή, ότι οποιοσδήποτε κάνει σεξ ή οποιαδήποτε σεξουαλική πράξη με άτομο που δε συμμετέχει με τη θέληση του, διαπράττει βιασμό.

Φαντάζομαι ότι είναι νωρίς ακόμα αλλά παρατηρείτε ήδη κάποια θετική επίδραση από την εφαρμογή του νόμου; Έχουμε ήδη καταγγελίες και αποφάσεις βάση του νέου νόμου και πιστεύω ότι θα αυξηθούν με την πάροδο του χρόνου. Υπάρχει , όμως, αντιστροφή του κλίματος. Έκανα πολλές συνεντεύξεις με αστυνομικούς, δικαστές, δικηγόρους που αρχικά ήταν επιφυλακτικοί ως προς την αλλαγή. Τώρα που εφαρμόζεται ο νόμος κατανοούν ότι βγάζει νόημα. Αποδέχονται ότι το ζήτημα δεν είναι μόνο η βία αλλά η παραβίαση του δικαιώματος στην αυτενέργεια. Το σημαντικό είναι ότι οργανώθηκε μια μεγάλη εκστρατεία ενημέρωσης  για την πληροφόρηση και την ευαισθητοποίηση του κόσμου. Αυτό είναι αναγκαίο να συμβαίνει όταν θέτεις ένα νέο νόμο σε ισχύ, γιατί δίνει μια ευκαιρία για δημόσια συζήτηση που ανοίγει τα μυαλά και κάνει την κοινωνία ένα πιο ασφαλές μέρος. Πήγα σε ένα σεμινάριο με νέους ανθρώπους και παρατήρησα ότι σε ποσοστό πάνω από 90% όχι απλά γνώριζαν το νέο νόμο αλλά κατανοούσαν τη σημασία του.

Έχει δηλαδή κι έναν παιδαγωγικό χαρακτήρα προς την κοινωνία η αλλαγή του νόμου; Σίγουρα. Στέλνει ένα μήνυμα ότι υπάρχουν συμπεριφορές που δεν είναι αποδεκτές. Μακροπρόθεσμα οι κοινωνίες πρέπει να αλλάξουν, να σταματήσουν να ενοχοποιούν τα θύματα και να αποδομήσουν τα στερεότυπα. Πρέπει οι άνδρες – το αναφέρω έτσι γιατί οι βιασμοί πλήττουν κυρίως γυναίκες και θηλυκότητες – να μάθουν να το επικοινωνούν, να ρωτάνε όταν θέλουν να κάνουν σεξ, να μη μαντεύουν ή να υποθέτουν αλλά να ξεκαθαρίζουν αν κάτι σημαίνει ναι. Και να σέβονται το όχι.

Υπάρχει ένα επιχείρημα που αρθρώνεται στην Ελλάδα από εκείνους που αντιμάχονται τη νομοθετική βελτίωση, ότι ένας ορισμός στη βάση της συναίνεσης υπάρχει κίνδυνος να χρησιμοποιηθεί για ψευδείς καταγγελίες. Θεωρείτε υπαρκτό ένα τέτοιο ενδεχόμενο ή δικαιολογία απραξίας; Είναι μύθος ότι οι γυναίκες θα πουν ψέματα καταγγέλλοντας έναν βιασμό. Δεν έχει αποδειχθεί πουθενά στον κόσμο κάτι τέτοιο. Είναι εντελώς αβάσιμο να εικάζει κάποιος ότι μια γυναίκα θα εμπλακεί στην τόσο ψυχοφθόρα διαδικασία καταγγελίας ενός βιασμού, θα αναλάβει αυτό το μεγάλο ρίσκο, απλά και μόνο για να πει ψέματα.

Σε μια παλιότερη πανευρωπαϊκή έρευνα φάνηκε ότι το 27% των Ευρωπαίων και το 35% των Ελλήνων νομιμοποιεί συνειδησιακά  το βιασμό υπό όρους, όπως τα ρούχα ή η σεξουαλική ζωή του θύματος. Αυτού του τύπου η κοινωνική αποδοχή διαμορφώνει το υπόστρωμα της κουλτούρας του βιασμού; Αναμφισβήτητα και είναι τρομακτικό. Η ενοχοποίηση του θύματος πολλές φορές εσωτερικεύεται και οδηγεί στην αυτοενοχοποίηση. Βλέπουμε επιζήσασες βιασμών να αναρωτιούνται αν έφεραν ευθύνες για αυτό που τις συνέβη. Αυτή η αντιστροφή ρόλων δεν εντοπίζεται σε κανένα άλλο έγκλημα παρά μόνο στα εγκλήματα έμφυλης βίας. Ποτέ δε θα ενοχοποιηθεί ένα θύμα ληστείας. Η ευθύνη πρέπει να πηγαίνει εκεί που ανήκει. Το να εξαναγκάζεται ένα άτομο να κάνει σεξ χωρίς τη θέληση του είναι ευθύνη των δραστών, του συστήματος απονομής δικαιοσύνης, της Πολιτείας. Υπάρχει και στη Σουηδία ένα τέτοιο ποσοστό ,σαφώς πολύ μικρότερο αλλά είναι η λυπηρή όψη της πραγματικότητας που βιώνουμε.

Στην Ελλάδα είχαμε αθωωτικές αποφάσεις για κραυγαλέες υποθέσεις βιασμού (περιπτώσεις Ξάνθης και Αμαρύνθου). Αυτό είναι ένα σινιάλο ατιμωρησίας; Είναι σα να λέει το δικαστήριο στους εν δυνάμει δράστες ότι μπορούν να βιάσουν γιατί πιθανότατα δε θα υποστούν κυρώσεις; Ναι κι είναι ο βασικός λόγος που διεθνώς έχουμε λίγες καταγγελίες βιασμών. Λίγες υποθέσεις φτάνουν μέχρι τη δικαστική αίθουσα. Πολλές αποσιωπώνται. Δεν έχουμε καν καθαρή εικόνα για το εύρος του εγκλήματος, καθώς δεν υπάρχουν επίσημες καταγραφές. Υπάρχει τεράστια ανάγκη να αλλάξει η μεταχείριση των θυμάτων από το δικαστικό σύστημα, είναι άκρως ταπεινωτική. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι αν αμφισβητηθούν τα δικαιώματα μας, θα μπορούμε να απευθυνθούμε κάπου και θα αποδοθεί δικαιοσύνη. Πρέπει να υπάρχει αυτός ο δεσμός εμπιστοσύνης.

Στην Ελλάδα, παρότι στην κυβέρνηση βρίσκεται ένα αριστερό κόμμα, η ρύθμιση που έχει προταθεί όχι απλά δεν ενσωματώνει τη συναίνεση στον ορισμό του βιασμού αλλά αναδιπλώνεται στην πιο στερεοτυπική μορφή του βιασμού με την άσκηση σωματικής βίας. Ποια είναι η προτροπή σας προς τις ελληνικές αρχές; Να αλλάξουν μυαλά. Το ελληνικό κράτος έχει υπογράψει τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης. Έχει υποχρέωση να φέρει έναν νόμο στη βάση της συναίνεσης και να προστατέψει τη σεξουαλική αυτενέργεια. Για μένα δεν τίθεται ζήτημα πολιτικού χρωματισμού. Είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και πρέπει να γίνει σεβαστό. Στη Σουηδία η συγκεκριμένη ρύθμιση ψηφίστηκε ομόφωνα. Είναι πολύ ελπιδοφόρο, όμως, ότι στην Ελλάδα μαζικοποιείται το φεμινιστικό κίνημα. Αυτό θα κάνει τη διαφορά. Η πρόοδος δεν έρχεται χωρίς κινήματα.