«Θεωρείται δεδομένο ότι πρέπει να είσαι ιδιοκτήτης για να έχεις μια στέγη πάνω από το κεφάλι σου. Νομίζω πως αυτό είναι πραγματικά προβληματικό», έλεγε σε συνέντευξή του ο ριζοσπάστης γεωγράφος Ντέιβιντ Χάρβεϊ. Πολλοί –εξηγούσε- απλώς δεν έχουν τα χρήματα για κάτι τέτοιο, «αλλά και από τη θέση του ενοικιαστή, είσαι ευάλωτος. Οπότε ίσως χρειάζεσαι ένα τελείως διαφορετικό καθεστώς ιδιοκτησίας για να μοιράσεις τις αξίες χρήσης σε μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού».
Μα αν δεν είσαι ούτε ιδιοκτήτης ούτε ενοικιαστής, τι άλλο μπορείς να είσαι; Η ανοιχτή ομάδα CoHab Athens μας λύνει την απορία: «Η συνεταιριστική κατοικία είναι μια λύση, μια απάντηση στο θέμα της στέγης σήμερα», εξηγεί η αρχιτεκτόνισσα Ηλέκτρα Μαντσίνη, μέλος της ομάδας. «Σκοπός είναι να διατηρηθεί χαμηλό το ενοίκιο, να μην ακολουθεί δηλαδή τα πάνω κάτω της αγοράς». Στο μοντέλο αυτό, «η κατοικία αντιμετωπίζεται ως κοινωνικό αγαθό, όχι ως εμπορικό προϊόν».
Τη στιγμή που στην Ελλάδα γίνεται «gentrification πάρτι», είναι σαφές πόσο σημαντικό θα ήταν η κατοικία να μην αντιμετωπίζεται κερδοσκοπικά, τουλάχιστον όχι συλλήβδην. Ο αγγλικός όρος gentrification περιγράφει τη διαδικασία με την οποία ο χαρακτήρας μιας φτωχής αστικής περιοχής αλλάζει καθώς μετακομίζει εκεί ευκατάστατος πληθυσμός, βελτιώνοντας μεν τις υποδομές, εκτοπίζοντας δε τους κατοίκους.
Στο πλαίσιο λοιπόν του gentrification, συνήθως διαβάζουμε ότι αγόρασε μαζικά διαμερίσματα κάποιος «επενδυτής». Φανταστείτε όμως να διαβάζαμε ότι τα αγόρασε ένας φοιτητικός συνεταιρισμός!
«Σε μια πολυκατοικία, έχουμε ιδιοκτήτες, έχουμε ενοικιαστές… Στην περίπτωση που αναλαμβάνει ένας συλλογικός φορέας, έχουμε τον φορέα στον οποίο ανήκει το ακίνητο συλλογικά, τον συνεταιρισμό. Όσοι συμμετέχουν σε αυτό το εγχείρημα είναι μέλη του, πληρώνοντας ένα ενοίκιο και κατέχοντας μια μερίδα στον συνεταιρισμό, δεν κατέχουν όμως κανένα κομμάτι του κτιρίου. Οπότε το συμφέρον μας είναι να είναι όλο το ακίνητο σε καλή κατάσταση», εξηγεί η επίσης αρχιτεκτόνισσα και μέλος του CoHab Athens Κωνσταντίνα Θεοδώρου. Πρόκειται στην ουσία για μια διαφορετική σχέση με την ιδιοκτησία.
Στο CoHab Athens, διερευνούν το ισχύον νομοθετικό και κοινωνικό πλαίσιο στη χώρα μας για να προτείνουν εργαλεία και να διαμορφώσουν πιλοτικά παραδείγματα συνεταιριστικής κατοικίας. Για παράδειγμα, εργάζονται από κοινού με μια ομάδα συνταξιούχων, οι οποίοι ενδιαφέρονται να ζήσουν σε συλλογική κοινωνική κατοικία.
https://www.youtube.com/watch?v=E0xOzWZ3V40&t=257s
Ζυρίχη, Βαρκελώνη. Αθήνα;
Ταυτόχρονα, το CoHab Athens συμμετέχει σε δίκτυα ανταλλαγής εμπειριών και γνώσης σε διεθνές επίπεδο. Έτσι η Ηλέκτρα μας λέει για τη Ζυρίχη και τον συνεταιρισμό Wogenau εκεί, ο οποίος «συλλέγει ακίνητα που δεν είναι ελκυστικά στην αγορά, οπότε έχουμε μια πλήρη εκμετάλλευση του οικοδομικού αποθέματος». Έως το τέλος του 2021, ο προαναφερθείς συνεταιρισμός «είχε πάνω από 1.000 κατοίκους, είχε συλλέξει πάνω από 500 διαμερίσματα και τα μέλη ήταν 5.000». Στην Ελλάδα θεωρεί ότι αυτή θα ήταν βιώσιμη λύση, καθώς είναι δύσκολο να βρεις μια ολόκληρη πολυκατοικία κενή, για παράδειγμα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Ζυρίχη -που, όχι μόνο δεν αντιμετωπίζει στεγαστική κρίση, αλλά έχει υψηλότατο επίπεδο διαβίωσης- το ποσοστό μη κερδοσκοπικών κατοικιών είναι το τεράστιο 25%. Σε όλη την Ελβετία, είναι 9%.
Παραδείγματα συνεταιριστικής κατοικίας υπάρχουν πολλά στη Βόρεια Ευρώπη, μας λένε η Ηλέκτρα και η Κωνσταντίνα. Βέβαια, το ευρωπαϊκό αρχιτεκτονικό βραβείο Mies Van Der Rohe απονεμήθηκε το 2022 στη νεόδμητη πρότυπη συνεταιριστική κατοικία La Borda στην (επίσης πολύπαθη από τον υπερτουρισμό και το gentrification) Βαρκελώνη, όπου βέβαια έχει δήμαρχο την «κινηματική» Άντα Κολάου. Ανάλογα εγχειρήματα έχουν αναπτυχθεί όμως και στη φτωχότερη Κεντρική & Ανατολική Ευρώπη.
Ωραία ακούγονται όλα αυτά. Πώς ξεκινάμε;
«Ο συνεταιρισμός παίρνει ένα δάνειο, είτε από τράπεζα είτε από άμεσο δάνειο από φίλους για να αγοράσει το ακίνητο. Συμμετέχουν με ένα μέρισμα οι μελλοντικοί κάτοικοι, το οποίο παίρνουν όταν φεύγουν από τον συνεταιρισμό», λέει η Κωνσταντίνα Θεοδώρου.
Ποια η διαφορά όμως του να παίρνεις δάνειο από τράπεζα ως ιδιώτης και ως συνεταιρισμός, αφού όταν χρεώνεσαι γίνεσαι έτσι κι αλλιώς ευάλωτος (όπως λένε στις ΗΠΑ, «οι χρεωμένοι ιδιοκτήτες σπιτιών δεν απεργούν»);
Στην Ελλάδα, πέραν του ότι δεν υπάρχει συγκροτημένο σχετικό θεσμικό πλαίσιο, το κομμάτι της χρηματοδότησης είναι όντως ένα από τα βασικά εμπόδια στην υλοποίηση αυτών των εγχειρημάτων, επιβεβαιώνει η Ηλέκτρα Μαντσίνη. Γιατί για να ευδοκιμήσει η συνεταιριστική κατοικία, βασικές προϋποθέσεις είναι η διευκόλυνση στην παραχώρηση γης ή κτιρίων, η απαλλαγή από τη φορολογία, η διευκόλυνση χρηματοδότησης.
«Είμαστε σε ένα κράτος όπου δεν υπάρχει κοινωνική κατοικία. Και σίγουρα η συνεταιριστική κατοικία δεν μπορεί να υποκαταστήσει την έλλειψη κοινωνικής κατοικίας», συμπληρώνει η Κωνσταντίνα Θεοδώρου. Με τις υπάρχουσες συνθήκες στην Ελλάδα, όπου δεν υπάρχει ευνοϊκό φορολογικό πλαίσιο, η συλλογική κοινωνική κατοικία είναι λύση που απευθύνεται κυρίως στη μεσαία τάξη. «Χρειάζεται στήριξη από το κράτος για να γίνει μια λύση που απευθύνεται σε όλους», τονίζει η Κωνσταντίνα.
Το γιατί πλέον δεν υπάρχει κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα είναι άλλο σημαντικό ερώτημα. Ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας καταργήθηκε το 2012 με το δεύτερο Μνημόνιο. Ίσως γιατί, όπως είχε πει ο Άγγλος κοινωνιολόγος και πολιτικός επιστήμονας Κόλιν Κράουτς, σε ένα ιδανικό νεοφιλελεύθερο σύμπαν, «οι ένοικοι της κοινωνικής κατοικίας είναι το ανεπιθύμητο απομεινάρι ενός προ-νεοφιλελεύθερου παρελθόντος».
Η ταφόπλακα της κοινωνικής κατοικίας μπήκε την περίοδο της κρίσης, όταν ο κόσμος την είχε περισσότερο ανάγκη. «Παραδοσιακά στην Ελλάδα έχουμε τη μικρή ιδιοκτησία και τη στήριξη της μικρής ιδιοκτησίας. Η αλλαγή που συμβαίνει μέσα στην κρίση είναι η μετάβαση από τη μικρή στη μεγάλη ιδιοκτησία και θεσμική ιδιοκτησία», λέει η Κωνσταντίνα Θεοδώρου. Κι αυτό δημιουργεί ένα σοβαρό πρόβλημα στις γειτονιές και εκτοξεύει τις τιμές, τονίζει. Κενά διαμερίσματα, κενά ακίνητα, που κάποια στιγμή καταγράφηκαν να αποτελούν το 30% του συνολικού κτιριακού αποθέματος!
Αριθμοί που αποτυπώνουν τη στεγαστική κρίση στην Ελλάδα σήμερα: To 34,2% των ελληνικών νοικοκυριών στις αστικές περιοχές δαπάνησαν περισσότερο από το 40% του διαθέσιμου εισοδήματός τους για στέγαση το 2021, σύμφωνα με τη Eurostat – το υψηλότερο ποσοστό στην ΕΕ. Τα ενοίκια αυξήθηκαν έως και 35% στην Αττική και έως και 25% στην περιφέρεια μεταξύ 2018-2022 – περαιτέρω αύξηση 3-7% αναμενόταν εντός του 2023. Επτακόσιες χιλιάδες ακίνητα εκτιμάται ότι κινδυνεύουν με πλειστηριασμό – το 50%, κατοικίες. Τα 150.000 από αυτά αναμένεται να εκπλειστηριαστούν την επόμενη τριετία. Η πρώτη κατοικία δεν προστατεύεται πια στην Ελλάδα. Μπορεί να εκπλειστηριαστεί ακόμα και για χρέος 20.000 ευρώ.
Είναι σε αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες -συνθήκες που οδηγούν σε αστεγία αλλά και πλήρη διάρρηξη των κοινωνικών σχέσεων με τρομακτικές συνέπειες- που το CoHab Athens μας καλεί να εργαστούμε για την εφαρμογή ενός διαφορετικού στεγαστικού μοντέλου.
Γιατί η συνεταιριστική κατοικία είναι κάτι πολύ ευρύτερο από μια λύση στέγασης. Οι ένοικοι μπορούν αν θέλουν να δημιουργήσουν χώρους και υπηρεσίες προσβάσιμες για όλους. «Δεν πρόκειται για κοινόβιο. Ο καθένας έχει το διαμέρισμά του, αλλά επιπλέον αυτού έχει κοινόχρηστους χώρους αν το επιθυμήσει. Μπορεί να έχει κοινόχρηστη κουζίνα, κοινόχρηστη σάουνα, παροχές που δεν θα μπορούσε να έχει μεμονωμένα και ατομικά. Διαμερισμός χώρων, χρόνου, φροντίδας». Μπορούν να δημιουργηθούν αίθουσες για τη φροντίδα ηλικιωμένων και παιδιών, χώροι εργασίας, διαβάσματος, διαμοιρασμός αυτοκινήτων. Για παράδειγμα, ένας γονέας που θα αναλάβει να φροντίσει τα παιδιά, δεν μπορεί να το κάνει σε ένα διαμέρισμα 50 τμ. «Μπορεί όμως να το κάνει στον κοινόχρηστο χώρο ενός συγκροτήματος συλλογικής κατοικίας», τονίζει η Κωνσταντίνα Θεοδώρου.
Συνήθως, οι χώροι αυτοί είναι ανοιχτοί και προς τη γειτονιά.
Διαβάζω πώς έχει διαμορφωθεί μια συλλογική κοινωνική κατοικία στη Ζυρίχη: «Ένας λαχανόκηπος φωλιάζει μεταξύ κτιρίων όπου στεγάζονται διάφορες οικογένειες. Υπάρχει χώρος μπάρμπεκιου και παιδικές χαρές, βιβλιοπωλείο και ραφείο στο ισόγειο. Στο μέσον υπάρχει η “πλατεία του χωριού” με συντριβάνι, δέντρα και παγκάκια. Το σύμπλεγμα Hunziker είναι κάτι σαν μικρό χωριό, όπου μένουν 1.400 άνθρωποι σε κοντινές αποστάσεις από το 2015». Έχει κι άλλους κοινόχρηστους χώρους: σάουνα, εσωτερικό παιδότοπο, μπιστρό, αίθουσες εκδηλώσεων-σεμιναρίων-εργασίας, ξενώνα, κοινό κήπο, «επισκευαστήριο» από όπου δανείζεσαι εργαλεία ή μπορείς να φουσκώνεις τα λάστιχα του ποδηλάτου σου.
Ονειρικό;
Στην Ελλάδα της κρίσης, το CoHab Athens προτείνει ουσιαστικά να αλλάξουμε κοσμοθεωρία. Η συλλογική κοινωνική κατοικία θα ήταν ένα τεράστιο βήμα προς την αποκατάσταση των κοινωνικών σχέσεων, προς την ανάσταση του συλλογικού. Σε τελική ανάλυση, όπως συνοψίζει η Κωνσταντίνα: «Η συνεταιριστική κατοικία είναι κάτι διαφορετικό, γιατί δεν έρχεται από τα πάνω, έρχεται από τα κάτω, και με τους όρους τους δικούς μας».
