Το 2015 ήταν ένας «διαστημικός» χρόνος. Όχι μόνο γιατί ξεκίνησε με το Interstellar και κλείνει με το Star Wars, αλλά -κυρίως- γιατί χάρις σε μία σειρά εντυπωσιακών ανακαλύψεων, άλλαξε ουσιαστικά ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε το σύμπαν. Ο Διονύσης Σιμόπουλος, φυσικός, αστρονόμος κι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου, συμπύκνωσε το νόημα του παρερχόμενου έτους για την διαστημική και την αστρονομία, λέγοντας στην Popaganda ότι «το 2015 μας άνοιξε τα μάτια για πολλά πράγματα γύρω από το ηλιακό μας σύστημα και αναθεωρήσαμε αρκετά από τα δεδομένα που είχαμε για το διάστημα. Δεν περιμέναμε ποτέ ότι θα φτάναμε σε τόσες ανακαλύψεις, όσες μας επιφύλασσε αυτός ο χρόνος».
Τι μάθαμε το 2015 για το σύμπαν; Το σημαντικότερο γεγονός για την ανθρωπότητα ήταν η «ανακάλυψη μεγάλων ποσοτήτων παγωμένου νερού στο ηλιακό μας σύστημα», αναφέρει ο Διονύσης Σιμόπουλος.
Οι ποσότητες νερού που εντοπίστηκαν σε σειρά από ουράνια σώματα στη γειτονιά της Γης προκάλεσε την έκπληξη της επιστημονικής κοινότητας. Τον περασμένο Σεπτέμβρη, η NASA επιβεβαίωσε την ύπαρξη νερού στον πλανήτη Άρη: «Η έρευνά μας επικεντρώθηκε στην προσπάθεια να “ακολουθήσουμε το νερό”, με σκοπό τον εντοπισμό μορφών ζωής στο σύμπαν. Πλέον, έχουμε επαρκή επιστημονικά στοιχεία που επαληθεύουν κάτι που εδώ και πολύ καιρό υποψιαζόμασταν», ανέφερε ο John Gransfeld, αστροναύτης κι ένας εκ των επικεφαλής του τμήματος της NASA Science Mission Directorate, λίγο μετά την ανακοίνωση ότι αδιάσειστα επιστημονικά δεδομένα ενισχύουν πλέον την θέση ότι στην επιφάνεια του πλανήτη Άρη ρέει κατά διαστήματα του χρόνου τρεχούμενο νερό. «Αν μπορούσαμε να λιώσουμε το παγωμένο νερό που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του Άρη, υπολογίζεται ότι θα κάλυπτε την επιφάνεια του πλανήτη σε βάθος 500 μέτρων. Πρόκειται για τεράστιες ποσότητες νερού», αναφέρει ο κ. Σιμόπουλος.
Τι σημαίνει πρακτικά η ανακάλυψη νερού στον κόκκινο πλανήτη; «Καταρχάς, χωρίς την ύπαρξη νερού σε υγρή μορφή, είναι αδύνατον να υπάρξει και να εξελιχθεί η ζωή», προσθέτει ο κ. Σιμόπουλος. «Η ανακάλυψη ποσοτήτων νερού στον Άρη όχι μόνο συνεπάγεται ότι μπορεί μελλοντικά να αναπτυχθεί ζωή στην επιφάνειά του, αλλά και ότι ίσως να είχε ήδη αναπτυχθεί κάποια μορφή ζωής στο παρελθόν».
Πέρα από το σενάριο για ανάπτυξη μορφών ζωής, το νερό μπορεί ακόμα να χρησιμοποιηθεί ως ενεργειακή πηγή, ως «καύσιμο», σε έναν μελλοντικό εποικισμό του πλανήτη. Το νερό θα μπορούσε να μετατραπεί σε υδρογόνο και οξυγόνο με τη χρήση ηλεκτρικής ενέργειας από τον ήλιο. Με αυτόν τον τρόπο θα ήταν δυνατό να επιζήσει στον πλανήτη μία ολόκληρη αποικία, χρησιμοποιώντας ως βασική πηγή ενέργειας το νερό. Πόσο ρεαλιστικό επιστημονικό σενάριο είναι να ανοίξει σύντομα ο δρόμος για τον εποικισμό του κόκκινου πλανήτη από τον άνθρωπο; Παρά τις παραπάνω ταχύτατες εξελίξεις, οι δυσκολίες είναι πολλαπλές και η δημιουργία μόνιμης αποικίας τα επόμενα 100 χρόνια φαντάζει αμφίβολη, αν όχι αδύνατη. «H NASA ανακοίνωσε ότι το πρώτο επανδρωμένο ταξίδι στον Άρη θα πραγματοποιηθεί τη δεκαετία του 2030, εφόσον όλα προχωρήσουν σύμφωνα με το πρόγραμμα των επιστημόνων», αναφέρει ο κ. Σιμόπουλος. «Κατά την άποψή μου, το ταξίδι αυτό θα πραγματοποιηθεί στην καλύτερη των περιπτώσεων τη δεκαετία του ’40».
«Ξαφνικά, σε έναν απόκοσμο κόσμο, πολύ μακριά από εμάς, σε ένα από τα πιο μακρινά μεγάλα αντικείμενα του ηλιακού μας συστήματος, ανακαλύψαμε δεδομένα που βρίσκονταν πέρα από κάθε φανταστική υπόθεσή μας. Τα νέα δεδομένα που αποκομίσαμε κατέρριψαν σειρά εκτιμήσεων για το ηλιακό μας σύστημα που θεωρούσαμε μέχρι πρότινος ορθές», Διονύσης Σιμόπουλος
Εκτός από την ανάγκη συγκέντρωσης τεράστιων χρηματικών ποσών, με σκοπό την επίλυση σειράς τεχνικών προβλημάτων, τις προσπάθειες της επιστημονικής κοινότητας οριοθετούν και τα φυσικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου, όντος που εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε στη βάση των συνθηκών ζωής που επικρατούν στη Γη. «Οι αστροναύτες που ταξιδεύουν στο διάστημα για έναν ολόκληρο χρόνο αντιμετωπίζουν αρκετά προβλήματα λόγω του ότι στο διάστημα δεν εμφανίζονται οι συνθήκες ζωής που υπάρχουν στον πλανήτη μας», αναφέρει ο κ. Σιμόπουλος. «Οι μύες του ανθρώπου συχνά ατροφούν και οι αστροναύτες αντιμετωπίζουν προβλήματα οστεοπόρωσης. Όταν επιστρέφουν στη Γη, η επαναπροσαρμογή στις συνθήκες που κυριαρχούν εδώ δεν είναι καθόλου εύκολη».
Δυσκολίες για την «κατάκτηση» του κόκκινου πλανήτη από τον άνθρωπο θέτει και η απόσταση που τον χωρίζει από τη Γη. «Ένα ταξίδι στη Σελήνη διαρκεί με τη σημερινή τεχνολογία περίπου τρεις ημέρες. Ένα ανάλογο ταξίδι στον Άρη υπολογίζεται ότι θα διαρκέσει έξι με οκτώ μήνες», λέει ο κ. Σιμόπουλος. «Δεν θα πρέπει ακόμη να υποτιμώνται οι ακτινοβολίες που εκπέμπει ο ήλιος -όπως οι ακτίνες Χ, Γ και εκείνες της υπεριώδους ακτινοβολίας. Η εκπομπή των παραπάνω ακτινοβολιών ή τεράστιων ποσοτήτων μάζας -ηλεκτρικά φορτισμένων σωματιδίων- είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη για τις διαστημικές αποστολές. Αν γίνει μία έκρηξη από τον ήλιο στην επιφάνεια του Άρη -η συχνότητα της οποίας υπολογίζεται σε μία ανά 11 χρόνια- τότε θα επέλθει πιθανότατα ακαριαία ο θάνατος των αστροναυτών που βρίσκονται εκεί».
Το 2015 δεν εντοπίστηκε νερό μόνο στον πλανήτη Άρη. Νέα στοιχεία που συγκέντρωσαν οι επιστήμονες συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης νερού στην Ευρώπη, το δορυφόρο του Δία, ενώ ανακαλύφθηκε ότι και ο Γανυμήδης – επίσης δορυφόρος του Δία και ο μεγαλύτερος δορυφόρος στο ηλιακό μας σύστημα- έχει ένα παχύ στρώμα νερού σε βάθος 150 χιλιομέτρων από την επιφάνειά του.
Νέα επιστημονικά δεδομένα ήρθαν στη δημοσιότητα το 2015 σχετικά και με τον Εγκέλαδο, τον δορυφόρο του Κρόνου. Σύμφωνα με όσα ανακοίνωσε η NASA τον περασμένο Μάρτιο, η διαστημοσυσκευή Cassini παρέσχε για πρώτη φορά στην επιστημονική κοινότητα αξιόπιστα στοιχεία, τα οποία υποδεικνύουν την ύπαρξη «υδροθερμικής δραστηριότητας που θα μπορούσε να ομοιάζει με εκείνη που εντοπίζεται στα βάθη των ωκεανών της Γης». «Η ύπαρξη μίας τέτοιας δραστηριότητας σε ένα ουράνιο σώμα ανοίγει το δρόμο για νέες επιστημονικές ανακαλύψεις που δεν έχουν προηγούμενο», αναφέρει η ανακοίνωση.
Η παραπάνω εξέλιξη είναι επαναστατική. Η NASA υποστηρίζει ότι «οι νέες ανακαλύψεις επαληθεύουν την υπόθεση ότι ο Εγκέλαδος, ο οποίος έχει έναν υπόγειο ωκεανό και παρουσιάζει ενδιαφέρουσα γεωλογική δραστηριότητα, θα μπορούσε να προσφέρει περιβάλλοντα κατάλληλα για την ανάπτυξη ζωής».
Ο δορυφόρος του Κρόνου, Εγκέλαδος, με έναν από τους δακτυλίους του Κρόνου.
Το 2015 ήταν το έτος στο οποίο «εντοπίστηκαν σε διαφορετικούς κόσμους τεράστιες ποσότητες νερού», αναφέρει ο Διονύσης Σιμόπουλος. «Μόνο η διαστημοσυσκευή Cassini, που περιστρέφεται εδώ και πολλά χρόνια γύρω από τον Κρόνο, εντόπισε 100 πίδακες νερού. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις πηγών νερού μας ήρθαν πραγματικά ουρανοκατέβατες».
Από τις εκπλήξεις που «άλλαξαν το σύμπαν» δεν αποκλείστηκε ούτε ο Πλούτωνας, ο πιο «απόμακρος» πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος. Η διαστημοσυσκευή «Νέοι Ορίζοντες» (New Horizons) έδωσε το 2015 τις πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες από την επιφάνεια του Πλούτωνα, όπου παρουσιάζεται ένας «μπλε ουρανός», φαινόμενο που οφείλεται στη «διάχυση του ηλιακού φωτός από πολύ μικρά σωματίδια», αναφέρει η NASA. «Στη Γη, τα σωματίδια αυτά είναι πολύ μικρά μόρια αζώτου. Στον Πλούτωνα φαίνεται να είναι μεγαλύτερα -παραμένουν ωστόσο ακόμα μικρά- και θυμίζουν τα σωματίδια που ονομάζουμε tholins».
Ο δορυφόρος του Πλούτωνα, Χάροντας, όπως φωτογραφήθηκε από τη διαστημοσυσκευή «Νέοι Ορίζοντες», την 13η Ιουλίου, σε απόσταση 290.000 μιλίων.
Η σημαντικότερη ανακάλυψη στον Πλούτωνα αφορά ωστόσο στους παγετώνες που βρέθηκαν στην επιφάνειά του. «Οι Νέοι Ορίζοντες εντόπισαν πολυάριθμες μικρές περιοχές στην επιφάνεια του Πλούτωνα, που είναι καλυμμένες από στρώματα παγωμένου νερού», σημειώνει η NASA. «Μπορεί άμεσα να μην έχουμε κάποια συγκεκριμένη εξέλιξη, όμως τα παραπάνω δεδομένα, σε συνδυασμό με την ανακάλυψη της πολύπλοκης-σύνθετης της επιφάνειας του Πλούτωνα και του δορυφόρου του, του Χάροντα, αποτέλεσαν αξιοσημείωτα επιστημονικά γεγονότα για το 2015», αναφέρει με τη σειρά του ο κ. Σιμόπουλος. «Ξαφνικά, σε έναν απόκοσμο κόσμο, πολύ μακριά από εμάς, σε ένα από τα πιο μακρινά μεγάλα αντικείμενα του ηλιακού μας συστήματος, ανακαλύψαμε δεδομένα που βρίσκονταν πέρα από κάθε φανταστική υπόθεσή μας. Τα νέα δεδομένα που αποκομίσαμε κατέρριψαν σειρά εκτιμήσεων για το ηλιακό μας σύστημα που θεωρούσαμε μέχρι πρότινος ορθές».
Pluto was ready for its close-up during the July flyby & now we have those pics in color! https://t.co/fU7IguMrBx pic.twitter.com/rSF6F2RVW8
— NASA (@NASA) Δεκέμβριος 10, 2015
Μεγάλη δημοσιότητα έλαβε τον Ιούλιο η ανακάλυψη του πλανήτη Κέπλερ 452b, ο οποίος παρουσιάστηκε από τα ΜΜΕ ως ο «αδερφός» πλανήτης της Γης. «Τέτοια δημοσιεύματα δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα», αναφέρει ο κ. Σιμόπουλος, ο οποίος σημειώνει σχετικά με τους λόγους ταύτισης του Κέπλερ 452b με τον πλανήτη Γη: «Στον γαλαξία μας υπάρχουν περίπου 100 δισεκατομμύρια άστρα, γύρω από τα οποία περιστρέφεται μία σειρά από πλανήτες, που κυμαίνονται μεταξύ πέντε έως δέκα στον αριθμό. Ο γαλαξίας μας έχει επομένως τρισεκατομμύρια πλανήτες. Τα τελευταία 20 χρόνια έχουμε εντοπίσει 2000 πλανήτες έξω από το ηλιακό μας σύστημα. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία έχουν μάζα μεγαλύτερη και από αυτή του Δία, του μεγαλύτερου πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος».
»Όταν, λοιπόν, εμείς ψάχνουμε πλανήτες στους οποίους θα είναι δυνατόν να αναπτυχθεί ζωή, δεν αναζητούμε τεράστιους πλανήτες, αλλά μικρούς και βραχώδεις, σαν τη Γη. Λόγω της τεράστιας απόστασης που μας χωρίζει από αυτά τα ουράνια σώματα, είναι δύσκολο να υπολογίσουμε τη μάζα και το μέγεθός τους. Στην περίπτωση που καταφέρουμε να εντοπίσουμε κάποιο πλανήτη που έχει περίπου – έως 1,5 φορά – το μέγεθος της Γης και απέχει από το άστρο του όσο περίπου απέχει η Γη από τον ήλιο, μιλάμε ήδη για ένα πολύ σημαντικό γεγονός».
Φωτογραφία της NASA «συλλαμβάνει» τη μία πλευρά της Γης να φωτίζεται από τον ήλιο, την 6η Ιουλίου 2015.
Όταν αυτά τα δύο χαρακτηριστικά -μέγεθος πλανήτη, απόσταση από το μητρικό άστρο- είναι για κάποιον πλανήτη παρόμοια με εκείνα της Γης, τότε εκτιμάται πιο πιθανό να βρεθεί νερό στην επιφάνεια ή το εσωτερικό του. Οι πιθανότητες ύπαρξης ή εξέλιξης μορφών ζωής σε έναν τέτοιο πλανήτη είναι σημαντικά περισσότερες σε σχέση με τους υπόλοιπους. Αυτός είναι και ο λόγος που η επιστημονική κοινότητα συγκεντρώνει τις προσπάθειές της στον εντοπισμό πλανητών με χαρακτηριστικά παρόμοια με εκείνα της Γης. Ο κ. Σιμόπουλος αναφέρει σχετικά: «Αν κάποιος πλανήτης βρίσκεται πολύ κοντά στο μητρικό άστρο του, δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθεί νερό σε αυτόν, καθώς η θερμοκρασία στην επιφάνειά του θα είναι ιδιαίτερα υψηλή. Αν, πάλι, το ουράνιο σώμα βρίσκεται σε απόσταση από το μητρικό του άστρο μεγαλύτερη από εκείνη μεταξύ Γης και ήλιου, τότε το νερό θα είναι παγωμένο, όπως συμβαίνει στο ηλιακό μας σύστημα με τον Άρη. Ο Κέπλερ 452b έχει ακριβώς τα χαρακτηριστικά που ψάχνουμε και πιθανολογούμε ότι δυνητικά θα μπορούσε να παρουσιαστεί ζωή στην επιφάνειά του». Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι είναι σαν τη Γη ή ότι φιλοξενεί απαραιτήτως κάποια μορφή ζωής.
Ο λόγος που αδυνατούμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για το αν υπάρχει ζωή πάνω σε τέτοιους πλανήτες είναι η τεράστια απόσταση που τους χωρίζει από τη Γη. «Για να το πούμε λαϊκά, όπως θα το έλεγαν στο καφενείο, οι πλανήτες αυτοί βρίσκονται στου διαόλου τη μάνα. Το πλησιέστερο σε εμάς αστρικό σύστημα βρίσκεται σε απόσταση 4,3 ετών φωτός, γεγονός που μας εμποδίζει ακόμη να το εξετάσουμε λεπτομερώς», αναφέρει ο κ. Σιμόπουλος. «Για να δώσουμε μία τάξη μεγέθους, αν ο ήλιος του ηλιακού μας συστήματος και το έτερο αστρικό σύστημα είχαν το μέγεθος της κεφαλής μίας καρφίτσας, τότε η αναλογία της απόστασης μεταξύ τους θα ήταν 40 χιλιόμετρα».
Η απόσταση μεταξύ του ηλιακού μας συστήματος και άλλων ουράνιων σωμάτων οριοθετεί ουσιαστικά τις δυνατότητες που μας προσφέρουν τα τεχνικά μέσα που διαθέτουμε μέχρι σήμερα. Πολλές φορές μάλιστα η ανακάλυψη ενός πλανήτη οφείλεται στην τύχη ή την πιθανολόγηση, μέσω της παρατήρησης των κινήσεων που διαγράφει γύρω από το μητρικό του άστρο.
Η διαστημοσυσκευή Cassini φωτογραφίζει τρεις από τους δορυφόρους του Κρόνου: τον Τιτάνα, τον Μίμα και τη Ρέα. Ο μεγαλύτερος από τους τρεις, ο Τιτάνας, παρουσιάζει μία «μαλακή υφή μπαμπακιού», που οφείλεται στα στρώματα σύννεφων που τον περιβάλλουν.
Σε σημαντικές ανακαλύψεις τον τελευταίο χρόνο οδήγησε και η διαστημοσυσκευή «Αυγή» (Dawn), χάρη στον οποίο αυξήθηκαν σημαντικά οι γνώσεις μας για τον νάνο πλανήτη Δήμητρα και τον αστεροειδή Εστία, που αμφότεροι βρίσκονται στη ζώνη των αστεροειδών. «Στη Δήμητρα, που ανακαλύφθηκε την Πρωτοχρονιά του 1801, είχε εντοπιστεί ένας μεγάλος κρατήρας, στο κέντρο του οποίου υπάρχουν κάποιου είδους «σημάδια», τα οποία εκπέμπουν ένα μέχρι πρότινος ανεξήγητο φως. Πρόσφατα, χάρη στον Dawn, κατανοήσαμε πως αυτά τα σημάδια είναι άλατα που μοιάζουν με φωτεινά αντικείμενα», αναφέρει ο κ. Σιμόπουλος.
Did you hear? New studies have clues about the mysterious bright spots on dwarf planet Ceres https://t.co/kDmTknHEin pic.twitter.com/m9npzlEt8A
— NASA (@NASA) Δεκέμβριος 10, 2015
Ιδιαίτερης επιστημονικής αξίας, αν και όχι τόσο γνωστός, ήταν και ο εντοπισμός εκπομπής μεγάλων ποσοτήτων ακτινοβολίας Γ από τον γαλαξία Reticulum 2. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα επιστημονικά δεδομένα, εικάζεται ότι η ακτινοβολία αυτή προέρχεται από την εξαΰλωση της σκοτεινής ύλης, από την οποία, σύμφωνα με τον κ. Σιμόπουλο, «αποτελείται το 85% των υλικών του σύμπαντος». «Σε αντίθεση με την κανονική ύλη, από την οποία αποτελούμαστε εμείς και οι πλανήτες, ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε γύρω από την σκοτεινή ύλη. Δεν έχουμε ιδέα ούτε από τι αποτελείται, ούτε και πώς προκύπτουν οι παραπάνω ακτινοβολίες από αυτή».
Η σειρά ανακαλύψεων που έγιναν το 2015 εξάπτουν τη φαντασία για το τι μπορεί να ακολουθήσει στο μέλλον. «Η NASA ανακοίνωσε το 2015 ότι στα επόμενα 10 χρόνια θα έχουμε ενδείξεις για την ύπαρξη ζωής έξω από τον πλανήτη Γη, ενώ σε ένα φάσμα 30 ετών θα έχουμε αποδείξεις για την ύπαρξη ζωής στο κάπου αλλού σύμπαν», επισημαίνει ο κ. Σιμόπουλος. «Αν αναλογιστεί κανείς πόσο φειδωλοί είναι συνήθως οι επιστήμονες στις προβλέψεις που κάνουν, καταλαβαίνει πως πρόκειται για μία πραγματικά συγκλονιστική ανακοίνωση».
Αν το σύμπαν είναι άπειρο, άπειρες είναι και οι ανακαλύψεις που μας περιμένουν. Και επειδή δεν θα είμαστε εδώ για να βρούμε την «άκρη του νήματος» του σύμπαντος, ας χαλαρώσουμε και ας απολαύσουμε τα μέχρι τώρα επιτεύγματα του ανθρώπου, μέσα από φωτογραφίες που μας δείχνουν πόσο όμορφο «κόσμημα» είναι ο κόσμος και ο πλανήτης που ζούμε.
