Ο Τραμπ βημάτιζε σαν ταύρος εν υαλοπωλείο μέσα στον Λευκό Οίκο. Πώς είχαν τολμήσει οι μετεωρολόγοι να διαψεύσουν κατηγορηματικά τη δική του δημόσια πρόβλεψη ότι ο Τυφώνας Ντόριαν θα έθετε σε κίνδυνο την Αλαμπάμα; Έδωσε αμέσως εντολή στο τμήμα Ατμοσφαιρικής και Ωκεανογραφικής Διοίκησης του υπουργείου Εμπορίου να τους διορθώσει. Λίγο αργότερα το τμήμα θα δημοσίευε δήλωση σύμφωνα με την οποία η εποπτευόμενη από αυτό Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία του Birmingham λανθασμένα είχε απορρίψει την προειδοποίηση του προέδρου τόσο κατηγορηματικά.
Φυσικά, οι μετεωρολόγοι αποδείχθηκαν σωστοί: Ο τυφώνας δεν άγγιξε την Αλαμπάμα. Το περιστατικό συνέβη το 2019, και είναι από τα πλέον ενδεικτικά της στάσης του πρώην Αμερικανού προέδρου απέναντι στην επιστήμη, και δη εκείνη της κλιματικής αλλαγής, συνοψιζόμενης στο εξής: «Αν η επιστήμη δεν συμφωνεί μαζί μου, τόσο το χειρότερο για την επιστήμη».
Κι έγιναν πολλά που αποδεικνύουν το τελευταίο. Για παράδειγμα, ο βασικός επιστήμονας για την κλιματική αλλαγή στην Υπηρεσία Εθνικού Πάρκου Πάτρικ Γκονζάλεζ έλαβε διαταγή παύσης και διακοπής (προειδοποίηση δηλαδή για νομικές κυρώσεις σε περίπτωση συνέχισης δραστηριότητας ή συμπεριφοράς) από τους προϊσταμένους του λίγο μετά την κατάθεσή του στο Κογκρέσο για τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής για τα εθνικά πάρκα.
Εξάλλου, με το που ανέλαβε την προεδρία, η κυβέρνηση Τραμπ διέλυσε την επιστημονική επιτροπή που ερευνούσε πώς μπορούν οι επίσημες μελέτες για τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής να αξιοποιηθούν καλύτερα από τους τοπικούς αξιωματούχους. Έκλεισε το Γραφείο του Επικεφαλής Οικονομολόγου που διενεργούσε έρευνα μεταξύ άλλων και για τις οικονομικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Έκοψε τη χρηματοδότηση των Συνεταιρισμών για την Προστασία του Τοπίου, 22 ερευνητικών κέντρων που ασχολούνταν με θέματα όπως η απώλεια βιοποικιλότητας και η διαχείριση πυρκαγιών.
Το επιστημονικό εργαλείο Silence Science Tracker μέτρησε το 2019 πάνω από 300 παρεμβάσεις της κυβέρνησης Τραμπ στην επιστήμη, από λογοκρισία και περικοπή κονδυλίων μέχρι καταστροφή στοιχείων, διαστρέβλωση ερευνών και απομάκρυνση επιστημόνων από γνωμοδοτικά συμβούλια. Σε κάποιες περιπτώσεις, πιέζονταν ερευνητές να μη μιλήσουν δημόσια. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2017, οικονομολόγοι του ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Προστασίας Περιβάλλοντος διατάχθηκαν να γράψουν εξαρχής ανάλυση για την προστασία των υγρότοπων, αλλάζοντας το συμπέρασμα που έλεγε ότι θα εξοικονομηθούν έτσι πάνω από μισό δισ. δολ. και γράφοντας ότι το όφελος δεν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί.
Φυσικά, ο πρώην πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών δεν εντάσσεται γενικώς στους συνωμοσιολόγους που δεν πιστεύουν ότι υπάρχει κλιματική αλλαγή. Ανεξάρτητα με τι δήλωνε για δημόσια κατανάλωση από το (ακρο)δεξιό ακροατήριό του, βασικός στόχος του φέρεται να ήταν η προστασία συγκεκριμένων επιχειρηματικών συμφερόντων. Γι’ αυτό στράφηκε ιδιαίτερα εναντίον επιστημονικών ευρημάτων που αφορούσαν περιβάλλον και δημόσια υγεία, «στα οποία εναντιώνονταν βιομηχανίες όπως η πετρελαϊκή και τα ανθρακωρυχεία», σημείωναν οι New York Times. Είναι ενδεικτικό ότι το 2019 παραιτήθηκε από την Υπηρεσία Εθνικού Πάρκου η επιστήμονας Κλιματικής Αλλαγής Maria Caffrey αφού είχε αντισταθεί στις πιέσεις κρατικών αξιωματούχων να αφαιρέσει όλες τις αναφορές της για τις ανθρώπινες αιτίες της κλιματικής αλλαγής από επιστημονική της έκθεση.
Βολεύει πολύ η αντίληψη ότι η κλιματική αλλαγή ξεφύτρωσε από το πουθενά και είναι υπεύθυνη για όλα. Η κυβέρνηση Τραμπ εμπόδισε την έρευνα γύρω από την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή προφανώς γιατί αυτή αναδεικνύει την ευθύνη συγκεκριμένων βιομηχανιών, (αντι)περιβαλλοντικών πολιτικών και πολιτικών επιλογών εν γένει.
Αφού είχε ολοκληρώσει σε ικανοποιητικό βαθμό τον έλεγχο του εκλογικού συστήματος, της Δικαιοσύνης και των ΜΜΕ, το 2019 το αυταρχικό καθεστώς Όρμπαν στην Ουγγαρία έθεσε 15 από τα ερευνητικά κέντρα που μέχρι τότε υπάγονταν στην ανεξάρτητη Ουγγρική Ακαδημία Επιστημών υπό τον άμεσο έλεγχο της κυβέρνησης: θα υπάγονταν πλέον στο νεοϊδρυθέν τότε κρατικό Eotvos Lorand Research Network.
Οι επιστήμονες βγήκαν στους δρόμους. Ο πρόεδρός της 200ετούς Ουγγρικής Ακαδημίας Επιστημών Laszlo Lovasz τους είχε προηγουμένως ζητήσει να αγωνιστούν για την ελευθερία «να κάνουν έρευνα στην Ουγγαρία, χωρίς καμία πολιτική πίεση».
Κι ενώ η ουγγρική κυβέρνηση υποστήριζε ότι στόχος ήταν να ενισχυθεί η χρηματοδότηση και η αποτελεσματικότητα της έρευνας, οι επικριτές έβλεπαν ως αποκλειστικό κίνητρο τον έλεγχο της επιστήμης. Η κίνηση εναντίον της Ακαδημίας χαρακτηρίστηκε μάλιστα από το Human Rights Watch ως μέρος «των ευρύτερων προσπαθειών να σιωπήσουν οι φωνές κριτικής και να αποθαρρυνθεί η ανεξάρτητη σκέψη».
Εξάλλου, η κυβέρνηση Όρμπαν δημοσίευε το 2018 μια λίστα με περισσότερους από 200 ανθρώπους τους οποίους χαρακτήριζε «μισθοφόρους» του Αμερικανο-ούγγρου δισεκατομμυριούχου Τζορτζ Σόρος. Στη λίστα περιλαμβάνονταν ερευνητές δημοσιογράφοι, ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και 30 επιστήμονες από το χρηματοδοτούμενο από τον Σόρος Central European University της Βουδαπέστης; Μεταξύ τους ήταν και η καθηγήτρια Περιβαλλοντικής Φυσικής και μέλος της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή Diána Ürge-Vorsatz. Λίγο αργότερα, το συγκεκριμένο Πανεπιστήμιο θα έκλεινε, εξωθούμενο από τις πιέσεις.
Το Fidetz του Όρμπαν, ωστόσο, είναι από τα λίγα ακροδεξιά κόμματα που δεν αρνείται την κλιματική αλλαγή. Όμως, το 2021 χαρακτήριζε για παράδειγμα τα σχέδια της ΕΕ για την αντιμετώπισή της ως «ουτοπική φαντασίωση». Διευκρίνιζε δε ότι «η ουτοπική φαντασίωση μας σκοτώνει – αυτό είναι το πρόβλημα, όπως και οι τιμές της ενέργειας». Είναι ίσως πιο έξυπνο να αποδέχεσαι στη ρητορική σου την κλιματική αλλαγή και να πηγαίνεις με το ρεύμα, ενώ ταυτόχρονα ελέγχεις την επιστημονική έρευνα στη χώρα σου και απορρίπτεις τα μέτρα για την καταπολέμηση του προβλήματος ως «ανέφικτα». Μόλις στις 15 Σεπτεμβρίου δε, ο Όρμπαν κατηγορούσε τους Ευρωπαίους ηγέτες ότι «κάνουν τους ανθρώπους να ζουν με τον φόβο ενός επερχόμενου [κλιματικού] Αρμαγεδδώνα» ενώ αδιαφορούν για το δημογραφικό πρόβλημα.
«Ψεύδεστε»: Αυτή την κατηγορία είχε εκτοξεύσει το 2019 ο πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας Ζαΐρ Μπολσονάρου εναντίον των επιστημόνων του Εθνικού Ινστιτούτου για τη Διαστημική Έρευνα. Αμφισβητούσε τα δεδομένα που το τελευταίο είχε δημοσιεύσει από δορυφόρο και έδειχναν την αυξημένη αποψίλωση του Αμαζονίου. Ο τότε πρόεδρος δεν έμεινε στα λόγια, αλλά απέλυσε τον διευθυντή του ινστιτούτου Ricardo Galvao, που είχε «τολμήσει» να υπερασπιστεί τους αριθμούς. Επί προεδρίας Μπολσονάρου ο Αμαζόνιος γνώρισε ρεκόρ αποψίλωσης.
Στο «Πώς Λειτουργεί ο Φασισμός» ο Τζέισον Στάνλεϊ εξηγεί πως «μόλις τα πανεπιστήμια και οι ειδικοί απονομιμοποιηθούν, οι φασίστες πολιτικοί είναι ελεύθεροι να δημιουργήσουν τις δικές τους αλήθειες…». Η «εχθρότητα» του Μπολσονάρου για την επιστήμη έφθασε μάλιστα να κοστίσει τη ζωή 330.000 Βραζιλιάνων κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού, γιατί ο πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας απέρριπτε κάθε στρατηγική που στηριζόταν στην επιστημονική γνώση.
Η δε επίθεσή του στην επιστήμη που αφορά στην κλιματική αλλαγή συνέχισε απτόητη μέχρι το τέλος της θητείας του. Ο Μπολσονάρου είχε εξουσιοδοτήσει έναν από τους επικεφαλής του κορυφαίου Ινστιτούτου για την Προστασία της Βιοποικιλότητας Chico Mendes (ICMBio) να αναθεωρεί «όλα τα χειρόγραφα, τα κείμενα και τις επιστημονικές συλλογές» πριν δημοσιευτούν. Η κυβέρνηση ισχυρίστηκε τότε ότι δεν προτίθετο να λογοκρίνει την επιστήμη, αλλά ποιος την πίστευε;
Το 2021, μια ομάδα Βραζιλιάνων ερευνητών δεν υπέγραψε την έρευνά της για το Climate Social Justice Network του Πανεπιστημίου του Μπράουν, που κατέγραφε αναλυτικά τις προσπάθειες του Μπολσονάρου να διαλύσει ό,τι αφορά στην προστασία του περιβάλλοντος. Αποφάσισαν να διατηρήσουν την ανωνυμία τους. Το έκαναν για «λόγους ασφαλείας και αναλογιζόμενοι την παρούσα πολιτική κατάσταση στη Βραζιλία», όπως σημείωσαν.
Η επιστημονική έρευνα όμως κάποτε επιχειρείται να ελεγχθεί και σε χώρες που θεωρούνται προοδευτικές. Για παράδειγμα, στην Αυστραλία. «Έρευνα αναδεικνύει σοκαριστικές λεπτομέρειες για το πώς φιμώνονται οι περιβαλλοντικοί επιστήμονες στην Αυστραλία», έγραφε το 2020 το Conversation. «Οικολόγοι και ειδικοί στην προστασία του περιβάλλοντος, στον κρατικό μηχανισμό, τη βιομηχανία και τα πανεπιστήμια, περιορίζονται συχνά από το να επικοινωνήσουν επιστημονική τεκμηρίωση για τα απειλούμενα είδη, τις εξορύξεις, την υλοτομία και άλλες απειλές εναντίον του περιβάλλοντος», σημειωνόταν. «Σε κάποιες περιπτώσεις, οι επιστήμονες αυτολογοκρίνονται από φόβο μήπως επηρεαστεί αρνητικά η καριέρα τους, χάσουν χορηγίες ή παρερμηνευτούν από τα ΜΜΕ. Άλλοτε, προϊστάμενοι ή υπουργικά γραφεία εμπόδισαν ερευνητές να πουν την αλήθεια για επιστημονικά ζητήματα».
Στον Καναδά, ο πρώην πρωθυπουργός Στίβεν Χάρπερ θεσμοθέτησε το 2007 πως οι επιστήμονες που εργάζονταν σε κρατικούς φορείς δεν θα μιλούν ελεύθερα στα ΜΜΕ για την έρευνά τους προτού συνεννοηθούν με ειδικούς δημοσίων σχέσεων και θα έχουν «συνοδό» στις συνεντεύξεις και τα επιστημονικά συνέδρια. «Πολύ συχνά, η κυβέρνηση δεν έδινε άδεια σε επιστήμονες να μιλήσουν εάν τα ευρήματά τους εναντιώνονταν στην ατζέντα του κ. Χάρπερ», έγραφαν οι New York Times. Ως αποτέλεσμα, η κάλυψη της έρευνας για το περιβάλλον μειώθηκε κατά 80%. Την ίδια στιγμή, το 86% των επιστημόνων δήλωνε ότι φοβόταν αντίποινα αν μιλούσε για θέματα δημόσιας υγείας ή περιβάλλοντος. Μετά έκλεισαν οι βιβλιοθήκες ερευνών και ιστορικά στοιχεία και έρευνες «πετάχτηκαν κυριολεκτικά στα σκουπίδια». Κόπηκε ακόμα και η χρηματοδότηση ενός παγκοσμίου φήμης ερευνητικού κέντρου που μελετούσε την περιβαλλοντική μόλυνση σε λίμνες του Οντάριο.
Ο κόμπος έφτασε στο χτένι όταν ο Χάρπερ πέρασε νόμο που «κουτσούρευε» ή τροποποιούσε περιβαλλοντικούς νόμους-ορόσημα της χώρας. Και τότε οι Καναδοί επιστήμονες βγήκαν στους δρόμους. Ονόμασαν τη θεατράλε πορεία τους «Ο Θάνατος της Τεκμηρίωσης». Ήταν η αρχή του τέλους για τον Χάρπερ. Στις επόμενες εκλογές, εξελέγη ο Τριντό.
Υπάρχει διαφορά μεταξύ της προσπάθειας καταπίεσης της επιστημονικής αλήθειας από μια κυβέρνηση αστικής δημοκρατίας -με στόχο συνήθως την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων και την αποποίηση ευθυνών- και της ακραιφνούς αντιεπιστημονικής στάσης ακροδεξιών και φασιστικών κυβερνήσεων που επιχειρούν την οικοδόμησης μιας «πραγματικότητας» την οποία θα ελέγχουν απόλυτα.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, «οι επιθέσεις στην επιστήμη και στη δυνατότητα των επιστημόνων να επικοινωνούν απρόσκοπτα είναι στην ουσία επιθέσεις στη δημοκρατική διακυβέρνηση», όπως έγραφε το περιοδικό Academic Matters. Γιατί η επιστήμη «και η κουλτούρα της έρευνας και της τεκμηρίωσης που υποστηρίζει έχει μια μακρά σχέση με τη δημοκρατία. Τα στοιχεία που γίνονται ευρέως γνωστά είχαν ανέκαθεν τον ρόλο άσκησης ελέγχου στην εξουσία».
Και στην Ελλάδα έχουν σημειωθεί «κρούσματα» αμφισβήτησης της επιστήμης. Πιο πρόσφατα, με επίσημη ανακοίνωση στα τέλη Αυγούστου το υπουργείο Ενέργειας αμφισβήτησε τις δορυφορικές εικόνες για τις καμένες εκτάσεις της χώρας, αμφισβητώντας ουσιαστικά τα στοιχεία της ευρωπαϊκής υπηρεσίας Copernicus και του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών: αναφέρθηκε σε δορυφορικές λήψεις «χαμηλής ευκρίνειας» με «σημαντικό περιθώριο λάθους». Λίγο αργότερα η υφυπουργός Μετανάστευσης Σοφία Βούλτεψη χαρακτήρισε «προπαγάνδα των αριθμών» τα στοιχεία που αναρτήθηκαν από το Αστεροσκοπείο Αθηνών/Meteo και ανέφεραν ότι με 52% λιγότερες δασικές πυρκαγιές σημειώθηκε 195% αύξηση των καμένων εκτάσεων. Κι έπειτα ο αναπληρωτής υπουργός Εσωτερικών Στέλιος Πέτσας δήλωνε: «Ξέρετε τι βλέπω; Και δεν το βλέπω τώρα, το βλέπω από την εποχή που είχαμε χιονοπτώσεις και πλημμυρικά φαινόμενα, βλέπω μια… πολιτικοποίηση του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών που δεν μου αρέσει καθόλου».
Μετά από όλες αυτές τις δημόσιες τοποθετήσεις, στις 17 Σεπτεμβρίου ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοίνωνε από τη ΔΕΘ την υπαγωγή του Εθνικού Αστεροσκοπείου και της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας στην Πολιτική Προστασία, με τον διευθυντή και πρόεδρο ΔΣ του Αστεροσκοπείου καθηγητή Μανώλη Πλειώνη να απαντά μεταξύ άλλων ότι «η επιστήμη και η ερευνητική διαδικασία απαιτούν ελεύθερο ακαδημαϊκό περιβάλλον για να πραγματωθούν».
Τι σχέση έχει το χειρότερο πυρηνικό δυστύχημα της ιστορίας με τον έλεγχο της επιστήμης;
Η πρόσφατη επιτυχημένη σειρά «Τσέρνομπιλ» περιγράφει πώς η πάλαι ποτέ ΕΣΣΔ προσπάθησε να φιμώσει την επιστήμη για να μην αποκαλυφθεί το ακριβές μέγεθος των συνεπειών του δυσυτυχήματος, με ολέθρια αποτέλεσμα για την υγεία και τη ζωή ολόκληρων πληθυσμών.
Ωστόσο, παρά τις αλήθειες που καταγράφει, φαίνεται πως η σειρά είχε και σημαντικές ανακρίβειες. Οι πολλές σκηνές «με ηρωικούς επιστήμονες να αντιπαρατίθενται με άτεγκτους γραφειοκράτες επικρίνοντας ανοιχτά το σοβιετικό σύστημα λήψης αποφάσεων» ήταν απλώς «γελοίες», έγραφε στο New Yorker η γεννημένη και μεγαλωμένη στην ΕΣΣΔ συγγραφέας, δημοσιογράφος και ακτιβίστρια Masha Gessen. Στο Επεισόδιο 3 ένας επιστήμονας που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο, ο Valery Legasov, λέει: «Συγγνώμη – ίσως να έχω ξοδέψει πολύ χρόνο στο εργαστήριό μου, ή ίσως είμαι απλώς ηλίθιος. Έτσι δουλεύει το πράγμα; Με μια μη πληροφορημένη, αυθαίρετη απόφαση κάποιου κομμουνιστικού στελέχους, καριερίστα του Κόμματος, που θα κοστίσει ποιος ξέρει πόσες ζωές;» «Ναι, φυσικά έτσι δουλεύει», σχολίαζε η Gessen. «Η αλήθεια είναι πως αν δεν ήξερε [ο Legasov] πώς δούλευε το σύστημα, δεν θα είχε ποτέ εργαστήριο». Με δυο λόγια, οι επιστήμονες ήταν «ενσωματωμένοι» και πλήρως εξαρτώμενοι από το σοβιετικό καθεστώς.
Ουσιαστικά, το σύστημα προπαγάνδας δεν υπήρχε τόσο για να στέλνει συγκεκριμένα μηνύματα, αλλά –ισχυρίζεται η Gessen- για να «καθιστά τη μάθηση αδύνατη, υποκαθιστώντας τα γεγονότα με έναν χυλό και διαχειριζόμενο ένα απρόσωπο κρατικό μονοπώλιο για να ορίζει μια διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα».
Πόσο καθοριστική λοιπόν μπορεί να αποδειχθεί η διαφύλαξη της ανεξαρτησίας της επιστήμης στην εποχή της κλιματικής κρίσης – στο να γνωρίζουμε πόσα κλιματικά «Τσέρνομπιλ» είναι έτοιμα να «εκραγούν» δίπλα μας, αλλά και πώς μπορούμε να τα αποτρέψουμε;
