Οι πυροσβέστες δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα μάτια τους. Αδηφάγες οι φλόγες έγλειφαν πλέον την πόλη Lahaina στο νησί Μάουι της Χαβάης, αλλά το νερό έπεφτε με το σταγονόμετρο από τις μάνικές τους. Είχε συμβεί το αδιανόητο: Οι πυροσβεστικοί κρουνοί είχαν στερέψει. Αναγκάστηκαν λοιπόν να εστιάσουν στις εκκενώσεις, και η πιο θανατηφόρα πυρκαγιά του αιώνα στις ΗΠΑ έσβησε μόνο όταν έφτασε στον ωκεανό, έχοντας καταπιεί στο πέρασμά της τη Lahaina και πάνω από 115 ανθρώπους, αμέτρητα ζώα, σπίτια, ελπίδες.
Στην ομφαλοσκοπική ελληνική πολιτική σκηνή, κατά έναν περίεργο τρόπο η πυρκαγιά στο Μάουι βρήκε θέση σε επίσημες δηλώσεις. «Σε μία πρωτόγνωρη εποχή, στην Αμερική κάηκε μία ολόκληρη πόλη, στη Χαβάη, χωρίς δυστυχώς οι αρχές να προφτάσουν να την εκκενώσουν, με εκατοντάδες νεκρούς… Όλος ο μεσογειακός νότος δοκιμάστηκε από πυρκαγιές. Στην Τενερίφη είχαμε μία φωτιά η οποία έκαψε το μισό νησί… Αυτή είναι η πραγματικότητα της νέας κλιματικής κρίσης η οποία είναι ήδη εδώ», δήλωνε μεταξύ άλλων ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης στην ομιλία του στη Βουλή στις 31 Αυγούστου, σε μια εμφανή προσπάθεια να «κρύψει» κάτω από την κλιματική κρίση που «χτυπά κι αλλού» την ελλιπή και στρεβλή περιβαλλοντική πολιτική της ελληνικής κυβέρνησης.
Η κλιματική κρίση είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Ωστόσο, δεν οφείλεται σε αυτήν η καταστροφικότητα της πυρκαγιάς στο Μάουι.
«Γιατί δεν υπήρχε νερό στη μάχη κατά της πυρκαγιάς στο Μάουι;» ρωτούν η Ναόμι Κλάιν και ο καθηγητής Νομικής στη Χαβάη Kapua ‘ala Sproat σε ομότιτλο άρθρο στον βρετανικό Guardian. «Σε όλο το Μάουι, τα γήπεδα γκολφ λαμπίριζαν καταπράσινα, τα ξενοδοχεία κατάφεραν να γεμίσουν τις πισίνες τους και οι επιχειρήσεις να αποθηκεύσουν νερό για να το πουλήσουν στις πολυτελείς επαύλεις» – οπότε τι συνέβη με τους πυροσβεστικούς κρουνούς;
Νερό για τις πισίνες, αλλά όχι για τους κατοίκους και την πυρόσβεση
Η απάντηση είναι βαθιά ριζωμένη στη μακραίωνη διαμάχη για το νερό στη χώρα, που ξεκινά από την αποικιοποίηση της Χαβάης από τις ΗΠΑ και καταλήγει στον σημερινό υπερτουρισμό. Γιατί μια φορά κι έναν καιρό, η πάλαι ποτέ πρωτεύουσα του Βασιλείου της Χαβάης Lahaina ήταν γνωστή ως «η Βενετία του Ειρηνικού» – ένας κατάφυτος υγρότοπος. «Στην αυγή του 20ου αιώνα, οι βαρόνοι της ζάχαρης, ακροδεξιοί Αμερικανοί επιχειρηματίες και ολιγάρχες, αθέμιτα εξέτρεψαν το νερό από τη Lahaina για την άρδευση της γης που έκλεψαν για τη μονοκαλλιέργεια ζάχαρης», λέει στο Jacobin ο γηγενής επικεφαλής του Green New Deal Network της Χαβάης και πρώην γερουσιαστής Kaniela Ing. «Ένας άλλοτε τόπος αφθονίας -με ένα από τα παλαιότερα συστήματα υδατοκαλλιέργειας που μας συντηρούσε- με το που αποστερήθηκε το νερό μετατράπηκε σε ξηρό και επικίνδυνο μέρος [ενδεικνυόμενο για] τέτοιες καταστροφές», συμπληρώνει.
Η Washington Post συμφωνεί με τον «σοσιαλιστικό» Jacobin: πριν την κατάκτησή της από τη Δύση, η Lahaina ήταν τόπος αφθονίας. Έπειτα «αρχαία κανάλια και συστήματα ύδρευσης» διοχετεύτηκαν από την ενδοχώρα στις φυτείες στο δυτικό Μάουι. «Τα ζαχαροκάλαμα, που αντικαταστάθηκαν από τον τουρισμό τον 20ο αιώνα, στέγνωσαν το τοπίο». Μέχρι και μια ιστορική λίμνη στην ενδοχώρα ξεράθηκε, έπειτα αποκαταστάθηκε, «κι αργότερα θάφτηκε κάτω από ένα γήπεδο μπέιζμπολ», γράφει χαρακτηριστικά η εφημερίδα.
Οι απόγονοι των αποικιοκρατών βαρόνων της ζάχαρης σήμερα εξακολουθούν μέσω των διάδοχων επιχειρήσεών τους να ελέγχουν σε σημαντικό βαθμό την οικονομία της χώρας, ισχυρίζεται ο Ing. Οι επιχειρήσεις αυτές «έχουν καταβροχθίσει τους φυσικούς πόρους του νησιού [Μάουι] για να αναπτύξουν μαζικά πολυτελείς οικίες, αποικιακού στυλ περιοχές, πολυτελή resort και γήπεδα του γκολφ εκεί που άλλοτε φύτρωναν ζαχαροκάλαμα και ανανάδες», συμφωνούν η Klein και ο Sproat. Τώρα η φωτιά μπορεί να καταλήξει σε ακόμα μεγαλύτερη κλοπή νερού από τους ντόπιους, καταλήγουν. Η Washington Post επιβεβαιώνει ότι ήδη έχει αναζωπυρωθεί η διαμάχη για το νερό: οι ντόπιοι καταγγέλλουν ότι προσπαθούν να τους στερήσουν και τα ελάχιστα δικαιώματα σε αυτό που είχαν εξασφαλίσει.
Είναι χαρακτηριστικό ότι λόγω της ξηρασίας το 2021, σε κατοίκους συγκεκριμένων περιοχών του Μάουι επιβαλλόταν πρόστιμο 500 δολαρίων εάν χρησιμοποιούσαν νερό για «μη απαραίτητες» χρήσεις όπως να πλύνουν το αυτοκίνητό τους ή να ποτίσουν το γκαζόν. Ταυτόχρονα, οι ντόπιοι ισχυρίζονταν ότι η κατανάλωση νερού για τα ξενοδοχεία και τον τουρισμό συνεχιζόταν αμετάβλητη – χωρίς κανέναν έλεγχο. «Σταματήστε να έρχεστε στη Χαβάη. Μας αντιμετωπίζουν σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, κυριολεκτικά στερώντας μας το νερό για να συντηρήσουν τον υπερτουρισμό», έγραφε στο Twitter τότε ο Ing. Το 2022 η Χαβάη απαγόρευε ξανά τις «μη απαραίτητες» χρήσεις του νερού και παρότρυνε τους κατοίκους να κάνουν πιο γρήγορα ντους.
Οι κάτοικοι καταγγέλλουν ότι πολλές φορές δεν έχουν νερό ούτε για τα βασικά κι αυτό γιατί το νερό διοχετεύεται για τον υπερτουρισμό. Για παράδειγμα, γράφει η Klein, στην κοιλάδα Kaua’ula δίπλα στη Lahaina, η ιδιοκτήτρια εταιρεία του συστήματος ύδρευσης της εποχής των φυτειών Launiupoco Inc κλείνει εντελώς τη στρόφιγγα για τις ντόπιες οικογένειες όταν κρίνει ότι το νερό που επιτρέπουν τα πολιτειακά στάνταρντ να αντληθεί δεν επαρκεί για τους πελάτες της στις πολυτελείς επαύλεις των γειτονικών κοιλάδων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι 16 από τους 20 μεγαλύτερους καταναλωτές νερού το 2020 στο νησί Μάουι ήταν ξενοδοχεία και τουριστικά καταλύματα στο νότιο και δυτικό τμήμα.
Εάν το νερό είχε αφεθεί στη ροή του «και συνέχιζε να τρέφει και να φροντίζει όλους όσους έπρεπε, αυτό δεν θα είχε συμβεί», θα πει η βραβευμένη ποιήτρια της Χαβάης Brandy Nalani McDougall.
Τσιμέντωμα υγρότοπων
Σαν να μην έφτανε αυτό, τις τελευταίες δεκαετίες οι περισσότεροι υγρότοποι στη Χαβάη τσιμεντώθηκαν για να χτιστούν ξενοδοχεία και εξοχικές κατοικίες. Καθώς έδυε η εποχή των φυτειών, οι πολιτικοί του Μάουι έβαλαν μπροστά το «πλάνο τουρισμός», χωρίς να υπολογίζουν υγρότοπους και ποτάμια. Έτσι, το Kihei «μετατράπηκε από μικρή επαρχιακή κωμόπολη σε ένα από τους πιο πολυπληθείς τουριστικούς προορισμούς της Χαβάης μέσα σε μια γενιά», έγραφε το Honolulu Civil Beat. Το ίδιο ρεπορτάζ περιέγραφε πώς οι κάτοικοι στο Μάουι σήμερα οργανώνονται για να σώσουν τους τελευταίους υγρότοπους και ενάντια στις παράλογες αποφάσεις των κυβερνητικών αξιωματούχων που «συνεχίζουν να εγκρίνουν νέες άδειες οικοδομής κοντά στην ακτή παρά το γεγονός ότι η αυξάνεται η στάθμη της θάλασσας».
Η απώλεια δε των υγρότοπων είναι μια από τις βασικές αιτίες των «πλημμύρων λάσπης» που προκαλούνται στο Μάουι και καταπίνουν από κοραλλιογενείς υφάλους μέχρι πυροσβέστες που καλούνται στο καθήκον. Γενικά, επί δεκαετίες επιτρεπόταν η οικοδόμηση πολύ κοντά στην ακτή. Τώρα, οι ιδιοκτήτες πρέπει ή να υποστούν πλημμύρες στο εγγύς μέλλον «ή να μεταφέρουν τα σπίτια τους πιο μακριά», σημειώνει το Civil Beat.
Η ευαίσθητη περιβαλλοντική ισορροπία του νησιού έχει προ πολλού διαταραχθεί, και φαίνεται δύσκολο να αποκατασταθεί, με αποτέλεσμα το νησιωτικό σύμπλεγμα να καθίσταται ευνοϊκό τερέν σε ακραία φαινόμενα, όπως οι φετινές πυρκαγιές, αλλά και οι πλημμύρες.
Τι σχέση έχουν οι πλημμύρες με τις πυρκαγιές; Ειδικά στο ευαίσθητο οικοσύστημα ενός νησιού, όλα είναι μια αλυσίδα.
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με την Ελλάδα;
Το Μάουι, η Τενερίφη και η Ρόδος, τρία νησιά διαφορετικών χωρών που επλήγησαν φέτος από τις πυρκαγιές, έχουν κάποια κοινά.
Τόσο στα ελληνικά νησιά, όσο και στα Κανάρια και τη Χαβάη καταγράφονται τα τελευταία χρόνια αυξημένη ξηρασία και υψηλότερες θερμοκρασίες, συνέπειες της κλιματικής κρίσης.
Όλοι αυτοί οι τόποι, ως νησιά, είναι ευαίσθητα οικοσυστήματα. Εάν πιάσει φωτιά, μπορεί να διαδοθεί ευκολότερα, για παράδειγμα, καθώς τα νησιά είναι κατά κανόνα περισσότερο εκτεθειμένα στους ανέμους, που συνήθως «πνέουν ισχυρότεροι στον ωκεανό από ό,τι στην ξηρά. Ο ωκεανός είναι μια λεία επιφάνεια πάνω από την οποία ο άνεμος μπορεί να φυσά ανεμπόδιστος, ενώ οι λόφοι, τα βουνά και τα δάση τείνουν να επιβραδύνουν ή να διοχετεύουν τον άνεμο πάνω από το έδαφος», σημειώνει η NASA.
Και όλα αυτά τα νησιά έχουν περιορισμένους υδάτινους πόρους, τους οποίους αποστραγγίζει πλήρως ο υπερτουρισμός. Είδαμε πώς συνέβη αυτό στη Χαβάη, που το 40% του ΑΕΠ της στηρίζεται στον τουρισμό. Τα Κανάρια, «ιστορικά έχουν υποφέρει από λειψυδρία σχετιζόμενη με: χαμηλή βροχόπτωση, υψηλή διαπερατότητα των εδαφών και υπερεκμετάλλευση των υδάτινων πόρων», έγραφε το Global Water Partnership. Στις Κυκλάδες μας, πανάρχαιες μέθοδοι εξοικονόμησης και αξιοποίησης νερού και γης εγκαταλείφθηκαν εξαιτίας του αχαλίνωτου τουρισμού, τινάζοντας την άλλοτε ικανοποιητική αυτάρκειά τους στον αέρα. Σήμερα, τα «κατοικημένα ελληνικά νησιά αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα προβλήματα με το νερό», έγραφε το National Geographic. «Μικρές λεκάνες απορροής, χαμηλή βροχόπτωση και η γεωλογία προκαλούν σοβαρές ελλείψεις το καλοκαίρι, όταν η ζήτηση αυξάνεται κατακόρυφα με μεγαλύτερες ανάγκες άρδευσης και την εισροή τουριστών που μπορεί και να δεκαπλασιάσει τον πληθυσμό τους». Σε πολλά μέρη, μεταξύ των οποίων η Κρήτη, «τα υπόγεια ύδατα εξάγονται με ρυθμό ταχύτερο από εκείνον με τον οποίον αντικαθίστανται».
Κάτι που πέρασε «στα ψιλά» των ειδήσεων είναι ότι εθελοντές πυροσβέστες στη μάχη της φωτιάς στη Ρόδο κατήγγειλαν ότι χάθηκε πολύτιμος χρόνος καθώς οι πυροσβεστικοί κρουνοί δεν είχαν νερό, με αποτέλεσμα τα οχήματα προκειμένου να ανεφοδιαστούν να πρέπει να διανύσουν απόσταση έως και 10 χλμ. Το ίδιο που συνέβη και στο Μάουι, δηλαδή. Μόνο που στις ΗΠΑ έχουν δημοσιογραφία επιπέδου New York Times να το κάνει πρωτοσέλιδο ρεπορτάζ. Δεν γνωρίζουμε την αιτία που συνέβη αυτό στη Ρόδο. Ωστόσο, έχει σημασία να το υπογραμμίσουμε και επιφυλασσόμαστε να επανέλθουμε.
Επίσης, ο υπερτουρισμός αυξάνει την πιθανότητα πυρκαγιάς επειδή οι φωτιές συχνά μπαίνουν από ανθρώπινο χέρι. Άρα, περισσότεροι άνθρωποι σε ένα νησί σημαίνει περισσότερες πιθανότητες πυρκαγιάς λόγω αμέλειας ή εμπρησμού. Σύμφωνα με τους New York Times, οι φωτιές στην παραλία, τα πυροτεχνήματα και οι σπίθες από οχήματα «ήδη είναι οι αιτίες για τις περισσότερες πυρκαγιές» στη Χαβάη. Επιπλέον, «το σοβαρό πρόβλημα στέγασης στη Χαβάη [σσ: δυσθεώρητα ενοίκια και τιμές ακινήτων], που αντανακλάται στο μεγάλο ποσοστό άστεγου πληθυσμού, που συχνά μαγειρεύει έξω, αυξάνοντας τον κίνδυνο για περισσότερες εστίες, λένε ερευνητές».
Δεν ήταν βέβαια μόνο συνδεόμενοι με τον υπερτουρισμό παράγοντες που ευθύνονται για τη μεγάλη καταστροφή στη Χαβάη. Ήταν και η ξενόφερτη (από τους αποίκους) εύφλεκτη βλάστηση από τα οποία βρίθουν εγκαταλελειμμένες εκτάσεις των φυτειών – και ξεραίνονται σε συνθήκες ζέστης. Ήταν οι ισχυροί άνεμοι κι αργότερα ένας τυφώνας στα νότια. Ήταν ότι δεν ήχησε το σύστημα προειδοποίησης για εκκενώσεις. Αλλά και η εταιρεία ηλεκτρισμού του νησιωτικού συμπλέγματος που κατηγορείται ότι δεν είχε επενδύσει σε ασφαλείς υποδομές. Το Μάουι μήνυσε μάλιστα την εταιρεία (οι μηνύσεις εναντίον της πέφτουν βροχή), κατηγορώντας τη για ελλιπή συντήρηση του δικτύου. Ο Kaniela Ing ταυτόχρονα ισχυρίζεται ότι οι υποδομές της είναι «τρικοκοσμικές»: για παράδειγμα, δεν έχουν υπογειοποιηθεί τα καλώδια τη στιγμή που οι κάτοικοι της Χαβάης πληρώνουν μακράν τους υψηλότερους λογαριασμούς ρεύματος στις ΗΠΑ – γύρω στα 600 δολ. τον μήνα!
Έχουμε τελικά αναπάντεχα περισσότερα κοινά από ό,τι φανταζόμασταν με τη μακρινή Χαβάη. Και όχι, δεν είναι η μόνο κλιματική κρίση.
