Κάτι τέτοιες ανοιξιάτικες μέρες, στις 4 Απριλίου 1938, εγκαινιάστηκε το εντυπωσιακό κτήριο της Τράπεζας της Ελλάδος στο κέντρο της Αθήνας, δίπλα στα άλλα εκείνα που έγραψαν στους τοίχους τους την νεότερη ιστορία της πόλης. Στη λεωφόρο Ελ. Βενιζέλου 21, γνωστή τοις πάσι ως “Πανεπιστημίου” καθώς, σχεδόν απέναντι, είχε ανεγερθεί, δεκαετίες πριν, το πρώτο Πανεπιστημιακό ίδρυμα της χώρας, το οποίο, μαζί με τα άλλα της λεγόμενης “νεοκλασικής τριλογίας”, την Εθνική Βιβλιοθήκη και την Ακαδημία, όρισαν την πνευματική διάσταση της πόλης. Καθόλου τυχαία, το Κεντρικό Κατάστημα της Τράπεζας της Ελλάδος, που όριζε την οικονομική ευμάρειά της, τοποθετήθηκε στο κοντινό οικοδομικό τετράγωνο 15 –και σιγά σιγά το κατέλαβε ολόκληρο. Πριν μπουν τα πρώτα θεμέλια του εμβληματικού κτηρίου ανασύρθηκαν, από αρχαίους τάφους, 43 αντικείμενα – κυρίως αγγεία, ειδώλια, λύχνοι και αγνύθες- που μιλούσαν για το αλλοτινό μεγαλείο μιας σπουδαίας πόλης-κράτους. Ενώ, γύρω από το ίδιο το κτήριο, από τότε μέχρι σήμερα, κύλησε και κυλάει ένας από τους πιο ζωντανούς ιστούς της πόλης, που δίνει τη σκυτάλη του από γενιά σε γενιά, πραγματικός καθρέφτης του κοινωνικού, πολιτιστικού και οικονομικού της status.
Την ιστορία του κτηρίου και της θέσης του στη συγκεκριμένη περιοχή, αφηγείται το εξαιρετικό βιβλίο «Εκ Θεμελίων» της Κλεοπάτρας Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, μια έκδοση του Κέντρου Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος. Και αν στο πρώτο του μέρος, «Αρχαιότητες εκ θεμελίων», ασχολείται με όσα σημαντικά αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη, στο δεύτερο «Ο χώρος μέσα στον χρόνο», περιπλανιέται στο χωροταξικό περιβάλλον του. Χάρτες, πίνακες και φωτογραφίες καλούν σε ένα νοσταλγικό περίπατο στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας, “εκπέμπουν” την ατμόσφαιρά της και μαρτυρούν την εξέλιξή της από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τα μέσα του 20ού. Φανοστάτες δίνουν τη θέση τους σε κολώνες της ΔΕΗ, το ιππήλατο τραμ στο ατμήλατο, τα μακριά φορέματα στα πιο μοντέρνα. Τραπεζάκια έξω, το Οφθαλμιατρείο, το Μέγαρο Σερπιέρη, τα πρώτα αυτοκίνητα, ο Άγιος Διονύσιος, το σπίτι της σπουδαίας φεμινίστριας Καλλιρρόης Παρρέν, πρώτης γυναίκας δημοσιογράφου. Μια διαφορετική “περιήγηση” σε μια πόλη που ελάχιστοι, πλέον, θυμούνται κι εμείς δεν θα γνωρίσουμε ποτέ…
Γενική άποψη της Αθήνας από τη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης, π. 1860
Φωτογραφία: Δημήτρης Κωνσταντίνου
Πηγή: Royal Collection Trust / © Her Majesty Queen Elizabeth II 2019, image RCIN 2700808
Πίνακας «Οδός Πανεπιστημίου», του Παύλου Μαθιόπουλου
Φωτογράφιση: Νίκος Δουγέκος
Πηγή: Συλλογή της Αθηναϊκής Λέσχης
Το ζαχαροπλαστείο του Πετρίτση, στέκι των Αθηναίων απέναντι από το Οφθαλμιατρείο και την Αθηναϊκή τριλογία, έβγαζε τραπεζάκια έξω στο πλακόστρωτο πεζοδρόμιο. Στο βάθος αριστερά διακρίνεται το γωνιακό μέγαρο Σερπιέρη. Η λεωφόρος Πανεπιστημίου, χωμάτινη ακόμα, φωτίζεται το σούρουπο από αναμμένους φανοστάτες. Στο βάθος το ατμήλατο τραμ με αφετηρία την Ακαδημία διασχίζει τη λεωφόρο με προορισμό τα Φάληρα.
Η οδός Σταδίου, 1908. Στερεοσκοπική φωτογραφία.
Πηγή: © B. N. Zafiropoulos (www.patrasicon.com)
Η οδός Σταδίου, αν και χωματόδρομος ακόμα, εικονίζεται πολυσύχναστη, με διαβάτες και στα δύο δενδροφυτευμένα πεζοδρόμια. Δύο νεαροί ποζάρουν νωχελικά στο αριστερό πεζοδρόμιο, στη συμβολή της με την οδό Κολοκοτρώνη, έξω από τον περίβολο του κήπου της Παλαιάς Βουλής. Το ιππήλατο τραμ με την ένδειξη «ΖΑΠΠΕΙΟΝ» προχωρεί προς την πλατεία Συντάγματος. Δεξιά διακρίνονται, στη γωνία με την οδό Ομήρου, η οικία Δ. Γουδή (έργο του Ε. Τσίλλερ) και στη συνέχεια τα τρία νεόδμητα κτήρια του οικοδομικού τετραγώνου 15.
Η οδός Σταδίου, 1908. Στερεοσκοπική φωτογραφία.
Πηγή: © B. N. Zafiropoulos (www.patrasicon.com)
Η οδός Σταδίου εικονίζεται από ψηλά. Επικρατεί γαλήνη, ο δρόμος είναι σχεδόν έρημος, με λιγοστούς διαβάτες, ποδηλατιστές και αυτοκίνητα. Δεξιά διακρίνονται τα τρία νεόδμητα κτήρια του οικοδομικού τετραγώνου 15. Στο πρώτο, το τριώροφο μέγαρο Μενάγια, λειτουργούσε από το 1903 το ξενοδοχείο «Νέα Υόρκη». Το δεύτερο, διώροφο αρχικά, κτήριο επί σειρά ετών στέγαζε τα γραφεία της ασφαλιστικής εταιρίας «Η Ανατολή» και αργότερα στο ισόγειο το γνωστό εστιατόριο «Διεθνές». Το τρίτο κτήριο ανεγέρθηκε το 1899 από το Μετοχικό Ταμείο Στρατού. Στη γωνία του τετραγώνου με την οδό Οφθαλμιατρείου διακρίνεται η οικία Ευθ. Καστόρχη.
Γενική άποψη της Αθήνας από τον Λυκαβηττό, π. 1910
Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου
Άποψη της οδού Σίνα και του Λυκαβηττού από τη σημερινή οδό Εδουάρδου Λω, π. 1910
Φωτογραφία: Albert Winslow Barker
Πηγή: Bryn Mawr College Special Collections, αριθ. 2013.18.151
Αριστερά διακρίνεται ένα μικρό τμήμα του μεγάρου Σερπιέρη. Δεξιά, οι άνω όροφοι των νεοκλασικών κτηρίων που βρίσκονταν στο οικοδομικό τετράγωνο 15, επί της οδού Οφθαλμιατρείου/Εδουάρδου Λω. Στη συνέχεια, εικονίζεται το Οφθαλμιατρείο με τον κήπο του και το συγκρότημα κτηρίων (Σίνα 4, ανέγερση 1897) όπου στεγάστηκε το Λεόντειο Λύκειο Άγιος Διονύσιος (Lycée Léonin Saint-Denis).
Άποψη του οικοδομικού τετραγώνου 15 από τη λεωφόρο Πανεπιστημίου
Φωτογραφία: Πέτρος Πουλίδης, 1920/1921
Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ Α.Ε. – Συλλογή Πέτρου Πουλίδη
Από τα αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται: α. το γωνιακό οθωνικό μέγαρο, ήδη κτισμένο από το 1858/1859, ιδιοκτησία τώρα του Ν. Ρούσσου, β. το κτήριο της Πανεπιστημίου 25, εκλογικό κέντρο του κόμματος των Φιλελευθέρων, γ. η οικία της Καλλιρρόης Παρρέν (Πανεπιστημίου 27), δ. το ζαχαροπλαστείο του Πετρίτση και, τέλος, ε. στην άλλη πλευρά της Εδουάρδου Λω, το μέγαρο Σερπιέρη.
Η επιστροφή του Βασιλέως Κωνσταντίνου Α΄, μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Βασιλέως Αλεξάνδρου
Φωτογραφία: Πέτρος Πουλίδης, 1920
Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ Α.Ε. – Συλλογή Πέτρου Πουλίδη
Η οδός Σταδίου. Επιστολικό δελτάριο του 1925 (αναφωτογράφιση)
Πηγή: Φιλιππίδης, Δ. (2009), Οικοδομικό Τετράγωνο 19, Αθήνα: Alpha Bank, 83
Αεροφωτογραφία της Αθήνας από τα νοτιοανατολικά, π. 1930
Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου
Εικονίζεται η βορειοανατολική περιοχή της Αθήνας: η οδός Σταδίου και η λεωφόρος Πανεπιστημίου από το Σύνταγμα μέχρι την πλατεία Κλαυθμώνος, την οδό Κοραή και την Εθνική Βιβλιοθήκη.
«Οδός Πανεπιστημίου και κήπος Πανεπιστημίου και Ακαδημίας», φωτογραφημένα από την Εθνική Βιβλιοθήκη, π. 1932
Πηγή: © Μουσείο Μπενάκη / Φωτογραφικά Αρχεία – Νεοελληνική Ιστορική Συλλογή Κωνσταντίνου Τρίπου
Όψη του οικοδομικού τετραγώνου 15 επί της οδού Σταδίου
Φωτογραφία: Δημήτρης Παπαδήμος, 1962
Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Αριστερά, στην οδό Σταδίου 20, εικονίζεται η οικία Καστόρχη. Δίπλα, Σταδίου αριθ. 18, στο μεγάλο κτήριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, στεγάστηκαν το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο και το Κρατικό Ενεχυροδανειστήριο. Στη συνέχεια, βρίσκονται σε εξέλιξη οι εργασίες κατεδάφισης των δύο επόμενων κτηρίων προς την Ομήρου (Σταδίου 14 και 16).
Οι εργασίες εκσκαφής κατά τη θεμελίωση του Μεγάρου της Τράπεζας της Ελλάδος στη λεωφόρο Πανεπιστημίου.
Η συμβολή της λεωφόρου Πανεπιστημίου και της οδού Οφθαλμιατρείου, π. 1863
Aναφωτογράφιση: Νίκος Δουγέκος
Πηγή: Αρχείο Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη
Αριστερά εικονίζεται το Οφθαλμιατρείο Αθηνών και δεξιά ο υπό ανέγερση Καθολικός Ναός του Αγίου Διονυσίου. Η βόρεια πλευρά της Πανεπιστημίου έχει μόλις δεντροφυτευθεί. Στα δεξιά της οδού Οφθαλμιατρείου (σημερινής Εδουάρδου Λω) διακρίνεται το οικοδομικό τετράγωνο της Τράπεζας της Ελλάδος, περιφραγμένο από χαμηλό περίβολο και χωρισμένο σε ιδιοκτησίες. Στο οικόπεδο αριστερά της οδού, όπου διακρίνεται μαρμαράδικο, υπάρχει σήμερα το Μέγαρο Σερπιέρη.
Όψη του οικοδομικού τετραγώνου 15 από την οδό Σταδίου, π. 1960
Πηγή: Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος (ΙΑΤΕ), Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης.
Από το 1957, ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο 15 περιήλθε στην κατοχή της Τράπεζας της Ελλάδος. Τα παλιά και ταλαιπωρημένα κτήρια είναι άδεια, λίγο αργότερα θα κατεδαφιστούν.
