Κι όμως, τα social media άλλαξαν τον κόσμο

Υπάρχει κόσμος που χρησιμοποιεί τα social media καθαρά για ψυχαγωγικούς λόγους: «πετάει» ατάκες και άμα λάχει ρίχνει κι ένα ξεκατίνιασμα με απ’ όλα περιποιημένο στο Twitter, μοιράζεται περιεχόμενο και επικοινωνεί μέσω Facebook, κάνει «like» σε όμορφες εικόνες στο Instagram και βλέπει τι καλό υπάρχει τριγύρω σε Foursquare και Swarm. Αυτή είναι η μία όψη των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης, η «ανάλαφρη». Διότι υπάρχει και μία ακόμα η οποία αναδεικνύεται σπανιότερα μεν, πλην όμως έχει την ίδια για να μην πούμε ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα: εκείνη της ενημέρωσης για όσα ο Τύπος κάνει τα στραβά μάτια –και δυστυχώς, σε αυτές τις εποχές που διανύουμε, είναι πολλά τα ρημάδια.

Ας αρχίσουμε από τα βασικά: virality

Τι έχουν να προσφέρουν πάνω απ’ όλα τα social media; Πάνω κι απ’ τους φίλους, τις φωτογραφίες, το stalking των πρώην, τις καθώς πρέπει επαγγελματικές επαφές, τα check ins, τους σελέμπριτις και τα χαζοπαιχνιδάκια που κατά καιρούς προκύπτουν; Αυτό που στα αγγλικά αποκαλείται ιδιαιτέρως πετυχημένα, virality. Viral είναι ο προερχόμενος από ιό, οπότε το virality θα μπορούσε να αποδοθεί ως η ιδιότητα να εξαπλώνεται κάτι σαν να προέρχεται από ιό. Τι σημαίνει στην πράξη αυτό; Ότι αν εγώ δω κάτι που μου αρέσει, αμέσως θα το κάνω «like», «share», «pin», «retweet» ή εν πάση περιπτώσει θα το μοιραστώ με τους φίλους/ακολούθους μου με όποιον τρόπο μου προσφέρεται από το εκάστοτε social δίκτυο. Εκείνοι θα πράξουν το ίδιο κι έτσι με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου, αυτό θα εξαπλωθεί.

Πάνω στο κόνσεπτ του virality στηρίζεται το viral marketing το οποίο ο Ralph Wilson, ο άνθρωπος που κατανόησε πρώτος καλύτερα απ’ όλους τη δύναμη της συνεισφοράς του κοινού στη μετάδοση και αναπαραγωγή ενός διαφημιστικού μηνύματος, περιέγραψε ως «τη στρατηγική που ενθαρρύνει τον ίδιο τον πελάτη να μεταφέρει το μήνυμα δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες για την εκθετική αύξηση στη διάδοση και επίδρασή του». Ο κόσμος ως επί το πλείστον χρησιμοποιεί τα social media για να μοιράζεται, να παίρνει και να δίνει περιεχόμενο: βλέπει κάτι, γουστάρει, το αναμεταδίδει και ταυτόχρονα αισθάνεται ικανοποιημένος (αυτό το αίσθημα της επιβεβαίωσης) όταν συμβεί το ίδιο για κάτι που δημοσίευσε ο ίδιος. Αν ένα διαφημιστικό μήνυμα είναι έξυπνο, τότε το αποτέλεσμα είναι ακριβώς το ίδιο με τη διαφορά ότι ο διαφημιζόμενος θα έχει γλιτώσει το ποσό που υπό άλλες συνθήκες θα πλήρωνε στα ΜΜΕ για να προσεγγίσει το κοινό αυτό –που στην περίπτωσή μας μοιράζεται από μόνο του το μήνυμά του.

Τι γίνεται όμως όταν το περιεχόμενο δεν είναι ούτε χιομοριστικό, ούτε διαφημιστικό;

Όταν η Αίγυπτος και ο υπόλοιπος αραβικός κόσμος έμαθε το Facebook…

Η (αραβική) άνοιξη των social media

Ας πάμε λίγα χρόνια πίσω και συγκεκριμένα στο 2010, όταν και ξεκίνησε αυτό που εν τέλει βαπτίστηκε ως Αραβική Άνοιξη. Μία-μία οι χώρες του αραβικού κόσμου άρχισαν να εξεγείρονται κατά των δικτατορικών καθεστώτων που τις κυβερνούσαν ως τότε. Οι εξεγέρσεις που εκδηλώθηκαν μεταξύ άλλων σε Αίγυπτο, Λιβύη, Τυνησία, Συρία και Μπαχρέιν, είχαν ως αποτέλεσμα την ανατροπή, τη φυγή, τη σύλληψη και σε πολλές περιπτώσεις τον θάνατο δικτατόρων που επί δεκαετίες έπιναν το αίμα των λαών τους, αναγκάζοντας τους πολίτες των χωρών τους να ζουν στην εξαθλίωση, την ώρα που εκείνοι έκαναν προκλητικά άσωτη ζωή. Στην Αραβική Άνοιξη λοιπόν, ο κόσμος των χωρών αυτών έπρεπε με κάποιον τρόπο να συντονιστεί. Φυσικά τα παραδοσιακά ΜΜΕ ήταν πολύ «προσεκτικά» ως προς τις πληροφορίες που μετέδιδαν ενώ ο στρατιωτικός νόμος που είχε επιβληθεί έκανε δύσκολη τη φυσική επαφή. Κάπως έτσι, η λύση δόθηκε μέσω του Twitter πρωτίστως και του Facebook δευτερευόντως.

Το κυριότερο όμως ήταν ο τρόπος με τον οποίο τα όσα συνέβαιναν εκεί μεταδόθηκαν στον υπόλοιπο πλανήτη και δεν μιλάω για τα μεγάλα τηλεοπτικά δίκτυα. Κακά τα ψέματα, η δημοσιογραφία δεν είναι ούτε αντικειμενική, ούτε αδιάβλητη. Από το πολιτικό και το κοινωνικό ρεπορτάζ, ως το πολιτιστικό και το αθλητικό, υπάρχουν συμφέροντα που εξυπηρετούνται, χάρες που επιστρέφονται, συμπάθειες που δεν κρύβονται. Ναι, οι εξαιρέσεις υπάρχουν ακόμα όμως, ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας: η δύναμη του δημοσιογράφου είναι το κοινό που επηρεάζει και η ατζέντα του, με ό,τι αυτό συνεπάγεται κι αν στην Αραβική Άνοιξη ολόκληρο το δυτικό μιντιακό σύστημα ήταν κατά των μοναρχών (για τους τελείως λάθος λόγους αλλά το αποτέλεσμα μετράει), πάρτε ως παράδειγμα τα γεγονότα στη χερσόνησο της Κριμαίας και το πώς αυτά αναπαρήχθησαν από τα μεγάλα ευρωπαϊκά ΜΜΕ: ραδιόφωνα, εφημερίδες, τηλεοπτικά δίκτυα.

Η Αραβική Άνοιξη ήταν η πρώτη φορά που τα social media στο σύνολό τους κλήθηκαν να παίξουν έναν τελείως διαφορετικό απ’ αυτόν που είχαν συνηθίσει ρόλο, έναν ρόλο πιο σοβαρό, πιο υπεύθυνο: καλούνταν να ενημερώσουν κόσμο, να βοηθήσουν στη μεταφορά της ανόθευτης πληροφορίας και τα κατάφεραν. Σκληρές εικόνες, μαρτυρίες γεμάτες τρόμο, πληροφορίες ακριβείς ως το κόκαλο και πρωτογενές υλικό κατ’ ευθείαν από την «καρδιά» των γεγονότων, έκαναν τον γύρο του κόσμου σε χρόνο dt. Τα «share» και τα «retweets» έδιναν κι έπαιρναν, βοηθώντας το κοινό να καταλάβει τι πραγματικά γινόταν στις χώρες που υπέφεραν. Όταν τα καθεστώτα αντιλήφθηκαν τη ζημιά που τους έκαναν τα social media αποπειράθηκαν να μπλοκάρουν την πρόσβαση σε αυτά όμως ήταν ήδη αργά: το κακό γι’ αυτά είχε γίνει.

Social media και υπαρκτός σοσιαλισμός

Αν έπρεπε να αναγνωρίσουμε το μεγαλύτερο προτέρημα των social media έναντι των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης, τότε αυτό θα ήταν η ελευθερία του λόγου που προσφέρουν. Για την ώρα. Για τα παραδοσιακά μέσα τα είπαμε παραπάνω. Αρκεί κανείς να δει την κατάσταση στη Ρωσία (βλ. Putin και Κριμαία) ή την Ουκρανία μια δεκαετία νωρίτερα (το πώς ο πρόεδρος Yanukovich εξαγόραζε το ένα κανάλι μετά το άλλο) ή ακόμα και τη Βόρειο Κορέα (εκεί βέβαια το όλο θέμα αγγίζει ή ξεπερνά ακόμα τα όρια του κωμικού) για να αντιληφθεί ότι τα ΜΜΕ πολύ εύκολα μπορούν να εξελιχθούν σε «παπαγαλάκια» παρατάξεων και κατ’ επέκταση συμφερόντων. Όχι φυσικά ότι το αυτό δεν συμβαίνει πουθενά αλλού στον κόσμο, απλά οι προαναφερθείσες περιπτώσεις αποτελούν τρία εκ των πλέον χαρακτηριστικών παραδειγμάτων.

Τι γίνεται, τώρα, στα social media; Αυτό το «για την ώρα» που διαβάσατε δεν ήταν τυχαίο. Όπως έχουμε δει, τα μεγάλα δίκτυα είναι αποδεδειγμένα σε θέση να προβάλλουν στους χρήστες τους το περιεχόμενο που αυτά θέλουν. Φυσικά μπορεί να διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους για την ακεραιότητα των δικτύων τους όμως όπως όλοι γνωρίζουμε ο δρόμος για την κόλαση είναι πάντοτε στρωμένος με τις καλύτερες προθέσεις. Ναι, ακόμα και στα social media τον τελευταίο λόγο τον έχουν πάντα οι διαχειριστές τους με τη διαφορά όμως ότι το περιεχόμενο το δημιουργούν οι ίδιοι οι χρήστες και όσο πιο μεγάλο είναι το κοινό ενός δικτύου, τόσο πιο δύσκολο γίνεται το «μασκάρεμα» οποιασδήποτε τάσης. Αυτό όμως σημαίνει πως μια νέα τάξη πραγμάτων ανατέλλει με μπροστάρηδες τους… επαναστάτες του καναπέ; Σε καμία περίπτωση.

Αυτό στο οποίο μπορούν να συμβάλλουν αποτελεσματικά τα social media, είναι στην ανατροπή, το λεγόμενο disruption: να ταράξουν τα λιμνάζοντα νερά ενός απαρχαιωμένου status quo, αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος μοιράζεται, λαμβάνει και επεξεργάζεται την πληροφορία. Μέχρι εκεί. Για το επόμενο βήμα, την ανατροπή μιας κατάστασης και την ζύμωση μιας καινούριας απαιτείται οργάνωση, ιεραρχία, γνώσεις μάνατζμεντ, πράγματα δηλαδή που δεν είναι απαραίτητο ότι διαθέτει κάποιος ο οποίος έχει συμβάλλει στην ανατροπή. Αποδείχθηκε περίτρανα αυτό και πάλι στην Αραβική Άνοιξη, όταν ακέφαλα πλέον, τα κράτη ήταν για καιρό ανίκανα να πραγματοποιήσουν εκλογές και να λειτουργήσουν με τα δημοκρατικά ήθη και έθιμα του δυτικού κόσμου, με αποτέλεσμα οι ταραχές και οι συγκρούσεις να συνεχιστούν –οι γνώστες της Ιστορίας σίγουρα θα είδαν ομοιότητες με την περίοδο του ελληνικού εμφυλίου μετά τον Β’ Παγκόσμιο.

Μπορεί τα social media να έχουν μια δεκαετία που έχουν μπει στις ζωές μας, όμως αλήθεια, ποιος μπορεί να θυμηθεί την καθημερινότητά του πριν απ’ αυτά; Η εξοικείωσή μας μαζί τους είναι τέτοια που ο καθένας μας αισθάνεται πως τα χρησιμοποιεί… μια ζωή! Viva retro!

Και η αλλαγή;

Τα social media έχουν αλλάξει τον κόσμο. Μπορεί να μην τον έχουν καταστήσει ιδανικό για να μεγαλώσει κανείς τα παιδιά του όμως αυτά που έπρεπε να κάνουν, τα έχουν κάνει και με το παραπάνω. Μπορεί να έχουν χαθεί δισεκατομμύρια εργατοώρες σε Facebook, Twitter και λοιπά socials, όμως αν υπάρχει κάτι το οποίο η ανθρωπότητα μπορεί να υπερηφανεύεται πως κέρδισε απ’ αυτά, είναι η πονηριά κι η εξυπνάδα. Δεν είναι και λίγο να μαθαίνει κανείς πώς να παρακάμπτει ένα ολόκληρο σύστημα, ένα κατεστημένο, προκειμένου να επιτύχει τον στόχο του. Οι tech savvy χρήστες των social media φιλτράρουν πλέον τις πληροφορίες που δέχονται και η επιτυχία εδώ είναι ότι το κάνουν ασυναίσθητα. Το κάνω εγώ, το κάνετε κι εσείς: διαβάζει κάποιος μια είδηση κι αμέσως τη «googlάρει» για να βεβαιωθεί, ελέγχει τα hashtags στο Twitter αν κάτι του «βρωμάει», ψάχνει την πληροφορία πριν την αποδεχθεί.

Ακόμα κι έτσι βέβαια, πάλι βασίζεται πάνω σε ξένες πλάτες (δεν είναι το BBC και το Canal+ αλλά η Google και το Facebook) όμως μερικά χρονάκια τα ‘χουμε μπροστά μας μέχρι κι αυτά να διαβρωθούν τόσο ώστε να επείγει η εξεύρεση των αντικαταστατών τους. Οι οποίοι αντικαταστάτες λογικά κάπου τώρα αρχίζουν να ξεπροβάλλουν…