Κατά πόσο είναι εφικτό ένας νέος αρχιτέκτονας να εμπνευστεί από έργα των αρχών του 20ου αιώνα και από ονόματα όπως αυτά των Gerrit Rietveld, Mies van der Rohe, Álvaro Siza, Toyo Ito και Τάκη Ζενέτου; Μένει να το μάθουμε παρακολουθώντας τον διάλογο 45 ελλήνων αρχιτεκτόνων κάτω των 45 ετών με τη διεθνή αρχιτεκτονική στο πλαίσιο της Ημερίδας ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ που θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 24 Οκτωβρίου στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη της οδού Πειραιώς.
Τα έργα που θα παρουσιαστούν καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα χρήσεων, από ιδιωτικές κατοικίες, δημόσια κτήρια και γραφεία έως μνημεία, μουσεία και κήπους, Καταξιωμένοι επαγγελματίες του χώρου και καθηγητές από όλη την Ελλάδα θα αναλάβουν τον σχολιασμό των έργων που αποτελούν σημείο αναφοράς της έμπνευσης κι εξέλιξης των συμμετεχόντων. Ο καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Πάτρας, επιμελητής του περιοδικού ΔΟΜΕΣ που κυκλοφορεί από το 2005 καθώς και της διαδικτυακής βιβλιοθήκης έργων ελληνικής αρχιτεκτονικής domesindex.com Γιώργος Πανέτσος εξηγεί στην Popaganda την ιδέα πίσω από τη συγκεκριμένη διοργάνωση που απευθύνεται τόσο σε αρχιτέκτονες, σχεδιαστές εσωτερικού χώρου και τοπίου, φοιτητές, καλλιτέχνες, πολιτικούς μηχανικούς όσο και σε εκείνους που ενδιαφέρονται για την αρχιτεκτονική και το design ως εξωτερικοί παρατηρητές.
Ο, καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, Γιώργος Πανέτσος
«Στόχος είναι οι αρχιτέκτονες να εντρυφήσουν περαιτέρω στον τομέα τους μαθαίνοντας από τις μεθόδους των άλλων. Το ενδιαφέρον της συζήτησης βρίσκεται στο γεγονός πως ένα έργο του παρελθόντος συνδιαλέγεται με τις επόμενες γενιές, ενώ ως παρελθόν ορίζεται η περίοδος της αρχαιότητας μέχρι -κυριολεκτικά- το χθες.
Είναι δύσκολο, έως ακατόρθωτο, να επιβιώσει ένας νέος αρχιτέκτονας στην Ελλάδα σήμερα. Ο αριθμός των εισακτέων στις σχολές αρχιτεκτονικής είναι οχτώ φορές μεγαλύτερος από τις πραγματικές ανάγκες της χώρας, με συνέπεια να “εξάγουμε” τους καλύτερους. Το θεσμικό πλαίσιο άσκησης του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα δεν είναι καθόλου βοηθητικό, από τη στιγμή που ασχολούνται με τον χώρο ακόμα και πολιτικοί μηχανικοί, άνθρωποι χωρίς τις κατάλληλες γνώσεις. Ως συνέπεια είναι η υποβάθμιση της ποιότητας της αρχιτεκτονικής και κατά συνέπεια του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζούμε.
Τα κτίρια στα οποία ζούμε ή παρατηρούμε ως εξωτερικοί θεατές δεν είναι “βουβά”, οπότε αν δεν έχουμε μια καλή ποιότητα επαγγελματιών να τα δημιουργήσουν οι πόλεις μας είναι ενοχλητικές. Γι΄αυτό τον λόγο η συγκεκριμένη ημερίδα δεν απευθύνεται αποκλειστικά σε ειδικούς, αλλά αφορά όλους τους καθημερινούς δέκτες της αρχιτεκτονικής, δηλαδή όλους μας. Αυτό που θέλουμε να επιτύχουμε όσον αφορά το ευρύ κοινό είναι να αποκτήσει μια προσεκτικότερη θέαση του αστικού τοπίου, ακόμα και να αντιμετωπίσει με μια άλλη οπτική το ίδιο του το σπίτι».
Ας δούμε όμως μερικούς από τους συμμετέχοντες να μας παρουσιάζουν τις επιλογές τους και να μιλάνε για το λόγο που διάλεξαν τα συγκεκριμένα έργα…
Ο Κώστας Τσιαμπάος διάλεξε τη Villa Tugendhat (Τσεχία 1929 – 1930) του Mies van der Rohe
Αν και αυτή η κατοικία του 1930 είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής χρειάστηκε να την δω από κοντά, τον Μάρτιο του 2013, για να την κατανοήσω πραγματικά. Αρχικά, εκτίμησα ακόμα περισσότερο αυτά που γνώριζα από πριν. Τη σαφήνεια της ιδέας, την καθαρότητα του σχεδιασμού, την ακρίβεια των λεπτομερειών, την εκφραστικότητα των υλικών. Στη συνέχεια εντυπωσιάστηκα από το πόσο αφοπλιστικά ανοιχτή, διάφανη και ελεύθερη είναι. Και πως, ενώ είναι αυστηρή και αφαιρετική, μπορεί να είναι ταυτόχρονα ζεστή και φιλόξενη. Κυρίως όμως, με συγκίνησε η διάρκεια αυτής της κατοικίας στον χρόνο. Από την εποχή όπου έζησε η οικογένεια Tugendhat τη δεκαετία του ’30 μέχρι τις διαφορετικές χρήσεις της κατοικίας τις δεκαετίες του ’40, ’50 και ’60, η κατοικία απέδειξε ότι μπορεί να ανταποκρίνεται σε τελείως διαφορετικές συνθήκες, ανάγκες, προγράμματα και χρήστες. Ακόμα κι αν στην πορεία του χρόνου η υλικότητα της κακοποιήθηκε, τα πολύτιμα υλικά της καταστράφηκαν, οι περίτεχνες λεπτομέρειές της αλλοιώθηκαν, αυτή έμεινε ζωντανή. Αυτό, για μένα, ήταν η επιβεβαίωση του πόσο η καλή αρχιτεκτονική εκφράζει πάντα μια ιδέα για το πώς ζούμε στον κόσμο, αφορά την κατασκευή ενός ένυλου λόγου για το κατοικείν. Και αυτή η κατοικία με έπεισε ότι παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε στα 80 της χρόνια δεν έχασε ποτέ την διάθεσή της να προστατεύει και να υποδέχεται τη ζωή, σαν μια καλή μητέρα που μπορεί να στηρίζει και να προσφέρει διακριτικά επιτρέποντας τη μέγιστη δυνατή κίνηση και ελευθερία.
Ο Παναγιώτης Παπασωτηρίου, νικητής του Domes Award 2015 στην κατηγορία «καλύτερο πρώτο κτήριο νέου αρχιτέκτονα για την περίοδο 2010-14», διαλεξε το Νεκροταφείο Skogskyrkogården (Στοκχόλμη 1915-1940) των Gunnar Asplund & Sigurd Lewerentz
Το έργο διαπραγματεύεται τη λύπη, το κενό, τη μνήμη, την έλλειψη, ίσως αυτό που αποκαλούμε και αρνητικό, αυτό που δεν βλέπουμε αλλά η απουσία του μας δημιουργεί ορισμένες φορές – και σε σχέση με το χρόνο πάντα – μεγαλύτερη αντίδραση από το να ήταν μπροστά μας, μαζί μας ή και δίπλα μας. Στο Woodland Cemetery η αρχιτεκτονική έκφραση ικανοποιείται μέσα από τη προσπάθεια να δοθεί μια πειστική αρχιτεκτονική μορφή στην ανακούφιση και στους τρόπους επιδιόρθωσής της ραγισμένης ανθρώπινης υπόστασης μπροστά στο θάνατο. Το αναπόφευκτο του θανάτου, το υπερβατικό, πρέπει να κατανοείται αλλά και να συμπεριλαμβάνεται στο κύκλο της ζωής σαν ένα αναπόσπαστο κομμάτι. Η σιωπή, η απουσία, γίνονται έννοιες που με ένα συμβολικό τρόπο και με την δημιουργικότητα που μας επιτρέπει η αρχιτεκτονική τέχνη μεταφράζονται σε απτά αντικείμενα, γεωμετρικές μορφές, καταστάσεις και συναισθηματικά ερεθίσματα.
Αυτή είναι η συμβολική απεικόνιση των φαντασιακών μας επινοήσεων. Χρησιμοποιώντας και τον Καστοριαδη θα δούμε ότι: Οι βαθιές σχέσεις συμβολικού και φαντασιακού εμφανίζονται αμέσως, εάν σκεφτούμε το ακόλουθο γεγονός : το φαντασιακό πρέπει να χρησιμοποιήσει το συμβολικό, όχι μόνο για να “εκφραστεί”, πράγμα που είναι αυτονόητο, αλλα και για να “υπάρξει”, για να περάσει απο το δυνάμει σε κάτι περισσότερο.
Εντούτοις στο μέτρο που το φαντασιακό σημαίνει τελικά την πρωταρχική δύναμη να θέτει κανείς ή να δίνει στον εαυτό του, υπό τον τρόπο της παράστασης, ένα πράγμα και μία σχέση που δεν υπάρχουν (που δεν δίδονται ή που δεν δόθηκαν ποτέ στην αντίληψη), θα μιλούμε για ένα έσχατο ή ριζικό φαντασιακό, σαν κοινή ρίζα του πραγματικού φαντασιακού και του συμβολικού.
Αυτή η προσπάθεια στην αρχιτεκτονική είναι άλλοτε πετυχημένη και άλλοτε αποτυχημένη αλλά πάντα παρούσα στο μυαλό το δικό μου και πιστεύω και πολλών συναδέλφων.
Η Αριάδνη Βοζάνη (Επίκουρη Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ) διάλεξε το Passages, An Homage To Walter Benjamin (1990) του Dan Caravan
Το έργο ανήκει στην κατηγορία των “χωρικών μνημείων”, δηλαδή των έργων εκείνων που επιχειρούν να ενεργοποιήσουν την μνήμη μέσω της εμπειρίας του σώματος στον χώρο. Το επέλεξα γιατί με ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τα έργα που όντας στο μεταίχμιο της αρχιτεκτονικής και της τέχνης επιβεβαιώνουν ότι ο χώρος είναι ικανός να μεταφέρει “νόημα”.
Στην παρουσίαση θα προσπαθήσω να αναδείξω τον τρόπο με τον οποίον συντίθεται σταδιακά η εμπειρία που προτείνει ο Karavan, μέσα από 5 βασικούς χειρισμούς:
α) μέσω του “ρόλου” που το φυσικό τοπίο αποκτά στην προτεινόμενη επέμβαση ως ενεργό συστατικό του έργου,
β) μέσω της συγκρότησης και αναίρεσης διαφορετικών τύπων ορίου,
γ) μέσω της διαχείρισης του φωτός και της σκιάς,
δ) μέσω της αξιοποίησης συγκεκριμένων ιδιοτήτων των υλικών που επιλέγει κι
ε) μέσω της οργάνωσης ενός “περιπάτου” εν τέλει, δηλαδή μιας ακολουθίας σημείων που μπορεί να επισκεφτεί κανείς επιλέγοντας διαφορετική κάθε φορά αφετηρία και κατεύθυνση.
Ο τρόπος που το συγκεκριμένο έργο επηρέασε την προσωπική μου σκέψη και δουλειά εντοπίζεται αφενός στην κατανόηση των αρχιτεκτονικών εργαλείων και μηχανισμών που χρησιμοποιεί ο Karavan, για να εγγράψει αυτήν την ελάχιστη αλλά εξαιρετικής έντασης κατασκευή σε έναν τόπο και αφετέρου στην αποκάλυψη της δύναμης ενός έργου να συστήνει μια νέα ερμηνεία του ίδιου του τόπου.
Οι K&K Architects διάλεξαν τη Sendai Mediatheque (Ιαπωνία 1995 – 2001) του Toyo Ito
Οι αρχιτέκτονες επηρεαζόμαστε διαρκώς από άλλους αρχιτέκτονες. Είναι μια αμφίδρομη διαδικασία που θρέφει το συλλογικό δημιουργικό αποτέλεσμα. Οι επιρροές μας είναι πολλές, για την περίσταση ωστόσο, επιλέξαμε τη Sendai Mediatheque του Toyo Ito, που βρίσκεται στην Ιαπωνία, γιατί χτίστηκε το 2001, όταν εμείς κάναμε τα πρώτα μας βήματα. Την πρωτοείδαμε στη βιβλιοθήκη στο Central Saint Martins στο Λονδίνο, όπου βρισκόμασταν για να παρακολουθήσουμε ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα.
Ήμασταν λοιπόν πράγματι “στην αρχή”. Μας εντυπωσίασε προφανώς το πρόγραμμα και η επένδυση του ιαπωνικού κράτους σε ένα κτίριο 22.000 περίπου τετραγωνικών μέτρων αφιερωμένου στα νέα μέσα, καθώς και το καινοτόμο στατικό του σύστημα. Ήταν όμως η υπόγεια δύναμη της εικόνας αυτού του κτιρίου που μας κέρδισε, ένας συνδυασμός ελαφρότητας και σοβαρότητας, που υπαγόρευε την επιβολή του σ’ αυτό που τότε ήταν παρόν, αλλά όπως αποδείχτηκε και στο μέλλον. Ήταν η προφανής δήλωση του νοήματος της αιώρησης, ακριβώς στον τόπο που αυτή παρουσιάζεται με διαφορετικούς τρόπους (τρένα μαγνητικής αιώρησης, ιπτάμενοι μαχητές anime, μετεωριζόμενοι βουδιστές μοναχοί). Αδιαμφισβήτητα ξεχωριστό, απλό στη σύλληψη του αλλά δύσκολα αναπαραγόμενο, εντυπωσιακό χωρίς να είναι κραυγαλέο. Αυτή η επιδεξιότητα θέλαμε να χαρακτηρίζει το έργο μας και με αυτούς τους όρους προσπαθούμε και σήμερα να σκεφτόμαστε το χώρο.
Οι Ίρις και Λήδα Λυκουριώτη διάλεξαν το Tempe a Pailla (Καστεγιάρ, Νότια Γαλλία, 1931-35) της Eileen Gray
Το σπίτι αυτό είναι τελείως άγνωστο στο ευρύ κοινό, ή ακόμη και στο ειδικό κοινό των αρχιτεκτόνων. Το θεωρούμε ένα παραλειπόμενο που θα μπορούσε να αλλάξει κάποιες πεποιθήσεις μας για την ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Είναι ένα από τα πολλά παραλειπόμενα έργα ιδιαίτερα σημαντικών γυναικών αρχιτεκτόνων. Τα κτίρια και τα έπιπλά της Αιλήν Γκρέυ, κόντρα στους ανεπαρκείς, σύμφωνα με την ίδια, κανόνες της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, είναι ευέλικτες κατασκευές που σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να παίρνουν ζωή από τους ενοίκους τους. “Η φτώχια της μοντέρνας αρχιτεκτονικής”, λέει, “προκαλείται από την αισθησιακή της ατροφία”.
Το δεύτερο στοιχείο που μας συγκινεί στη δουλειά της Eileen Gray είναι ότι πρόκειται για μια συναρπαστική τεχνήτρια. Ξέρει να φτιάχνει τα πράγματα, ξέρει να μεταποιεί την ύλη σε αντικείμενα για την καθημερινή ζωή. Ήξερε να υφαίνει και να επεξεργάζεται το ξύλο με λάκα, ζούσε σχεδόν μέσα στο γιαπί όταν κατασκεύασε τα σπίτια των διακοπών της, ήξερε να πετάει αεροπλάνο και να οδηγεί αυτοκίνητο ήδη δέκα χρόνια πριν δοθεί το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες στη Βρετανία.
Γι αυτά ακριβώς, όταν μια εργασιομανής και τελείως ανεξάρτητη γυναίκα σε εχθρικές για τις ανεξάρτητες γυναίκες εποχές, μιλάει για βραδύτητα, για χρόνο περισυλλογής και σχόλης, για “χρόνο για χασμουρητό” εννοεί το χρόνο για να ωριμάσουν τα κτίσματα, να ενσωματωθούν στη ζωή.
Με αυτό το στόχο βρίσκει το κατάλληλο οικόπεδο πάνω στα κλιμακωτά περιβόλια των νοτίων Άλπεων και τον κατάλληλο κοινωνικό περίγυρο στις μικρές κοινωνίες των χωριών τους. Και κατασκευάζει το όριο της προστατευμένης ιδιωτικής της ζωής εντός αυτού του ανθρωπογενούς χώρου, αφήνοντας πίσω της την Κυανή Ακτή, τα “απολίτιστα” βράχια και ένα άλλο δικό της κτίσμα, στα αφιλόξενα χέρια του Λε Κορμπυζιέ.
