Υπόγεια Αθήνα: Κι όμως υπάρχει!

«Πόσες εκπλήξεις επιφυλάσσει ένας υπόγειος περίπατος κάτω από την πόλη; Οι σκάλες που ξεκινούν κάτω από ένα παμπάλαιο καπάκι στην άκρη του δρόμου ή στα παρτέρια κάποιου πεζοδρομίου, μπορούν να μας οδηγήσουν σε μια ξεχασμένη υπόγεια γωνιά της πόλης; Κάτω από ποια κεντρική πλατεία συνεχίζει να ρέει ο χαμένος Ηριδανός της ρωμαϊκής εποχής; Υπάρχει ακόμη η κοίτη του Ιλισού και των άλλων χαμένων ρεμάτων της παλιάς Αθήνας; Γνωρίζατε τον μυστικό χώρο καταφυγής κάτω από τα εμπορικά στον πεζόδρομο της Ερμού; Τι βρίσκεται κάτω από την περίφημη Ρωσική Εκκλησία στην οδό Φιλελλήνων; Τι θα ανακαλύψεις αν ανοίξεις την καταπακτή και κατέβεις τα πέτρινα σκαλοπάτια;»

Δεν είναι η πρώτη φορά που τα μυστικά αποκαλύπτονται. Οι ερωτήσεις που τίθενται στην σελίδα του Terra Incognita Team στο facebook, πόλος έλξης στους τράβελερς της πόλης, ζητούν τακτικά απαντήσεις κι όταν έρχεται η ώρα, κάποιο Σάββατο ή Κυριακή του μήνα, αυτό συμβαίνει, τους παρέχονται απλόχερα.

Εκεί θα βρεις και τις ημερομηνίες που χρειάζεσαι, όπως και κάθε άλλη δραστηριότητα της ομάδας, καθώς το τι συμβαίνει στον αθέατο κόσμο που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια που πατάς δεν είναι το μόνο που φαίνεται να την απασχολεί – ήδη στο στόχαστρο της έχουν μπει οι σπηλιές και τα βάραθρα του Υμηττού, η στοιχειωμένη Πάρνηθα, τα μυστικά μονοπάτια του άγνωστου Πειραιά, οι θρύλοι της απόκρυφης Αθήνας, οι εναλλαγές σκηνικών σε Ζωγράφου και Παπάγου αλλά και το Αγκίστρι ή Κεκρυφάλεια ή μυθική γη των Τελχίνων.

Ένα από τα πρώτα ερωτήματα που θέτεις στον εαυτό σου, αν λάβει μέρος σε μια από αυτές τις απολαυστικές εξορμήσεις, είναι πόσο καλά γνωρίζεις τελικά αυτή την πόλη που επέλεξες να ζεις στην αγκαλιά της – ειδικά αν δεν είσαι γέννημα θρέμμα, ειδικά αν έπαιξες σε αλάνες και πεζοδρόμια της επαρχίας και δεν μεγάλωσες με τους μύθους μιας πρωτεύουσας που τελικά συνήθισε από κάποιο σημείο και μετά να κρατά σαν επτασφράγιστο μυστικό τα παραμύθια της. Ερωτήματα που βεβαίως έχουν τεθεί και στο παρελθόν, αλλά όπως φαίνεται δεν θα σταματήσουν -δικαιολογημένα- τους κατοίκους της πόλης να εκφράζουν. 

Βρέθηκα σε αυτή την ξενάγηση σε καταφύγια, κρύπτες και στοές της Αθήνας, ένα Σάββατο πρωί, όταν η συμμετοχή της Terra Incognita Team στο Athens City Festival του Δήμου Αθηναίων, έδωσε την ευκαιρία σε νέους φίλους να γνωρίσουν την ομάδα, αλλά και σε μερικά κομμάτια αυτής της παράξενης υπόγειας ιστορίας να διηγηθούν τις ξεχασμένες ίσως λεπτομέρειες τους .

«Κατεβαίνοντας στα ενδότερα, εισχωρώντας στο υπέδαφος της Αθήνας, ανακαλύπτουμε αρχαία τούνελ και στοές, χαμένα ρέματα παλιά καταφύγια και κατακόμβες. Μπορούμε πράγματι να διανύσουμε χιλιόμετρα περπατώντας κάτω από την αστική επιφάνεια; Η απάντηση είναι “ναι” αρκεί να γνωρίζουμε τα σημεία που οδηγούν στις εισόδους των πραγματικών στοών. Από τις εισόδου αυτές καταλήγουμε είτε σε δαιδαλώδεις υπόγειους διαδρόμους, στους οποίους ταξιδεύουν τρεχούμενα νερά είτε σε τοπικούς χώρους με σήραγγες και θαλάμους όπως είναι τα καταφύγια ή οι κατακόμβες». Αυτά γράφει στο βιβλίο του «Υπόγεια Αθήνα – Τα μυστικά μιας άγνωστης πόλης» (εκδόσεις iWrite) ο Πάνος Δευτεραίος, έμπειρος Σπηλαιολόγος και Πολιτικός Μηχανικός του ΕΜΠ, όπως και απρόσμενα ο ξεναγός μας σε αυτή την ηλιόλουστη μέρα – απρόσμενο επίσης break στο βροχερό προφίλ των ημερών.

Η διαδρομή ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα και απρόβλεπτη. Πρώτη στάση Καπνικαρέα, ίσα-ίσα για να αναγνωρίσουμε τον χαμένο -εγκιβωτισμένο από τη ρωμαϊκή εποχή- υπόγειο Ηριδανό που κυλά φανερά κάτω από την πλατεία και την εκκλησία. Δεύτερη, σε μια κρυμμένη πλατεία με νεραντζιές πίσω από την Ερμού, εκεί που βρίσκεται το Feedέλ Urban Gastronomy του Λεωνίδα Κουτσόπουλου. Ένα απαρατήρητο καπάκι -σε αυτή την πόλη κανείς δεν κοιτά πολύ ψηλά ούτε πολύ χαμηλά- είναι η πρόσβαση για ένα από τα μεγαλύτερα αντιαεροπορικά καταφύγια που υπάρχουν στο εμπορικό κέντρο και σε όλη την Αθήνα επίσης. Κατασκευασμένο την περίοδο του 1938-39 (επί Μεταξά)- όπως δηλαδή και όλα τα άλλα ανάλογα που «κατοικούν» στα βάθη «βαρύγδουπων» εντυπωσιακών πολυκατοικιών- βρίσκεται σε βάθος 8 μέτρων από την επιφάνεια και απολαμβάνει πλέον μια ανωνυμία και ηρεμία που ακόμη και αυτές οι μικρές ορδές επισκεπτών δεν δείχνουν να διακόπτουν.

Μετά από μια ολιγόλεπτη στάση στη θέση της κρύπτης της Αγίας Φιλοθέης στον Άγιο Ανδρέα στην Πλάκα -η λιγότερο ενδιαφέρουσα «επίσκεψη» για μένα-, πηγαίνουμε στις κατακόμβες της Ρωσικής Εκκλησίας – η πιο αγαπημένη μου στάση όλων.  Υπόγειοι θάλαμοι με ίχνη νερού του Λυκείου Απόλλωνα, ένα αρχαίο τούνελ και πηγάδι με νερό, το υπόκαυστο ενός ρωμαικού λουτρού, κρύπτες της Βυζαντινής Μονής των Λυκοδήμων του 11αι. συνθέτουν μια κατάβαση σε μια από τις πιο ατμοσφαιρικές «παραστάσεις» της πόλης – εδώ η παλιά ενέργεια, η νέα αταραξία και η μυρωδιά του «αγνώστου» πρωταγωνιστούν. Αν κλείσεις για μια στιγμή τα μάτια, όσο η κίνηση της Φιλελλήνων από πάνω σφαδάζει μέσα στο στριμωξίδι της, κάπου θα χαθείς στον χρόνο – πολύ εύκολα, πολύ δικαιολογημένα.

Μια επίσκεψη σε ένα δεύτερο ιδιωτικό καταφύγιο στη Βαλαωρίτου -εκεί που φημολογείται η ύπαρξη ενός σφραγισμένου περάσματος προς τη Βουλή- αλλά και μια βόλτα στον Εθνικό Κήπο, για να επισημανθεί η προσφορά του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου στην τροφοδότηση του μέσω της υπόγειας στοάς από την Παπαδιαμαντοπούλου (Άγιος Θωμάς, Γουδί), ολοκληρώνει την περιήγηση και ανοίγει την όρεξη, μεταφορικά όπως και κυριολεκτικά. Τα μυστικά πολλά, και θα βρούμε το σωστό «κλειδί» για να τα ξεκλειδώσουμε:

Ιστορίες που μάθαμε (ή θυμηθήκαμε)

• Τα καταφύγια κατασκευάστηκαν επί το πλείστον στα χρόνια του Μεταξά, στο δεύτερο μισό της δεκαετία του ’30 κι ενόψει του πολέμου που επρόκειτο να ξεσπάσει.
• Πολύ θα το θέλαμε να κατεβαίνουμε μέσα σε μυστικό πέρασμα από τον Λυκαβηττό και μέσα από σκοτεινούς διαδρόμους να βγαίνουμε Πεντέλη, αλλά μάλλον δεν θα πάρουμε – ο Ιντιάνα Τζόουνς μας προσπέρασε. Και στην τελική, αν υπήρχε, τι φαντάζεσαι, δεν θα το ξέραμε;
• Ναι, κάτω από τις εκκλησίες, βυζαντινές κυρίως, υπάρχουν κρύπτες, παλιά οστεοφυλάκια και μυστικοί χώροι καταφυγής μια άλλης εποχής, παρακαλώ, όμως, πολύ, βγάλε από το μυαλό σου τον Κώδικα του ΝταΒίντσι και όλα τα συναφή. Αν θες τη σωστή, την κακιά, τη μαυρισμένη, τη μεγάλη κατακόμβη, ένα ταξιδάκι στη Ρώμη και στο Βατικανό θα σου φτιάξει σίγουρο το κέφι και θα ικανοποιήσει τη «σκοτεινή» σου ανάγκη.
• Το δίκτυο του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου (5^ος- 6^ος αι. π.Χ), ήταν ένα υπόγειο δίκτυο που συνέλεγε νερά από τους πρόποδες του Υμηττού και τα έφερνε στο κέντρο της Αθήνας, μοιράζοντας τα σε διάφορους κλάδους -σε σημεία δηλαδή που υπήρχαν οι κλίνες της αρχαίας πόλης.
• Το μεγάλο τοξωτό τούνελ του Ηριδανού ήταν εγκιβωτισμένο από τα χρόνια του Αδριανού, δηλαδή το 14ο -15ο αι. μ.Χ. Είναι μια μεγάλη σήραγγα με άνοιγμα δύο μέτρων και ωραίο θόλο.
• Το 1888 κάποιοι ερευνητές συνδύασαν τοπογραφικά στοιχεία πεδίου και αρχαίων συγγραφέων και ταυτοποίησαν μια μικρή κοίτη χειμάρρου που ξεκινούσε από τον Λυκαβηττό, περνούσε από το Μοναστηράκι και κατέληγε στον Κεραμικό στον αρχαιολογικό χώρο που υπάρχει σήμερα. Η ταυτοποίηση του Ηριδανού της Ρωμαϊκής Αθήνας ήταν γεγονός κι ας ήταν τόσο συγκυριακός.  

• Σύμφωνα με τους χάρτες του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ, που, εκτός από το να κατασκευάζει μνημειώδεις κατασκευές και να αλλάζει στους αιώνες το προφίλ της πόλης, του άρεσε και να καταγράφει τα υπόγεια τούνελ, τα πηγάδια και τις στοές που έβρισκε στα σημεία των κτηρίων, το ρέμα που θα ονομαζόταν έντεκα χρόνια αργότερα ως Ηριδανός, ήταν και το σωστό –  κι ας τον ονόμαζε ο ίδιος το 1877, απλά, Υπόνομο, αφού τα αστικά λύματα από πολλές οικίες που βρίσκονταν στις όχθες του, κατέληγαν σε αυτόν. Για την ιστορία πάντως, πριν από αυτόν και τους περιηγητές της εποχής, που άλλη δουλειά δεν είχαν από το να περπατάνε και να σχεδιάζουν χάρτες, όλοι οι υπόλοιποι θεωρούσαν πως ο Ηριδανός ήταν άλλο ρέμα, ο κλάδος δηλαδή του Ιλισού που ερχόταν από την Καισαριανή. Άλλα λόγια να αγαπιόμαστε… 
• Ναι, υπάρχει υπόγεια στοά στην πλατεία Αγίου Θωμά στο Γουδί, στην οποία κατεβαίνεις με σχοινιά. Βρίσκεται δίπλα από το παλιό εκκλησάκι, αλλά αν δεν σε πάνε, δεν θα το βρεις. Άσε που, 12 μέτρα βάθος, ε, το λες και λίγο επικίνδυνο. Το νερό που περνά μέσα από το αρχαίο αυτό τούνελ καταλήγει στον Εθνικό Κήπο και τον ποτίζει.
• Εκτός από τα αρχαία υδραγωγεία ,υπάρχουν και οι νεότερες, μεγάλες σε μήκος, υπόγειες διαδρομές που δεν είναι τίποτα άλλο από τις κοίτες των ρεμάτων που καλύφθηκαν κατά τα νεότερα χρόνια. Παράδειγμα ο Ιλισσός που έχει κλάδους από την Καισαριανή, από του Ζωγράφου και του Παπάγου και από τη Λεωφόρο Μεσογείων, εκεί που είναι τα νοσοκομεία Σωτηρία και Γεννηματάς. Οι τέσσερις αυτοί κλάδοι συναντιούνται υπόγεια στο Χίλτον. Αν θυμάσαι, ένα διάσημο ριφιφί στη δεκαετία του ’90 στην τράπεζα Εργασίας είχε γίνει μέσα από το δίκτυο του Ιλισού κάπου κοντά στην οδό Καλλιρρόης
• Τα ρέματα άρχισαν να ανακαλύπτονται και να καταγράφονται από το 1840. Σε αυτές τις πρώτες φορές ανακαλύπτουμε και το άγνωστο ρέμα του Κυκλοβόρου, που σήμερα δηλώνει απών κάτω από την οδό Μάρνης και την Αχιλλέως στο Μεταξουργείο. Έφτανε μέχρι τη λεωφόρο Αθηνών, στο ρέμα του προφήτη Δανιήλ.
• Στην Καπνικαρέα, από κάτω, υπάρχει ένα πηγάδι. Σύμφωνα με τα σχέδια του Τσίλλερ, υπάρχει πρόσβαση μπροστά στο ιερό, μέσα στην εκκλησία.
• Το Αδριάνειο Υδραγωγείο (που κατασκευάστηκε, μάντεψε από ποιον, σωστά, από τον Αδριανό), είχε είκοσι χιλιόμετρα μήκος και ως εντυπωσιακή υπόγεια στοά ξεκινούσε από το Ολυμπιακό Χωριό, διέσχιζε περιοχές όπως η Νέα Κηφισιά, η Μεταμόρφωση, το Μαρούσι, το Ηράκλειο, το Χαλάνδρι, οι Αμπελόκηποι και έφτανε ως την πλατεία Δεξαμενής στο Κολωνάκι. Αυτά όμως δεν ήταν υπόγεια μονοπάτια για μυστικές μετακινήσεις, ασχέτως αν χωρούσαν να μπουν οι άνθρωποι της συντήρησης. Ήταν κυρίως διαδρομές για να περνά το νερό. Φήμες που θέλουν στα χρόνια του πολέμου και του μεγάλου κινδύνου να κρύβονται εκεί άνθρωποι για να σωθούν κρίνονται ως εντελώς αληθείς.  
• Σταματήσαμε να πίνουμε νερό από το Αδριάνειο Υδραγωγείο όταν φτιάχτηκε το φράγμα του Μαραθώνα το 1930.

• Σύμφωνα με νόμο του Μεταξά, όλα τα κτήρια, ιδιωτικά και δημόσια, ανάλογα με το μέγεθος τους και την επιφάνεια τους, έπρεπε να έχουν ανάλογου μεγέθους καταφύγιο στο υπόγειο. 
• Τα καταφύγια κάτω από κτήρια είναι παρά πολλά. Συνήθως είχαν μια κεντρική είσοδο από το κλιμακοστάσιο και μία ή δύο εξόδους κινδύνου με σιδερένιες σκάλες και καταπακτές στα περιμετρικά πεζοδρόμια. Η αναλογία με τους κατοίκους είναι στην καλύτερη περίπτωση ένα με δύο τετραγωνικά μέτρα κατά άτομο.
• Τα καταφύγια είναι ιδιωτικά αλλά ανήκουν στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη και όχι του Υπουργείο Πολιτισμού, όπως ίσως θεωρούσαν κάποιοι (όπως εγώ).
• Υπάρχουν δύο μεγάλα κεντρικά καταφύγια που είναι δημόσια: Ένα στον λόφο του Λυκαβηττού και ένα στον λόφο του Αρδηττού.
• Ένα προσβάσιμο και χαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποιημένου επισκέψιμου καταφυγίου -το μοναδικό στο κέντρο- είναι στην οδό Κοραή, στο κτήριο της Εθνικής Ασφαλιστικής. Η αξιοποίηση του, βεβαίως, δεν έχει γίνει με αφορμή την υπόστασή του ως καταφύγιο αλλά την ιστορία που είχε στα χρόνια του πολέμου. Ο χώρος και το κτήριο επιτάχθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τα δύο υπόγεια του καταφυγίου χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι κράτησης και κέντρα μεταγωγών. Στους τοίχους βλέπουμε ακόμη τα μηνύματα και τα χαράγματα των κρατουμένων.
• Στην οδό Λέκκα υπάρχει το (υπόγειο) μπαρ Speakeasy. Μέρος του είναι κομμάτι καταφυγίου.
• Η κρύπτη της Μητρόπολης τα τελευταία δύο χρόνια είναι επισκέψιμη για το κοινό και είναι σχεδόν τόσο μεγάλη όσο ο ναός (του 1842).
• Πολλά από τα αντικείμενα που φυλάσσονται στην κρύπτη είναι παλαιότερα της εκκλησίας και έρχονται από τα χρόνια της Επανάστασης του ‘21.
• Στην κρύπτη της μικρής εκκλησίας της Αγίας Δύναμης (χονδρικά κάτω από το ξενοδοχείο Electra) ήταν το εργαστήρι παραγωγής πυρίτιδας των Τούρκων κατά την Επανάσταση. Οι Έλληνες που αναγκάζονταν να δουλεύουν όλη τη μέρα εκεί για τους Τούρκους, τη νύχτα έφτιαχναν στα κρυφά τη διπλή ποσότητα για τις ομάδες των Επαναστατών.

• Η Ρωσική Εκκλησία στη Φιλελλήνων είναι ένας από από τους αρκετούς Βυζαντινούς ναούς της Αθήνας. Προέρχεται από τον 11^ο αιώνα και είναι ανακαινισμένος από το 1852-55. Όταν έγιναν οι εργασίες αναστήλωσης και ανακατασκευής είναι που ανακαλύφθηκαν τα ξεχωριστά υπόγεια. Τον 11ο αιώνα το μοναστήρι των Λυκοδήμων ήταν αφιερωμένο στην Παναγία Σώτηρα. “Λυκόδημος” ήταν επώνυμο μιας γνωστής οικογένειας εκείνης της εποχής και προφανώς το μοναστήρι τους ανήκε.
• Μέσα στους αιώνες, στα παλιά έγγραφα βλέπουμε τον ναό να ονομάζεται Άγιος Νικόδημος – το πιο πιθανό, λόγω προφορικής παράδοσης άκουγαν νι αντί για λάμδα και ιδού τα αποτελέσματα.
• Η ονομασία που έλαβε ο ναός μετά το 1852 ήταν Αγία Τριάδα και ανακατασκευάστηκε με τη στήριξη της ρωσικής παροικίας της Αθήνας. Λειτουργεί σε δύο γλώσσες.
• Υπάρχει εδώ ένα πηγάδι του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου, το αρχαιότερο ίχνος που έχει ο κάτω χώρος. Στα χρόνια της κλασσικής εποχής λειτούργησε ιερό αφιερωμένο στον Λύκειο Απόλλωνα. Τα τόξα, χτισμένα με μεγάλα κομμάτια πέτρας, ορθογωνισμένα και τετραγωνισμένα, παραμένουν στην ίδια θέση που βρίσκονταν από την αρχαιότητα. Μια μικρή στοά που οδηγεί στο πηγάδι πρέπει να ανοίχτηκε εκ των υστέρων για να χρησιμοποιηθεί το νερό του πηγαδιού στο ιερό.
• Στα Ρωμαϊκά χρόνια, κατασκευάστηκε ένα από τα πολλά λουτρά δημόσια χρήσης που οι Ρωμαίοι είχαν ως συνήθεια να κατασκευάζουν και να χρησιμοποιούν. Δυστυχώς, τα θεμέλια του Βυζαντινού Ναού πάτησαν πάνω στα απομεινάρια του Ρωμαϊκού λουτρού.
• Το οποίο και βλέπουμε σε έναν χαμηλό χώρο, εντε΄λώς ημιφωτισμένο, μέσα από ένα άνοιγμα. Υπάρχουν ακόμα οι σειρές από τα τετράγωνα κεραμικά κολωνάκια που στήριζαν το δάπεδο του ρωμαϊκού λουτρού. Το υπόκαυστο είναι αυτός ο κενός χώρος κάτω από το δάπεδο που βοηθά στη θέρμανση του χώρου. Ένας πρωτότυπος τρόπος υποδαπέδιας θέρμανσης με ζεστό ρεύμα που μέσω ειδικών σωληνώσεων ερχόταν από τη φωτιά που έκαιγε στον θάλαμο καύσης.