Σολάρις, μετάφραση: Γιώργος Τσακνιάς. Εκδόσεις Ποταμός
Ο δόκτωρ Κρίς Κέλβιν με ειδικότητα στην ψυχολογία καταφτάνει στον ερευνητικό σταθμό παρατήρησης που βρίσκεται σε χαμηλή τροχιά πάνω απο τον πλανήτη Σολάρις. Υποτίθεται ότι θα συναντήσει τον καθηγητή Γκιμπάριαν, παλιό μέντορα του από το πανεπιστήμιο, τον δόκτορα Σνάουτ και τον δόκτορα Σαρτόριους, το υπόλοιπο προσωπικό του Σταθμού.
Απο την αρχή τα πράγματα όμως εξελίσσονται τελείως απροσδόκητα. Δεν τον υποδέχεται κανένας, ενώ ο σταθμός δίνει μια εικόνα εγκατάλειψης και ερήμωσης. Ζαλισμένος ακόμα απο το ταξίδι θα συναντήσει τελικά τον Σνάουτ στην κουζίνα του σταθμού. Η συζήτηση που θα ακολουθήσει μαζί του θα αφήσει περισσότερα ερωτηματικά. Ο Σνάουτ υπονοεί ότι ο Γκιμπάριαν είναι νεκρός, και προειδοποιεί τον Κέλβιν να προσέχει και να είναι επιφυλακτικός, για ότι μπορεί να δεί να περιφέρεται στον σταθμό.
Έχοντας τα πια χαμένα ο Κέλβιν θα προσπαθήσει να κάνει μια έρευνα για την τύχη του Γκιμπάριαν. Θα ανακαλύψει κάποιες σημειώσεις του, ένα κασετοφωνάκι εγγραφής, και ένα προσχέδιο για πείραμα με ακτίνες Γάμμα πάνω στην επιφάνεια του Σολάρις. Τα αινίγματα πληθαίνουν, όταν σε μια δεύτερη συνομιλία με τον Σνάουτ, θα ξεκαθαριστεί, ότι ο Γκιμπάριαν αυτοκτόνησε πάνω σε μια κρίση παράνοιας.
Ο Κέλβιν κουρασμένος απο το ταξίδι αλλά και απο τις αποκαλύψεις των τελευταίων ωρών θα πέσει να κοιμηθεί αποκαμωμένος στο δωμάτιο του. Όταν ξυπνήσει θα δεί στην άκρη του κρεβατιού να κάθεται και να τον παρακολουθεί χαμογελώντας, η Χάρεϋ, η πρώην γυναίκα του, η οποία είχε αυτοκτονήσει δέκα χρόνια πριν. Ο εφιάλτης του, μόλις ξεκινούσε.
Ο πλανήτης Σολάρις είχε ανακαλυφθεί πριν και 100 χρόνια. Το πρώτο αξιοσημείωτο φαινόμενο που τράβηξε το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας, ήταν η παράξενη τροχιά του, καθώς επρόκειτο για ηλιακό σύστημα με δύο ήλιους. Οι αντίθετες βαρυτικές δυνάμεις απο δύο ήλιους, κανονικά θα έπρεπε να τον είχαν καταστρέψει πρίν από εκατομμύρια χρόνια. Ο Σολάρις ακολουθεί μια τροχιά που δεν συμφωνεί με κανένα μαθηματικό υπολογισμό.
Ο τρόπος που κοιτάμε πέρα απο τα δικά μας όρια πολιτισμού, δεν είναι παρά μια προβολή που έχει περισσότερο σχέση με εμάς, και τα του οίκου μας, παρά το τι πραγματικά οργανώνει κοινωνικά, για παράδειγμα το Ιράν ή το Ουζμπεκιστάν.
Τριάντα χρόνια μετά την ανακάλυψη του, διοργανώνονται οι πρώτες ερευνητικές αποστολές. Αποκαλύπτεται ότι το ενενήντα τα εκατό της επιφάνειας του καλύπτεται απο ένα είδος οργανικής μάζας, έναν απέραντο ωκεανό. Ο Ωκεανός θα αποκαλυφθεί οτι είναι υπεύθυνος για την ανώμαλη τροχιά του πλανήτη που τον κρατάει στην ζωή. Διάφορες θεωρίες προτείνονταν ανάλογα με τον εκάστοτε επιστημονικό κλάδο.
“…Οι βιολόγοι τον θεωρούσαν έναν σχηματισμό πρωτόγονο, ένα είδος γιγάντιας οντότητας, ένα υγρό κύτταρο, μοναδικό και τερατώδες (“προβιολογικό” το αποκαλούσαν), που κάλυπτε τον πλανήτη σαν κολλοειδές περιτύλιγμα…”
“….Οι αστρονόμοι και φυσικοί διατείνονταν πως μάλλον επρόκειτο για μια οργανική δομή, εξαιρετικά εξελιγμένη. Σύμφωνα με αυτούς, ο ωκεανός πιθανότατα ξεπερνούσε τις γήινες οργανικές δομές σε πολυπλοκότητα, αφού ήταν ικανός να ασκήσει σημαντική επίδραση στην τροχιά του πλανήτη…”
“ …Είχε κανείς την εντύπωση ότι οι ειδικοί βρίσκονταν διαρκώς ένα βήμα πριν από την αποκρυπτογράφηση του συνεχώς αυξανόμενου όγκου πληροφοριών. Και πράγματι, υπήρξαν μερικά αποτελέσματα. Ο ωκεανός ως πηγή ηλεκτρικών και μαγνητικών κυμάτων και βαρύτητας εκφραζόταν με μαθηματική, λίγο πολύ γλώσσα. Καταφεύγοντας στις πλέον δυσνόητες παρυφές της στατιστικής ανάλυσης, στάθηκε δυνατόν να ταξινομηθούν ορισμένες συχνότητες στα εκλυόμενα στατιστικά φορτία. Η αντιστοιχία αυτή έπεισε τους επιστήμονες ότι είχαν απέναντι τους μια τερατώδη οντότητα, προικισμένη με λογική, έναν πρωτοπλασματικό ωκεανό – εγκέφαλο που αγκάλιαζε ολόκληρο τον πλανήτη και περνούσε την ώρα του διαλογιζόμενος περί της φύσεως του σύμπαντος…”
Θα συγκροτηθεί ένας καινούριος κλάδος επιστημών, η Σολαρολογία απο την οποία ένα σωρός τόμοι και επιστημονικά συγγράμματα φιλοξενούνται στην βιβλιοθήκη του σταθμού. Παρόλες τις απελπισμένες προσπάθειες των επιστημόνων να βρούν ένα τρόπο επικοινωνίας ή επαφής με τον Ωκεανό του Σολάρις δεν τα είχαν καταφέρει. Λίγο πρίν φτάσει ο Κέλβιν στον σταθμό, ο Γκιμπάριαν με τον Σαρτόριους θα βομβαρδίσουν την επιφάνεια του Ωκεανού με ακτίνες γάμμα σε μια ανέλπιστη προσπάθεια επικοινωνίας.
Το Solaris εκδόθηκε το 1961 και χάρισε στον Λεμ την παγκόσμια αναγνώριση. Γυρίστηκε δύο φορές σε ταινία, η δεύτερη σαράντα χρόνια μετά από την πρώτη. Το 1962 απο τον Ταρκόφσκι και το 2002 απο τον Σόντεμπεργκ. Καμία δεν αφήνει τόσους πολλούς συνειρμούς όσο το βιβλίο
Το πείραμα θα έχει μια απροσδόκητη εξέλιξη. Ο Σολάρις κατά τη διάρκεια του ύπνου τους, ανιχνεύει τους πιο μύχιους πόθους τους ή τις κρυφές τραυματικές αναμνήσεις τους, και στη συνέχεια αναδημιουργεί απο το μηδέν ανθρώπινες μορφές, οι οποίες επισκέπτονται το αντίστοιχο μέλος του πληρώματος του σταθμού.
Η πρώτη αντίδραση του Κέλβιν, αφού συνέλθει απο το σοκ, είναι να ξεφορτωθεί την πρώτη “επίσκεψη” της Χάρεϋ στέλνωντας την σε αιώνια τροχιά με έναν βοηθητικό πύραυλο. Οι ενοχές και η ανάμνηση ενός χωρισμού για τον οποίο ήταν υπεύθυνος και ο οποίος έσπρωξε την Χάρεϋ σε αυτοκτονία πριν δέκα χρόνια, θα καταστήσουν τον Κέλβιν ανίκανο να αντιδράσει όταν η Χάρεϋ ως επισκέπτρια θα επιστρέψει. Φυσικά χωρίς να θυμάται τίποτα από την πρώτη φορά, ξαναγεννημένη, με τις θολές της αναμνήσεις να μην είναι παρά ένα μικρό μέρος απο το ασυνείδητο του Κέλβιν.
Υπάρχουν δύο βασικά θέματα, με τα οποία καταπιάνεται ο Λεμ στο Σολάρις. Το πρώτο και σοβαρότερο το διακηρύσει φωναχτά και με σαφήνεια ο επαναστατημένος και απογοητευμένος επιστήμονας Σνάουτ: “Ξεκινάμε για το διάστημα έτοιμοι για όλα: για την μοναξιά, για τις κακουχίες, για την εξάντληση και το θάνατο. Αν και η ταπεινοφροσύνη δεν μας επιτρέπει να το δηλώνουμε, κατά κανόνα έχουμε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας. Κι όμως, αν το εξετάσουμε πιο προσεκτικά, όλος αυτός ο ενθουσιασμός μας είναι κάλπικος και υποκριτικός. Δεν θέλουμε να κατακτήσουμε το σύμπαν, θέλουμε να επεκτείνουμε τα σύνορα της Γης μέχρι τα όρια του Σύμπαντος.”
“Για μας, ο ένας πλάνητης είναι άγονος σαν τη Σαχάρα, ο άλλος παγωμένος σαν το Βόρειο Πόλο, κάποιος τρίτος όμως είναι τόσο γόνιμος όσο και η πεδιάδα του Αμαζονίου.Είμαστε ανθρωπιστές, ιππότες: δεν θέλουμε να κατακτήσουμε άλλες φυλές, θέλουμε απλώς να τους κληροδοτήσουμε τις αξίες μας και να πάρουμε ως αντάλλαγμα τη δική τους κληρονομιά. Βλέπουμε τους εαυτούς μας ως τους Ιππότες της Ιεράς Επαφής. Άλλο ψέμα κι ετούτο.”
“Το μόνο που ψάχνουμε είναι ο άνθρωπος. Δεν χρειαζόμαστε άλλους κόσμους. Καθρέφτες χρειαζόμαστε. Τους άλλους κόσμους δεν ξέρουμε τι να τους κάνουμε. Με λίγα λόγια, ο δικός μας κόσμος μάς είναι αρκετός. Δεν μπορούμε όμως να τον δεχτούμε ως έχει. Αυτό που αναζητούμε είναι μια ιδανική εικόνα του δικού μας κόσμου: ξεκινάμε να ανακαλύψουμε έναν πλανήτη, έναν πολιτισμό ανώτερο απο τον δικό μας, ανεπτυγμένο όμως με βάση ένα αρχέτυπο απο τη δική μας προϊστορία.”
“Ταυτόχρονα, υπάρχει μέσα μας κάτι που δεν θέλουμε να το αντιμετωπίσουμε, κάτι που προσπαθούμε να προστατευτούμε, αλλά αυτό επιμένει, είναι ακόμα εκεί, αφού όταν φεύγουμε από τη Γη δεν είμαστε αθώα παιδάκια. Φτάνουμε εδώ πέρα όπως είμαστε στην πραγματικότητα, κι όταν η σελίδα γυρίζει και αυτή η πραγματικότητα μας αποκαλύπτεται, εκείνο το μέρος της πραγματικότητας που θα προτιμούσαμε να περάσει σιωπηρά, ε, τότε πια δεν μας αρέσει καθόλου.”
Στην πραγματικότητα η προβληματική του Λεμ σε διαφορετική κλίμακα έχει απασχολήσει και άλλους. Τον Σαϊντ για παράδειγμα στον Οριενταλισμό (Edward W. Said – Οριενταλισμός, Εκδ. Νεφέλη) σε ό,τι αφορά τις σχέσης Δύσης και Ανατολής ή των μητροπόλεων – χωρών σε σχέση με τις αποικίες τους. Ο τρόπος που κοιτάμε πέρα απο τα δικά μας όρια πολιτισμού, κοινωνικού και πολιτικού, δεν είναι παρά μια προβολή που έχει περισσότερο σχέση με εμάς, και τα του οίκου μας, παρά το τι πραγματικά οργανώνει κοινωνικά, για παράδειγμα το Ιράν, το Ουζμπεκιστάν και το Γιουνάν της Κίνας.
Ο “κοσμοπολιτισμός” αντίστοιχα αφορά τη Δύση ως ρεύμα (και μάλιστα μόνο μια κοινωνική ομάδα μέσα στις δυτικές κοινωνίες), παρά τον Κόσμο αυτό καθ΄αυτό. Αν και ο Λεμ έγραψε 53 χρόνια πριν και μάλιστα τότε η νουβέλα του θεωρήθηκε ότι σατύριζε την επιστημονική κοινότητα κυρίως, η αναζήτηση του ιδανικής εικόνας του δικού μας κόσμου, γίνεται όλο και πιο επίκαιρη αρκεί να αντικαταστήσουμε τον ανθρωποκεντρικό λόγο με τον δυτικοκεντρικό.
Υπάρχει όμως και ένα άλλο θέμα. Μια ιστορία αγάπης ανάμεσα στον Κέλβιν και την Χάρεϋ. Με τις μέρες να περνάνε πάνω απο τον ωκεανό δένονται όλο και πιο πολύ μεταξύ τους. Κάνουν όνειρα για την μελλοντική τους επιστροφή στη Γη και το στήσιμο μια καινούριας αρχής. Και πάλι ο Σνάουτ θα βγάλει τον Κέλβιν από τις ψευδαισθήσεις του. Η δομή των Επισκεπτών μένει σταθερή λόγω των δυνάμεων του Σολάρις.
Η Χάρεϋ δεν θα μπορούσε να ζήσει μακριά απο τον πλανήτη. Ο ιδεαλιστής Κέλβιν αποφασίζει να μείνει για πάντα στον Σταθμό και στο υποκείμενο της αγάπης του. Η Χάρεϋ όμως γνωρίζοντας ή μαντεύοντας την αλήθεια θα αναζητήσει την απελευθέρωση του αγαπημένου της. Ναρκώνει τον Κέλβιν και σε συνεργασία με τον Σνάουτ, αυτοκτονεί.
Τι είναι ή αγάπη; Τι ακριβώς αγαπάμε στον άλλο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που μας κάνουν πραγματικά ανθρώπινους; Ολα αυτά τα ερωτήματα θα απασχολήσουν τον Κέλβιν. “Κάτι περίμενα. Την επιστροφή της; Πως ήταν δυνατόν να το περιμένω αυτό; Όλοι ξέρουμε ότι είμαστε υλικά όντα, υποκείμενα στους νόμου της φυσιολογίας και της φυσικής, κι ότι ακόμα και όλες οι δυνάμεις των συναισθημάτων μας ενωμένες, δεν μπορούν να νικήσουν τους νόμους αυτούς. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τους απεχθανόμαστε….πρέπει λοιπόν κανείς να συμβιβαστεί με το γεγονός ότι δεν είναι παρά ένα ρολόι που μετρά το χρόνο, που πότε θα χαλάει και πότε θα επισκευάζεται και ο μηχανισμός του οποίου παράγει απόγνωση και αγάπη, από τη στιγμή που το βάζει μπροστά ο δημιουργός του;”
Το Solaris εκδόθηκε το 1961 και χάρισε στον Λεμ την παγκόσμια αναγνώριση. Γυρίστηκε δύο φορές σε ταινία, η δεύτερη σαράντα χρόνια μετά από την πρώτη. Το 1962 απο τον Ταρκόφσκι και το 2002 απο τον Σόντεμπεργκ. Καμία δεν αφήνει τόσους πολλούς συνειρμούς όσο το βιβλίο, ωστόσο η τανία του Ταρκόφσκι έχει θαυμάσιες ονειρικές σκηνές, ενώ η ταινία του Σόντεμπεργκ έχει τα υπέροχα πράσινα δακρυσμένα μάτια της Νατάσα ΜακΈλον.
