Το «Μαγικό δέρμα» του Μπαλζάκ είναι ένα εκπληκτικό κομψοτέχνημα που περιλαμβάνει όλες τις πιθανές κατηγορίες ανθρώπων

H πολυτάραχη και γεμάτη αντιφάσεις ζωή του Ονορέ ντε Μπαλζάκ (1799-1850) βρίσκεται σε εντυπωσιακή αντιστοιχία με την ιστορία των μυθιστορημάτων του. Στην πραγματικότητα, ο σπουδαίος Γάλλος συγγραφέας ήθελε τα πάντα: Βασική του επιδίωξη ήταν η λογοτεχνική καταξίωση, αλλά επιθυμούσε και την πολιτική σταδιοδρομία. Επιζητούσε να κυριαρχήσει στον Τύπο, αν και τον απεχθανόταν. 

Υπολόγιζε σε θεατρικούς θριάμβους οι οποίοι, όμως, ποτέ δεν ήρθαν. Ήθελε χρήμα, πολυτέλεια, φαγοπότι, γυναίκες – ειδικά εάν είχαν κάποιον τίτλο ευγενείας. Εγραφε ερωτικές επιστολές στη γυναίκα της ζωής του, μία Πολωνέζα κοντέσσα που έμενε στην Ουκρανία και μετά από λίγο οδηγούσε στο κρεβάτι την υπηρέτρια και ερωμένη του. Επιθυμούσε διακαώς να γίνει μέλος της Ακαδημίας, αλλά εκείνη τον αγνοούσε επιδεικτικά. 

Πάντως, ήταν ο συγγραφέας που με τη λεπτομερειακή και ρεαλιστική καταγραφή των διαφόρων τύπων της εποχής του, των ηθών και των εθίμων που κυριαρχούσαν στην παριζιάνικη ζωή και στην επαρχία, κατάφερε να βγάλει το μυθιστόρημα από την ανυποληψία. Κατά κάποιον τρόπο ανάγκασε την κριτική και τους αναγνώστες να δουν -εκ νέου- τις δυνατότητες του μυθιστορήματος και μέσα από τις ρεαλιστικές απεικονίσεις του, να αποτυπώσει την κοινωνική φύση σε όλες τις εκφάνσεις της. 

Στο ιδιαίτερα εκτενές έργο του -εκατό περίπου μυθιστορήματα και πέντε θεατρικά έργα- θέλησε να σκιαγραφήσει εξαντλητικά τις κοινωνικές επιπτώσεις της ζωής, περιγράφοντας κατά προσέγγιση όλες τις φυσιογνωμίες, όλους τους χαρακτήρες, κάθε τρόπο ζωής, κάθε επάγγελμα, κάθε επαρχία, κάθε τι από την παιδική ηλικία έως τα γηρατειά, την πολιτική, τη δικαιοσύνη, τον πόλεμο, το εμπόριο, συνθέτοντας -τελικά- ένα μοναδικό μυθιστορηματικό μνημείο: την «Ανθρώπινη κωμωδία». 

Κανένα τόσο μεγαλειώδες και εύληπτο έργο δεν επιχειρήθηκε ποτέ σε οποιαδήποτε μορφή τέχνης! Μέσα από αυτό, ο Μπαλζάκ σκόπευε να επαναπροσδιορίσει τους στόχους, την εμβέλεια και τη δομή του μυθιστορήματος, έτσι ώστε τα μεμονωμένα βιβλία να αποτελούν κεφάλαια ενός διαρκώς διαστελλόμενου φανταστικού σύμπαντος που θα το συνέδεαν τα συμπεράσματα του μυθιστοριογράφου σχετικά με την ανθρώπινη εμπειρία και την κοινωνία. 

Οι ήρωες θα εξετάζονταν σε διάφορα στάδια της πορείας τους, με τους δευτερεύοντες χαρακτήρες ή τους κομπάρσους του ενός βιβλίου να γίνονται οι πρωταγωνιστές σε κάποιο άλλο. Και, βέβαια, το κορυφαίο επίτευγμα του Μπαλζάκ στην «Ανθρώπινη κωμωδία» είναι η σε βάθος και εύρος μελέτη της κοινωνίας και της εποχής του. Το επίκεντρο του κολοσσιαίου πανοράματός του είναι το Παρίσι – «λάσπη γεμάτη με διαμάντια», όπως το αποκαλούσε. 

Εξάλλου, είναι ένας από τους πρώτους μυθιστοριογράφους που εξέτασε διεξοδικά τις επιπτώσεις της σύγχρονης πόλης στον άνθρωπο και στις κοινωνικές τάξεις με τον καμβά του να απλώνεται εντυπωσιακά: Από τα αριστοκρατικά σαλόνια μέχρι τους νεόπλουτους, από τους κεφαλαιοκράτες του Χρηματιστηρίου, τους επιχειρηματίες, τους εμπόρους, τους βιοτέχνες και τους χειροτέχνες, μέχρι τον υπόκοσμο των εγκληματιών και των μπορντέλων. 

Αλλά σε όλα τα μυθιστορήματά του, ιδιαίτερα στα αριστουργήματά του «Ευγενία Γκραντέ» (1833), «Η αναζήτηση του απόλυτου» (1834), «Μπαρμπά Γκοριό» (1835) και «Χαμένες ψευδαισθήσεις» (1837), ο Μπαλζάκ επιδεικνύει μία ασυνήθιστη ικανότητα την οποία διέθετε σε περίσσεια: Να ταυτίζεται μέσω της φαντασίας του με τους ήρωές του και τον κοινωνικό τους περίγυρο, προσδίδοντάς τους μία μοναδική ζωντάνια και μια εκπληκτική πνοή ρεαλισμού. 

Απ’ την άλλη, αυτή η εμμονή του με την πραγματικότητα, όπως διαφαίνεται μέσα από το έργο του, είναι που θα τον απομακρύνει από αυτήν. Ο Μπαλζάκ πιστεύει υπέρμετρα τις ιστορίες του. Αυτός ο ρεαλιστής της λογοτεχνίας είναι φαντασιόπληκτος. Τα μυθιστορήματά του τον απορροφούν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μη ζει την πραγματική ζωή: Η πραγματικότητα, σταδιακά, παύει να είναι αυτή που αντικρίζει και γίνεται εκείνος πλέον που τη δημιουργεί, την ξεδιπλώνει, της δίνει ρυθμό. Αυτή ήταν και η τραγωδία του. 

Όπως έγραψε στο «Μαγικό δέρμα», με τον δικό του στοχαστικό τόνο, «ό,τι οι άνθρωποι αποκαλούν στενοχώριες, έρωτες, φιλοδοξίες, αναποδιές, θλίψη, για μένα είναι ιδέες που μετατρέπω σε ονειροπολήσεις. Αντί να τις νιώσω, τις εκφράζω, τις ερμηνεύω, τις δραματοποιώ, τις αναπτύσσω σαν μυθιστορήματα που θα διάβαζα». Πρόκειται για ένα από τα πιο πυκνά σε εικόνες και νοήματα μυθοπλαστικά κείμενα του Μπαλζάκ.

Ο νεαρός Ραφαήλ, έχοντας ξοδέψει την περιουσία του για να αποπληρώσει τα χρέη του πατέρα του, αποφασίζει να αυτοκτονήσει. Περνώντας τυχαία από το κατάστημα ενός παλαιοπώλη, βλέπει ένα κομμάτι ακατέργαστου δέρματος. Στην επιγραφή υπάρχουν τα εξής μυστηριώδη λόγια: «Αν με αποκτήσεις, τα αποκτάς όλα. Όμως η ζωή σου θα μου ανήκει». 

Δέχεται τη διαβολική συμφωνία με το δέρμα, το οποίο αρχίζει να πραγματοποιεί τις επιθυμίες του. Σε αυτό το έργο του 1831, εμπνευσμένο από ανατολίτικο μύθο, παρελαύνουν όλες οι πιθανές κατηγορίες ανθρώπων -μαριονέτες στα δάχτυλα του Μπαλζάκ- παρουσιάζοντας τις φιλοσοφικές, επιστημονικές και ιδεολογικές τάσεις που χαρακτήρισαν την εποχή του συγγραφέα.

Και όλα τα γεγονότα της ιστορίας θα συντελεστούν σταδιακά, σχεδόν τελετουργικά, με τον αναγνώστη να παρακολουθεί την εξέλιξη αυτής της μαγευτικής πλοκής που ξετυλίγεται υπνωτιστικά, σαγηνευτικά, καθηλωτικά, κάτω από ένα πέπλο μυστηρίου, για να ολοκληρωθεί μέσα από μία εκπληκτική –και απρόσμενη- κορύφωση…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

H «Αντίστροφη αφιέρωση» είναι το τελευταίο σημαντικό ποιητικό κείμενο που έγραψε και δημοσίευσε η Μάτση Χατζηλαζάρου λίγο πριν από το θάνατό της. Πρόκειται για ένα από τα πιο ολοκληρωμένα και μεστά ποιήματά της, και πιθανώς το πλέον γνωστό και αγαπημένο από το αναγνωστικό κοινό έργο της. Το ερωτικό αυτό ποίημα δίνει την αίσθηση πως ολοκληρώνει μια πορεία, πως κλείνει έναν κύκλο, αφού ουσιαστικά επιστρέφει πολλαπλώς στην (ποιητική της) αφετηρία. Το ποίημα, χωρίς να τον κατονομάζει, απευθύνεται στον Ανδρέα Εμπειρίκο, τον εραστή-σύζυγο, τον ψυχαναλυτή-ερμηνευτή, τον μύστη της στον ποιητικό χώρο και στον υπερρεαλισμό, τον αποδέκτη των πρώτων της ποιημάτων.

Ο «Ακρωτηριασμός της Δύσης» δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Le Débat τον Νοέμβριο του 1983, μεταφράστηκε αμέσως στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, και είχε αντίκτυπο αντιστρόφως ανάλογο με τη συντομία του. Είκοσι σελίδες οι οποίες έδωσαν το έναυσμα για πλημμυρίδα αντιδράσεων, συζητήσεων και πολεμικών, κυρίως από την πλευρά της Γερμανίας και της Ρωσίας. Ενώ στη Δύση συνέβαλαν, σύμφωνα με μια διατύπωση του Ζακ Ρούπνικ, «στην αναδιαμόρφωση του πνευματικού χάρτη της Ευρώπης» πριν από το 1989. Την εποχή που η Δύση έβλεπε πια την Κεντρική Ευρώπη σαν μέρος του ανατολικού μπλοκ, ο Κούντερα της υπενθύμιζε με σφοδρότητα ότι η Κεντρική Ευρώπη πολιτισμικά ανήκε ολόκληρη στη Δύση και ότι, στην περίπτωση αυτών των «μικρών εθνών» που δεν είχαν απολύτως εξασφαλισμένη την ιστορική και πολιτική ύπαρξή τους (Πολωνία, Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία), η κουλτούρα ήταν και παρέμενε το ζωτικό κέντρο της ταυτότητάς τους.

Πέντε δολοφόνοι. Αμέτρητα θύματα. Μόνο δύο άνθρωποι μπορούν να αποδώσουν δικαιοσύνη. Στο Άμστερνταμ, τρεις άνθρωποι σφαγιάζονται σε ένα σπίτι κοντά σε ένα κανάλι, οι σοροί τους τοποθετούνται γύρω από το σταυρωμένο σώμα του πατριάρχη τους, του Ντε Γιάχερ –ρυθμιστή, ενδιάμεσου και έμπιστου φίλου του επαγγελματία δολοφόνου ονόματι Λούις. Οι υπεύθυνοι γι’ αυτούς τους φόνους είναι Σέρβοι εγκληματίες πολέμου. Πιστεύουν ότι μπορούν να ξεφύγουν από τη δίκαιη τιμωρία τους, επιστρέφοντας στην πατρίδα τους. Κάνουν λάθος. Γιατί ο Λούις έχει φτάσει στην Ευρώπη για να τους κυνηγήσει: πέντε δολοφόνοι πρέπει να βρεθούν και να τιμωρηθούν πριν εξαφανιστούν στην ανατολική Ευρώπη. Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα. Το έκτο πρόσωπο της δολοφονικής παρέας.

Ο Τάσος μεγαλώνει σε μια λαϊκή γειτονιά μιας επαρχιακής πόλης στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και τις αρχές του ’80, μια περίοδο μεταβατική για την ελληνική κοινωνία. Μέσα από την αυτοδιήγηση του ήρωα ζωντανεύει το κλίμα της εποχής, όπως, τουλάχιστον, μπορεί να το αντιληφθεί ο ίδιος, αλλά και το πλέγμα των οικογενειακών σχέσεων – άλλοτε υποστηρικτικό, σαν δίχτυ ασφαλείας, κι άλλοτε πνιγηρό κι αναπόδραστο, σαν τον ιστό αράχνης. Παράλληλα με τη βασική πλοκή, που ξετυλίγεται σε σύντομες αυτοτελείς αφηγήσεις, ο αναγνώστης, μέσα από τη διήγηση της γιαγιάς του ήρωα, συνθέτει κομμάτι κομμάτι μια ιστορία που βαραίνει το παρελθόν της οικογένειας, συνεχίζει όμως να σκιάζει το παρόν των μελών της.