«Ιστορίες μυστηρίου και φαντασίας»: τρόμος, μυστήριο, παράνοια και ανάλυση της ψυχής από τον αξεπέραστο Έντγκαρ Άλλαν Πόε

Εάν υπάρχει κάποιος που να κατέχει ομόθυμα μία περίοπτη θέση στη διαμόρφωση και εξέλιξη του διηγήματος -σε παγκόσμια κλίμακα- αυτός δεν είναι άλλος από τον Έντγκαρ Άλλαν Πόε (1809-1849), ο οποίος μέσα από ένα ευρύτατο φάσμα ιστοριών έφτασε σχεδόν την τελειότητα: διηγήματα φαντασίας, ορθολογισμού, αστυνομικής έρευνας, τρόμου, εγκλήματος και ψυχικής ανάλυσης.

Είναι ο συγγραφέας του ακραίου, του υπερβολικού, του παράδοξου, του υπέρτατου, που ωθεί το καθετί πέρα από τα όριά του, στη σκοτεινή εκείνη περιοχή όπου η λογική απέχει ελάχιστα από την παράνοια – με τις δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος να αμφισβητούνται ευθέως. Όσον αφορά δε στις αστυνομικές ιστορίες, υπήρξε -στην ουσία- ο επινοητής τους: με τις «Δολοφονίες της οδού Mοργκ» ο Πόε θα καθιέρωνε το πρότυπο του αστυνομικού ντετέκτιβ που αναζητάει λογικές λύσεις στην αμείλικτη γεωμετρία του εγκλήματος.

Το συγκεκριμένο κομψοτέχνημα, παρουσιάζει πολλά από τα χαρακτηριστικά που συναντάμε στους επόμενους ντετέκτιβ της αστυνομικής λογοτεχνίας – μεταξύ των οποίων, ο Σέρλοκ Χολμς και ο Ηρακλής Πουαρώ. Πολλοί μεταγενέστεροι συγγραφείς ακολούθησαν το μοντέλο του Πόε με τον ευφυή ντετέκτιβ, τον προσωπικό του φίλο που χρησιμεύει ως αφηγητής και βοηθός, και την τελική αποκάλυψη που παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της παρατήρησης και της αναλυτική ικανότητας του ντετέκτιβ.

Στην οδό Μοργκ στο Παρίσι συμβαίνει μια μυστηριώδης και βάναυση δολοφονία δύο γυναικών. Πολυάριθμοι μάρτυρες δηλώνουν ότι άκουσαν τη φωνή του πιθανού δολοφόνου, κανείς όμως δεν μπόρεσε να καταλάβει ποια γλώσσα ήταν αυτή που μιλούσε. Έτσι, οι έρευνες της αστυνομίας βρίσκονται μπροστά σε ένα απόλυτο αδιέξοδο οπότε ο Αύγουστος Ντυπέν, αυτός ο ευφυής, εκκεντρικός, περιθωριακός διανοούμενος ερευνητής εγκληματικών ενεργειών, αναλαμβάνει να διαλευκάνει το μυστήριο των φόνων. Και, πράγματι, ξεκινώντας απ’ όπου έχει φτάσει ο δολοφόνος, ο Nτυπέν ακολουθεί την αντίστροφη πορεία και συμπληρώνοντας τις ενδείξεις με τη συλλογιστική, ανακαλύπτει στην υφή της λεπτομέρειας την πιο φρικιαστική όψη της καθημερινότητας.

Απ’ την άλλη, «Ο Χρυσός Σκαραβαίος» (1843) είναι ίσως το πιο διάσημο διήγημα μυστηρίου του Πόε: Παράξενα σκαθάρια, νεκροκεφαλές, κρυπτογραφημένες περγαμηνές, θρόνοι του διαβόλου και πειρατικοί θησαυροί, συνθέτουν έναν μεταφυσικό τρόμο, βαθιά υπαρξιακό. Δεν είναι τυχαίο ότι έχει θεωρηθεί και ως ένα πρώιμο δείγμα λογοτεχνίας μυστηρίου, αφού το κεντρικό μέρος της πλοκής περιστρέφεται γύρω από την επίλυση ενός κρυπτογράμματος για να αποκαλύψει οδηγίες προς έναν θαμμένο θησαυρό. Το διήγημα έκανε δημοφιλή την κρυπτογράφηση και τη μυστική γραφή, αλλά κάποιο πιο υπόγεια ρεύματα κάτω από τα στοιχεία της περιπέτειας χαρίζουν μία διαχρονική αίσθηση του μυστηρίου που ερωτοτροπεί με μία οντολογική –θα έλεγε κανείς- αγωνία.

Στη «Λιγεία», πάλι, τα αντικρουόμενα χαρακτηριστικά των δύο ηρωίδων συμβολίζουν την εσωτερική σύγκρουση του ενός πρωταγωνιστή, με σκηνικό μία δεξιοτεχνικά διαμορφωμένη γοτθική ατμόσφαιρα. O Πόε έμελλε να δώσει και μερικές εξαιρετικές ιστορίες τρόμου και εσωτερικής διερεύνησης, όπως η περίφημη «Bερενίκη», η οποία πραγματεύεται το θέμα της πρόωρης ταφής και της επιστροφής των νεκρών. Aπ’ την άλλη, στην «Eλεονόρα» η ηρωίδα κατευθύνει ευμενώς το πεπρωμένο του έτερου πρωταγωνιστή, μέσα από μια αφήγηση στην οποία κυριαρχεί ο λυρισμός. Και -βέβαια- στο «Πορτρέτο», το ποιητικό στοιχείο πλημμυρίζει εντυπωσιακά την ασθματική δράση της ιστορίας του κοριτσιού. Αλλά, είναι η «Πτώση του οίκου των Ώσερ» που έρχεται να αποκρυσταλλώσει όλη τη θεματική του συγγραφέα: Ένα διήγημα ή αλλιώς μια αξεπέραστη ελεγεία της παρακμής, του αδιεξόδου και του θανάτου – ένας αιχμηρός στοχασμός πάνω στην αναζήτηση της αιώνιας ομορφιάς που περιστοιχίζεται, όμως, από τα αδιέξοδα της θνητής υπόστασης. Άλλωστε, αυτό είναι το υπέρτατο όριο που ελκύει υπνωτιστικά και αυτόν τον ιδιοφυή συγγραφέα: ο Θάνατος.

Μία έμμονη ιδέα που αναδεικνύεται -με απαράμιλλη ευρηματικότητα- στις πιο ακραίες εκδοχές της: τη δολοφονία, τη μοίρα του φυσικού θανάτου, την ακαθόριστη απειλή ενός επικείμενου τέλους, τον φιλοσοφικό στοχασμό πάνω στον αναπόφευκτο αφανισμό. Όμως, αυτή η γοητεία του θανάτου όπως διαχέεται από όλο το έργο του Πόε δεν οφείλεται σε κάποιο νοσηρό «πυρετό», αλλά αποτελεί μία άμεση συνέπεια της απόλυτα -και άνευ όρων- λογικής συνειδητοποίησης του αλλόκοτου, του αδιανόητου, του ασύλληπτου.

Πρόκειται για έναν συγγραφέα που εστιάζει στο φανταστικό μέσα από μία αυστηρή και αναπόδραστη λογική και όχι τάχα από την άρνησή της. Δημιουργός νέων μορφών, εξερευνητής άγνωστων χώρων ξεδιπλώνει την ιστορία του σε βάθος και όχι σε έκταση, τοποθετώντας τα φαινομενικά δευτερεύοντα στοιχεία των θεμάτων στο επίκεντρο του αφηγηματικού ενδιαφέροντος.

Όπως και να ’χει, η φήμη και η επιρροή του Πόε έμελλε να εξαπλωθεί μετά το θάνατό του -περίπου νομοτελειακά- τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη. Ανάμεσα στους Αμερικανούς λογοτέχνες που εκτιμούσαν το έργο του και επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από αυτό, συγκαταλέγονται ο Oυόλτ Oυίτμαν, ο X. Φ. Λάβκραφτ, ο Oυίλιαμ Φόκνερ, ο Xέρμαν Mέλβιλ. Αλλά το έργο του Πόε άσκησε βαθιά επίδραση και στη γαλλική λογοτεχνία και ειδικότερα στον γαλλικό συμβολισμό.

O Kάρολος Mποντλέρ -που μετέφρασε σχεδόν το σύνολο των πεζών του κειμένων, καθώς και αρκετά ποιήματά του- συχνά αναφερόταν στον Πόε με απερίφραστο θαυμασμό. Εξάλλου, ήταν ο πρώτος που είδε το μεγαλείο στο συμβολισμό, τη μυστικοπάθεια, την υπεραισθαντικότητα και την υποβλητική ποιητική ιδιοσυγκρασία του Έντγκαρ Aλλαν Πόε. Στην εποχή μας, ο Αμερικανός συγγραφέας θεωρείται πλέον αξεπέραστος στις περίτεχνες διανοητικές αναζητήσεις και στη δημιουργία ενός ζοφερού, αινιγματικού σκηνικού, καταφέρνοντας -κατά περίσταση- να διευρύνει τα όρια της γοτθικής νουβέλας, μέσα από μία ρομαντική, μάλλον πληγωμένη και ενίοτε πνιγηρή εσωστρέφεια.

Στην παρούσα έκδοση περιλαμβάνονται ακόμα: «Το ραντεβού» (1834), «Μορέλα» (1835), «Σιωπή» (1838), «Η μπλόφα του αερόστατου» (1844), Το στενόμακρο κιβώτιο (1844), Μια κάθοδος στο Μάελστρομ (1845), «Το στρογγυλωπό πορτρέτο» (1850) – όλα στις κλασικές μεταφράσεις του Νίκου Σημηριώτη (που μαζί με τον Κοσμά Πολίτη και νωρίτερα με τον Εμμανουήλ Ροΐδη) εισήγαγαν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό στο έργο του Πόε.

Αναμφίβολα, πρόκειται για μία ικανή εισαγωγή στον μυστηριώδη και σκοτεινό κόσμο μιας ασυνήθιστης και ανεξάντλητης ιδιοφυΐας που δεν έπαψε ποτέ –όλα αυτά τα χρόνια- να γοητεύει, να μαγνητίζει, να συναρπάζει και να οδηγεί τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι, που αποτελεί μία άνευ προηγουμένου νοητική και ψυχική εμπειρία: έπειτα από αυτήν, τίποτα δεν θα είναι πια το ίδιο…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Ο Ταραντίνο δεν είναι μόνο ένας από τους πιο ταλαντούχους σύγχρονους κινηματογραφιστές, αλλά πιθανότατα και ο πλέον ενθουσιώδης εν ζωή σινεφίλ. Σε διάφορες συνεντεύξεις του κατά καιρούς, είχε αναφερθεί στην πρόθεσή του να ασχοληθεί με τη συγγραφή βιβλίων για το σινεμά. Τώρα, με τους «Κινηματογραφικούς στοχασμούς», το πλήρωμα του χρόνου έφτασε, και το αποτέλεσμα είναι ό,τι καλύτερο περίμεναν οι ένθερμοι ακόλουθοί του και όλοι οι λάτρεις του κινηματογράφου. Το βιβλίο, διαρθρωμένο με άξονα τις σημαντικότερες αμερικανικές ταινίες της δεκαετίας του 1970, τις οποίες ο Ταραντίνο παρακολούθησε για πρώτη φορά εκείνη την εποχή ως νεαρός θαμώνας των κινηματογραφικών αιθουσών, είναι τόσο ευφυές, όσο και ψυχαγωγικό. Συνιστά ταυτόχρονα ένα δοκίμιο κριτικής και θεωρίας του κινηματογράφου, κομψοτεχνικό ρεπορτάζ και μια απολαυστική αποσπασματική αυτοβιογραφία.

Η «Επανάσταση των ζώων» πρωτοεκδόθηκε το 1931 και αποτελεί τη μεγαλύτερη σε έκταση συλλογή διηγημάτων μεταξύ των 36 βιβλίων που εκδόθηκαν ενόσω ζούσε ο Δημοσθένης Βουτυράς (1872-1958). Τα 23 αυτά διηγήματα καλύπτουν όλο το φάσμα των συγγραφικών του θεμάτων: ιστορίες με μυθολογικό ή ονειρικό χαρακτήρα, κοινωνικά θέματα, αλλά και επιστημονική φαντασία, ένα πεδίο που ο Βουτυράς, πρώτος απ’ όλους, από την περίοδο εκείνη αρχίζει να καλλιεργεί συστηματικά. Κεντρικά πρόσωπα είναι ένας κόσμος από «αντιήρωες»: Άνθρωποι λοξοί και περιθωριοποιημένοι, φαντασιόπληκτοι και μεγαλοϊδεάτες, απόκληροι και αντικοινωνικοί, ατίθασα παιδιά και καταπιεσμένες γυναίκες, και κάπου μέσα σ’ αυτούς και ο ίδιος ο Χριστός.

Οι ήρωες των διηγημάτων της Alice Munro, είναι άνθρωποι απλοί, καθημερινοί, με τα ψεγάδια και τα λάθη του ο καθένας, είναι εν ολίγοις, και αυτή τη φορά, εντελώς ανθρώπινοι. Ένας στρατιώτης που επιστρέφει στην πατρίδα από τον πόλεμο και αποφεύγει -με απροσδόκητο τρόπο και για ανεξήγητο λόγο- να δει τη μνηστή του. Μια πλούσια κληρονόμος που έρχεται αντιμέτωπη με τον εκβιασμό. Μια μητέρα που διαπράττει μοιχεία πλάι στο παραμελημένο παιδί της. Ένας πατέρας τσακισμένος από τις ενοχές. Φωτισμένες από τη διορατικότητα και το απαράμιλλο αφηγηματικό χάρισμα της Καναδής νομπελίστριας, οι «μικρές ζωές» των «μικρών» αυτών ανθρώπων, στο αγαπημένο της επαρχιακό σκηνικό γύρω από τη λίμνη Χέρον του Οντάριο και με τον ήχο του τρένου σχεδόν σταθερά στο βάθος, σαν μουσική υπόκρουση, αιφνιδιάζουν με την απρόσμενη, παράξενη, ενίοτε επικίνδυνη τροπή τους.

Η Έμιλι Γουέλς πέρασε τα παιδικά της χρόνια βιώνοντας αφόρητους πόνους. Μια σωματική κατάσταση που τη δέχτηκε ως συνεπακόλουθο της χορευτικής καριέρας της στον απαιτητικό χώρο του μπαλέτου. Σε όλο αυτό το διάστημα, κάθε ιατρική επίσκεψη κατέληγε στην ίδια διάγνωση, στο ίδιο αδιέξοδο: «Ήταν όλα στο μυαλό της». Στο «Αθέατος πόνος», η συγγραφέας ιχνηλατεί το δύσκολο προσωπικό της ταξίδι σε μια προσπάθεια να ορίσει τον χρόνιο πόνο που βιώνει όλη της τη ζωή. Αντλώντας από τα έργα του Φρόιντ, της Σόνταγκ και άλλων, ανιχνεύει τον ιστορικό μίτο που συνδέει τους «υστερικούς» ασθενείς στο Παρίσι του 19ου αιώνα με τους σύγχρονους εναλλακτικούς θεραπευτές του Λος Άντζελες στοχεύοντας να βρει απαντήσεις. Στο επίκεντρο του λογοτεχνικού της εγχειρήματος βρίσκεται το καίριο ερώτημα: Πώς να διαγνώσουμε και να εκφράσουμε γλωσσικά μια εμπειρία που είναι ταυτόχρονα τόσο ιδιωτική όσο και δημόσια, τόσο ποιοτικά υποκειμενική όσο και ποσοτικά μετρήσιμη; Μία συναρπαστική καταγραφή της χρόνιας ασθένειας, που εξερευνά την πολύπλοκη σχέση μεταξύ πόνου, γλώσσας και φύλου, από μια χαρισματική, πρωτοεμφανιζόμενη συγγραφέα.