«Η βία της αποτυχίας»: Ένα κομψοτέχνημα από τον μετρ του αστυνομικού μεσογειακού μυθιστορήματος, Πέτρο Μάρκαρη

Η παράξενη γοητεία του εγκλήματος έχει μία μακρά και συχνά απρόσμενη διαδρομή στο πέρασμα του χρόνου, η οποία αποτυπώνεται ποικιλοτρόπως στη λογοτεχνία, αλλά και επισημαίνεται -κατά καιρούς- μέσα από μερικά κλασικά δοκίμια. Άλλωστε, το ερώτημα που έπεται μιας ανεξιχνίαστης υπόθεσης φόνου μοιάζει να αφορά τον καθέναν: Ποια είναι η στιγμή εκείνη στην οποία τη σαγήνη του μυστηρίου διαδέχεται ο πραγματικός κίνδυνος;

Και, όμως, ακόμη και αυτή η αίσθηση του κινδύνου, του απροσδιόριστου φόβου για το τι πρόκειται να επακολουθήσει, έχει -με τη σειρά της- τη δική της αδιευκρίνιστη γοητεία. Ο Τόμας ντε Κουίνσι έγραψε, το 1827, ένα οξυδερκές δοκίμιο με τον εντυπωσιακό τίτλο «Η δολοφονία ως μία εκ των καλών τεχνών». Με αυτό, ο Άγγλος συγγραφέας αναπτύσσει παραστατικά την ιδέα ότι ο φόνος μπορεί να εξεταστεί από την αισθητική άποψη και μάλιστα σύμφωνα με εκείνους τους κανόνες που διέπουν ένα έργο τέχνης!

Εξάλλου, η πανουργία και η επιτηδειότητα, ο αφανισμός του άλλου και οι ταπείνωση της ήττας ήταν θελκτικά ήδη από την αρχαιότητα, όπως συνέβαινε στα αμφιθέατρα και τις αρένες. Πόσο μάλλον όταν κάθε φορά η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται σε ένα προσεκτικά δομημένο σχέδιο δράσης, με τη δολοφονία να έπεται ως συνέπεια ιδιαίτερα λεπτών χειρισμών.

Αυτή την διαχρονική και -εν μέρει- ενοχική γοητεία της εγκληματικής πράξης δεν θα αργούσε να την αξιοποιήσει και η λογοτεχνία. Το πρώτο αστυνομικό διήγημα ήταν «H διπλή δολοφονία της οδού Mοργκ» (1841) του Έντγκαρ Άλαν Πόε (1809-1849) και ήδη σε αυτό διακρίνονται τα δύο βασικά συστατικά μιας υποδειγματικής αστυνομικής πλοκής: Ένας περίεργος φόνος και κάποιος που μέσα από μία σειρά συλλογισμών ξεδιαλύνει το μυστήριο.

Αλλά ήταν ο σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ (1859- 1930) που θα αποδείκνυε συστηματικά ότι μία αστυνομική ιστορία που περιγράφει ένα φόνο, μπορεί να είναι -παράλληλα- και ένα σημαντικό λογοτεχνικό έργο: από το πρώτο του αστυνομικό μυθιστόρημα «Σπουδή σε κόκκινο» (1887), κατάφερε να συνδυάσει υποδειγματικά την παρουσίαση της ζωής και του τρόπου σκέψης του θρυλικού ντετέκτιβ Σέρλοκ Χολμς με την εξιχνίαση ενός εγκλήματος.

Η Άγκαθα Κρίστι, πάλι, με το εξαιρετικό «Δέκα μικροί νέγροι» (1939) έμελλε να προσδώσει μία θεατρική διάσταση στα μυθιστορήματα του είδους: Δέκα άνθρωποι βρίσκονται προσκεκλημένοι σε μια έπαυλη, μέχρι που αρχίζουν ο ένας μετά τον άλλον να δολοφονούνται -υπό συνθήκες ασφυκτικής πίεσης κλειστού δωματίου- για να μη μείνει τελικά παρά μόνον ένας: ο δολοφόνος.

Πάντως, ο Ρέιμοντ Τσάντλερ στο ευρηματικό κείμενό του «Η απλή τέχνη φόνου» (1944) αδιαφορεί για τα μυθιστορήματα της Άγκαθα Κρίστι και του Κόναν Ντόιλ, ενώ αναφέρεται κολακευτικά στον Ντάσιελ Χάμετ, τον συγγραφέα «που παρέδωσε το έγκλημα στους ανθρώπους που έχουν έναν πραγματικό λόγο να το διαπράξουν και δεν το κάνουν μόνο για να μας προμηθεύσουν με ένα πτώμα». Και, πράγματι, ο Τσάντλερ είχε δίκιο σε ένα πράγμα: ότι μια περίπτωση εγκλήματος, δεν είναι μόνο μία εξίσωση προς επίλυση, αλλά και μια αμείλικτη πραγματικότητα με ευρύτερες και σημαντικές κοινωνικές διαστάσεις.

Και αυτό είναι κάτι που έμελλε να αξιοποιήσουν ποικιλοτρόπως ο Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν μαζί με τον Ιταλό ομότεχνό του, Αντρέα Καμιλλέρι, τον Μασσαλό Ζαν-Κλοντ Ιζό και τον δικό μας Πέτρο Μάρκαρη – οι συγκεκριμένοι διεθνούς φήμης συγγραφείς, είναι υπεύθυνοι για ό,τι αποκαλείται και μελετάται σήμερα ως «αστυνομικό μεσογειακό μυθιστόρημα». Ένα είδος που, πέραν των συγκεκριμένων μοτίβων που συναντάμε σε κάθε νουάρ αφήγημα, χαρακτηρίζεται και από μια διάχυτη κοινωνικοπολιτική ανησυχία.

Για την ακρίβεια, οι συγγραφείς αυτοί χρησιμοποιούν την (προσεκτικά σκηνοθετημένη) αστυνομική πλοκή, ως μία πρόφαση – ως το όχημα για να αναδείξουν, να θίξουν και να στηλιτεύσουν τα κακώς κείμενα της εποχής τους. Δεν έχει τόση σημασία ποιος είναι ο δολοφόνος και το πώς διέπραξε το έγκλημα, όσο το περιβάλλον στο οποίο διαπράχθηκε – οι συνθήκες! Αυτή από μόνη της, είναι μία μεγάλη καινοτομία στην εξέλιξη του αστυνομικού μυθιστορήματος.

Και αυτό ο Πέτρος Μάρκαρης το πραγματοποιεί με ξεχωριστό στιλ, θαυμαστή οξυδέρκεια, υψηλή αισθητική και ένα αίσθημα κοινωνικής ευθύνης. Ο αστυνόμος Κώστας Χαρίτος είναι πλέον ένας από τους σπουδαίους ντετέκτιβ της λογοτεχνίας, όπως ο Πέπε Καρβάλιο ή ο επιθεωρητής Μονταλμπάνο, εύκολα αναγνωρίσιμος, λόγω του ιδιόρρυθμου και μεσογειακού χαρακτήρα του. 

Το πλέον εμφανές χαρακτηριστικό του, είναι οι ακριβείς και δηκτικές του περιγραφές της ελληνικής κοινωνίας, ειδικά της Αθήνας στα χρόνια πριν και μετά την οικονομική κρίση. Ο Μάρκαρης, με όχημα το έγκλημα και το μυστήριο που το περιβάλλει, γίνεται ένας  αποτελεσματικός ανατόμος της κοινωνίας και των προσώπων που τη συγκροτούν. Όπως συμβαίνει και στο «Η βία της αποτυχίας», όπου αποδεικνύει -για ακόμη μία φορά- ότι με έναν αποκαλυπτικό ρεαλισμό μπορεί να συνθέτει την μυθολογία του, χρησιμοποιώντας την μέθοδο της αράχνης: ξεκινάει από την περιφέρεια και συγκλίνει προς το κέντρο!

Εδώ, θέατρο δράσης είναι η Αθήνα του σήμερα, η οποία αλλάζει όψη κάτω από τις νέες οικονομικές συνθήκες, με τη βία να εξαπλώνεται ανάμεσα στους νέους. Η δολοφονία ενός καθηγητή οικονομικών της ΑΣΟΕ μέσα στον χώρο του πανεπιστημίου φέρνει τον διευθυντή Ασφάλειας Αττικής Κώστα Χαρίτο και την αστυνόμο Αντιγόνη Φερλέκη, αντιμέτωπους με μία από τις πιο δύσκολες υποθέσεις.

Οι φοιτητικές διαδηλώσεις και οι συγκρούσεις με την αστυνομία βοηθούν τους δράστες να καλύψουν τα ίχνη τους. Μια ανακοίνωση αποκαλύπτει τους λόγους, αλλά το κίνητρο είναι βαθύτερο. Η δολοφονία ενός γραμματέα μέσης εκπαίδευσης του υπουργείου Παιδείας που ακολουθεί και η σύνδεση των δύο φόνων περιπλέκει την έρευνα για την εξιχνίασή τους. Οι κινήσεις του τμήματος Ανθρωποκτονιών δεν οδηγούν πουθενά. Ώσπου, μία εντελώς απρόσμενη ανατροπή θα ρίξει φως στην υπόθεση. Μια ανατροπή, όμως,  που ενισχύει τη συνέχεια του κύκλου της βίας.

Πρόκειται για άλλη μια περίπτωση στην οποία ο Μάρκαρης προσφέρει μία ιστορία μυστηρίου-κομψοτέχνημα, που διανθίζεται επιμελώς με έντονες και εύστοχες πολιτικές και κοινωνικές αιχμές: από την πανεπιστημιακή αστυνομία και τις συγκρούσεις στα ακαδημαϊκά ιδρύματα, μέχρι το πρόβλημα του bullying στα σχολεία και τη σύνδεσή του με τη βία στους δρόμους, αλλά και από την απαξίωση των ανθρωπιστικών σπουδών και την άνευ όρων και ορίων επικράτηση της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης, μέχρι την θεοποίηση του χρήματος και την βίαιη διεκδίκησή του.

Κατά τα άλλα, η αφηγηματική δεινότητα, η αμεσότητα των σκηνών και των εικόνων, η σωστά υπολογισμένη δόση του σασπένς και η ζωντάνια των χαρακτήρων αποτελούν τις παραμέτρους μιας εξίσωσης που λειτουργεί άρτια. Ένα μυθιστόρημα περιπαιχτικό και κυνικό, που ισορροπεί επιδέξια ανάμεσα στον αποτροπιασμό και την ατράνταχτη λογική, για να μας υπενθυμίσει -εν τέλει- αυτό που ισχυρίζεται στον «Φάουστ» ο Γκαίτε: ότι δεν υπάρχουν δύο παραδοσιακά αντιθετικές δυνάμεις -το καλό και το κακό- οι οποίες αντιμάχονται η μία την άλλη. Για τον Γκαίτε, το κακό δεν είναι τίποτα άλλο παρά η άλλη όψη του καλού: ένα μέρος, δηλαδή, της υπόστασής του. Και για τον Μάρκαρη, επίσης…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Καθισμένη μόνη δίπλα στα καταγάλανα νερά της λιμνοθάλασσας, η Άνα Μαγκνταλένα Μπαχ περιεργάζεται τους άντρες στο μπαρ του ξενοδοχείου. Έχει δύο παιδιά από έναν ευτυχισμένο γάμο εδώ και είκοσι επτά χρόνια από τον οποίο δεν έχει κανένα λόγο να θέλει να ξεφύγει. Κι όμως, κάθε Αύγουστο, ταξιδεύει με το φέρι μέχρι το νησί όπου είναι θαμμένη η μητέρα της, και για μια νύχτα βρίσκει έναν νέο εραστή. Μέσα σε αποπνικτικές βραδιές της Καραϊβικής, γεμάτες σάλσα και μπολερό, η Άνα ταξιδεύει κάθε χρόνο πιο βαθιά στην ενδοχώρα του πόθου της και των φόβων της. Γεμάτο εκπλήξεις και συναισθηματισμό, το «Τα λέμε τον Αύγουστο» είναι ένας βαθύς στοχασμός πάνω στην ελευθερία, τη λύπη, την προσωπική μεταμόρφωση και τα μυστήρια της αγάπης, από τον κορυφαίο Νομπελίστα συγγραφέα.

Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης υπήρξε μια εξαιρετική παρουσία της ελληνικής ποίησης του Μεσοπολέμου. Από το ογκώδες ποιητικά έργο του η παρούσα ανθολογία περιλαμβάνει 100 ποιήματά του, όχι όλα ευρέως γνωστά – δίνουν, ωστόσο, στον αναγνώστη μια αντιπροσωπευτική εικόνα της ποίησής του. Τα περισσότερα από αυτά τα ποιήματα προέρχονται από περιοδικά της εποχής (κυρίως το «Μπουκέτο») και παρουσιάζονται όπως δημοσιεύτηκαν σε αυτά – γι’ αυτό, άλλωστε, ο αναγνώστης θα εντοπίσει διαφορές σε σχέση με άλλες συλλογές. Αναμφίβολα, όμως, η συγκεκριμένη όμορφη έκδοση αποτελεί ένα πολύτιμο ντοκουμέντο που αξίζει κανείς να το αποκτήσει.

Σε ένα ειδυλλιακό χωριό του Εστερλέν, στη νότια Σουηδία, η επιχειρηματίας και μεσίτρια Γέσι Άντερσον βρίσκεται νεκρή σε μια πολυτελή βίλα την ημέρα των ραντεβού με υποψήφιους αγοραστές. Όλα δείχνουν ότι πρόκειται για ατύχημα, είναι όμως έτσι;
Η Αντερσον ήταν αντιπαθής στους κατοίκους της περιοχής, γιατί η βίλα αλλά και ολόκληρο το συγκρότημα κατοικιών που έχτιζε δίπλα στη θάλασσα απέκλειαν την ελεύθερη πρόσβαση στην παραλία και αλλοίωναν την αρχιτεκτονική της περιοχής. Οι επιστολές και οι κινήσεις διαμαρτυρίας δεν κατάφεραν να εμποδίσουν τα σχέδιά της. Μήπως κάποιος έφτασε μέχρι τον φόνο για να τη σταματήσει; Ένα εκδοτικό φαινόμενο εν εξελίξει – ήδη μεταφράζεται σε δώδεκα γλώσσες…

Μέρος της διαρκούς έλξης και της ευρείας επιρροής του Επίκτητου, είναι ότι διατύπωνε το μήνυμά του ξεκάθαρα προς όλους τους ανθρώπους που ενδιαφέρονταν να ζήσουν μια ηθικά αφυπνισμένη ζωή. Πίστευε στην ανάγκη εκπαίδευσης για σταδιακό εξευγενισμό του προσωπικού χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του ατόμου. Η ηθική πρόοδος δεν είναι φυσικό δικαίωμα των προνομιούχων, ούτε επιτυγχάνεται στην τύχη, αλλά δουλεύοντας πάνω στον εαυτό σου – καθημερινά. Και καταγγέλλοντας με πάθος τις επιδείξεις ευφυΐας για χάρη της ευφυΐας, δεσμευόταν σε μη πατερναλιστικού χαρακτήρα εξηγήσεις χρήσιμων ιδεών για να ζει κανείς καλά.