Ο Trajal Harrell είναι ένας χορογράφος που ανήκει στην αιχμή της αμερικάνικης avant garde – αυτής ακριβώς που μας παρουσιάζει ο κύκλος Made in USA της Στέγης Του Ιδρύματος Ωνάση. Όμως τα τελευταία χρόνια έχει επιλέξει ως τόπο (σχεδόν) μόνιμης διαμονής του την Αθήνα. Βρεθήκαμε λοιπόν στο κέντρο και μιλήσαμε για την παράστασή του που θα δούμε στη Στέγη, αλλά και για τις τάσεις της σκηνής της Νέας Υόρκης, όπως το voguing. Αλήθεια, τι είναι;
Δεν είμαι πολιτικός, είμαι καλλιτέχνης. Και θεωρώ πως μέρος της δουλειάς μου είναι να προσπαθήσω να εμπνεύσω ελπίδα. Θέλω λοιπόν να πιστέψω πως μπορούμε να ελπίσουμε πως ο Τραμπ θα χρησιμοποιήσει τις ικανότητές του για να ενώσει τους ανθρώπους και για να βοηθήσει αυτούς που χρειάζονται οικονομική βοήθεια.
Φοβάμαι πως σήμερα που βρισκόμαστε, η ερώτηση είναι αναπόφευκτη: πώς σας φαίνεται η εκλογή Τραμπ; Ο νεοεκλεγμένος πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ. Είναι μια εκπληκτική ιστορία. Όλοι τον ξέραμε ως μια larger than life προσωπικότητα που εμφανιζόταν σε αυτά τα σώου στην τηλεόραση, που κυκλοφορούσε στην πόλη με μια αύρα μυστηρίου γύρω από το πρόσωπό του… Είναι μια μεγάλη έκπληξη, αλλά νομίζω πως αυτό που όλοι πρέπει να αναγνωρίσουμε και να συμβιβαστούμε με αυτό, είναι πως η χώρα, οι ΗΠΑ, είναι βαθιά διαιρεμένες. Κι αυτός είχε πρόσβαση σε ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων που τον ψήφισαν γιατί νιώθουν αποκλεισμένοι οικονομικά και πολιτικά. Δεν είμαι πολιτικός, είμαι καλλιτέχνης. Και θεωρώ πως μέρος της δουλειάς μου είναι να προσπαθήσω να εμπνεύσω ελπίδα. Θέλω λοιπόν να πιστέψω πως μπορούμε να ελπίσουμε πως θα χρησιμοποιήσει τις ικανότητές του για να ενώσει τους ανθρώπους και για να βοηθήσει αυτούς που χρειάζονται οικονομική βοήθεια. Και πιστεύω πως τώρα που είδαμε τι συνέβη με το Brexit και τον Ντόναλντ Τραμπ, δεν αρκεί πλέον απλώς να αγνοούμε αυτό που συμβαίνει. Ξέρω κι από την προσωπική μου εμπειρία πως όταν δεν έχεις καθόλου λεφτά για να φας και δεν ξέρεις πώς θα πληρώσεις το νοίκι σου, δεν έχεις χρόνο να σκεφτείς αφαιρετικά! Το μόνο που μπορείς να σκεφτείς είναι από πού θα βρεθούν τα χρήματα. Είναι περίπλοκο, κι εγώ δεν έχω καμία απάντηση. Δεν ξέρουμε τι θα συμβεί, είναι μια εντελώς καινούρια μέρα. H Χίλαρι Κλίντον είπε κάτι πολύ σωστό: Σε οποιαδήποτε χώρα, η ειρηνική μεταβίβαση της εξουσίας είναι κάτι που πρέπει να εκτιμάμε. Και πάλι λοιπόν, εξακολουθώ να αναζητώ την ελπίδα στην παρούσα κατάσταση. Προσπαθώ να παραμείνω θετικός μέχρι αποδείξεως του εναντίου.
Ας μιλήσουμε λοιπόν για τέχνη. Πώς βρέθηκες στο χορό; Το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής μου έκανα θέατρο. Κι έφτασα σε ένα σημείο όπου μέσω του θεάτρου γνώρισα ξανά τη σωματική κίνηση. Όταν ήμουν παιδί έκανα ενόργανη γυμναστική, κι όταν ήρθα και πάλι σε επαφή με την κίνηση μέσω ενός σκηνοθέτη που δούλευε πάνω στις τεχνικές της με μια μέθοδο που ονομάζεται Six Viewpoints, την οποία είχε μάθει από τη σκηνοθέτη Anne Bogart, που με τη σειρά της την είχε διδαχτεί από τη χορογράφο Mary Overlie από τη Νέα Υόρκη, συνειδητοποίησα πως δεν θέλω πλέον να μιλάω επί σκηνής! Ήθελα μόνο να κινούμαι! Από αυτό το σημείο και μετά, κάτι άλλαξε μέσα μου. Και τότε ένας φίλος μού είπε: ίσως θέλεις να γίνεις χορογράφος. Δεν το είχα σκεφτεί ποτέ ως τότε! Κι όσο περισσότερο το σκεφτόμουν, κατέληξα σε κάτι μοναδικό: πως αν σκηνοθετούσα στο θέατρο, θα μπορούσα να χορογραφώ, αφαιρώντας απλώς τις λέξεις. Φυσικά είναι πολύ πιο περίπλοκο από αυτό, αλλά αυτό σκέφτηκα. Κι από όταν σκέφτηκα πως θέλω να χορεύω και να χορογραφώ, απλά αποφάσισα να το κάνω και το έκανα. Με μεγάλη αφέλεια. Έτσι μέσα σε ένα χρόνο, ενώ ήμουν σε μια δραματική σχολή και σπούδαζα θέατρο, τα παράτησα και πήγα να σπουδάσω χορό. Δεν κοίταξα ποτέ πίσω.
Μου αρέσει η Αθήνα, μου αρέσει η ακαταστασία της, η μίξη της αρχαιότητας με το σύγχρονο κομμάτι, το πώς είναι οι άνθρωποι, λατρεύω το φαγητό. Ένιωσα αληθινά σαν στο σπίτι μου εδώ.
Είδα το καλοκαίρι την παράστασή σας Caen amour στο Φεστιβάλ της Αβινιόν. Προσπαθώντας να την περιγράψω εδώ στην Ελλάδα, συνειδητοποίησα πως οι περισσότεροι δεν γνωρίζουμε τον όρο voguing. Τι είναι λοιπόν; Καταρχάς αυτό που κάνω εγώ δεν είναι ακριβώς voguing. Η δουλειά μου είναι πολύ επηρεασμένη από την παράδοση του voguing, αλλά και από αυτή του μεταμοντέρνου χορού. Αυτό που έκανα ήταν να συνδυάσω τη θεωρητική στρατηγική και των δύο. Το voguing είναι μια δημόσια παράσταση, ένα είδος διαγωνσιμού ballroom που γίνεται παντού στον κόσμο, αλλά γεννήθηκε στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης κυρίως από λατίνους κι αφροαμερικάνους, στους χώρους των queer και transgender. Τώρα το ασκούν και ετεροφυλόφιλοι, αλλά ανήκε κυρίως στην queer, gay, lesbian και transexual κοινότητες. Διοργάνωναν διαγωνισμούς όπου χρησιμοποιούσαν τις πόζες των μοντέλων, αλλά φορώντας πολύ περίτεχνα ρούχα, στολές, και παίζοντας κοινωνικούς ρόλους. Διαγωνίζονταν λοιπόν προσπαθώντας να γίνουν κάτι που δεν ήταν. Και στην παράδοση του μεταμοντέρνου χορού που συνέβαινε ταυτόχρονα στο κέντρο της πόλης, γινόταν μια αληθινή επανάσταση στο χορό, προσπάθησαν να εκδημοκρατίσουν το χορό και να θεωρήσουν κάθε είδους κίνηση ως χορό. Το να κάθεσαι, να στέκεσαι, να τρέχεις , να απομακρύνεσαι από την βιρτουόζικη λογική του μπαλέτου, αλλά και του σύγχρονου χορού…. Εγώ λοιπόν προσπάθησα να βρω τις σχέσεις ανάμεσα σε αυτά τα δύο, πού αλλοκαλύπτονταν και ποιες ήταν οι διαφορές τους. Γιατί κατά μια έννοια και τα δύο αμφισβητούσαν μέσω δημοκρατικών ιδεών, και μας υποχρέωναν να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει δημοκρατία για το σώμα.
Πείτε μου και για την παράσταση που θα δούμε στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση… Είναι ένα ενδιαφέρον κομμάτι. Απέκτησα αναγνωρισιμότητα στη διεθνή σκηνή γιατί έκανα μια σειρά παραστάσεων με τίτλο Twenty looks or Paris is burning at the Judson Church. Η σειρά έχει επτά «μεγέθη» ανάλογα με το χώρο όπου παρουσιάζεται, και κάθε μέγεθος θέτει το ίδιο ερώτημα: Τι θα συνέβαινε το 1963 αν κάποιος από τη χορευτική παράδοση του voguing ερχόταν στο κέντρο της πόλης, στην Judson Church, για να χορέψει δίπλα στους πρώιμους μεταμοντερνιστές. Αλλά στο τελευταίο μέγεθος, αυτό που θα δείτε στη Στέγη, αντιστρέφουμε το ερώτημα: τι θα συνέβαινε το 1963 αν κάποιος από τους μεταμοντερνιστές της Judson Church ερχόταν στις συνοικίες για να χορέψει σε κάποιο κλαμπ της voguing balroom σκηνής του Χάρλεμ. Κι αυτό το κομμάτι είναι αληθινά μια γιορτή του χορού, είναι το τελευταίο της σειράς. Αυτό που προσπαθήσαμε να κάνουμε έχει να κάνει με τη σύνδεση της Judson Church με την ιδιωματική έκφραση giving church: στην αφροαμερικάνικη αργκό σημαίνει να τα δώσεις όλα, να δώσεις 200% αυτού που μπορείς. Γιατί γενικά για όλους, ο όρος Judson Church είναι σαν συντόμευση για να μιλήσεις για όλη τη σκηνή του μεταμοντέρνου χορού. Όμως στην πραγματικότητα η Judson Church είναι και μια αληθινή, ενεργή ακόμα και σήμερα εκκλησία μιας διεπιστημονικής πίστης. Σκέφτηκα λοιπόν πως αν κάποιος ανέβαινε τώρα στο Χάρλεμ, το πρώτο που θα ήθελε να μάθει είναι αυτή η εκκλησία. Προσπαθήσαμε λοιπόν να give church, δηλαδή να δώσουμε όλα όσα είχαμε. Είναι το πιο σωματικό μου κομμάτι, και καθώς είναι και το καταληκτικό κομμάτι της σειράς, είναι ένας ύμνος στο χορό.
Τα τελευταία χρόνια ζείτε στην Αθήνα. Μιλήστε μου για αυτή την επιλογή σας. Περιοδεύω πολύ με τις δουλειές μου στην Ευρώπη, οπότε χρειαζόμουν ένα μέρος για να μένω ανάμεσα στις περιοδείες. Δεν ήταν πρακτικό, ούτε και εφικτό οικονομικά, να πηγαινοέρχομαι στις ΗΠΑ. Κατάγομαι από τις νότιες πολιτείες, από τη Τζώρτζια, κι ήθελα ένα ζεστό μέρος. Κι ήρθα στην Ελλάδα και την ερωτεύτηκα! Μου αρέσει η πόλη, μου αρέσει η ακαταστασία της, η μίξη της αρχαιότητας με το σύγχρονο κομμάτι, το πώς είναι οι άνθρωποι, λατρεύω το φαγητό… Ένιωσα αληθινά σαν στο σπίτι μου εδώ. Φυσικά είναι μια πολύ δύσκολη περίοδος, αλλά ήρθα το 2011, προς την αρχή της κρίσης, που δεν ήταν όπως το 2013 ή το 2015. είμαι λοιπόνκαιρό εδώ. Εξακολουθώ να μοιράζω το χρόνο μου ανάμεσα στην Αθήνα, τη Τζόρτζια και τη Νέα Υόρκη, αλλά τώρα εδώ είναι το σπίτι μου. Δούλευα με τη χορεύτρια Χριστίνα Βασιλείου επί πολλά χρόνια, και εξακολουθούμε να συνεργαζόμαστε κάθε τόσο, κι εκείνη μου έδειξε για πρώτη φορά την Αθήνα όταν ήρθα να την επισκεφτώ το 2008.
Έχεις έρθει σε επαφή με την ελληνική σκηνή του σύγχρονου χορού; Λίγο. Ήξερα τη Χριστίνα και κάποιους χορογράφους, αλλά δεν είμαι ιδιαίτερα εμπλεκόμενος στη σκηνή, γιατί δυστυχώς όταν γίνεσαι περιοδεύων καλλιτέχνης στη διεθνή σκηνή, παύεις να εμπλέκεσαι με οτιδήποτε τοπικό. Δεν είναι καλό αυτό, αλλά δεν γίνεται αλλιώς. Ούτε και με τη σκηνή της Νέας Υόρκης εμπλέκομαι πια τόσο, γιατί διαρκώς πάω από το ένα μέρος στο άλλο. Πριν λίγο ήμουν στο Ρίο ντε Τζανέιρο, τώρα είμαι στην Αθήνα, σε δύο μέρες πάω στο Βέλγιο, μετά στη Γαλλία, στη Γερμανία… Συνέχεια έτσι είναι. Προσπαθώ λοιπόν να δω όσα μπορώ, αλλά πρέπει να παραδεχτώ πως όταν είμαι στην Αθήνα θέλω και να μείνω σπίτι, να ξεκουραστώ. Πάντα όμως μου αρέσει να βλέπω πράγματα, κι έχω και φίλους στο χώρο, όπως την Άρια Μπουμπάκη που δούλεψε μαζί μου στην Αβινιόν, μια χορογράφο που τώρα επέστρεψε εδώ από τη Γαλλία. Και ξέρω και πολλούς από τις εικαστικές τέχνες., πάω στην Documenta… Αλλά και μουσικούς, φωτογράφους, από όλους τους καλλιτεχνικούς χώρους. Αλλά νομίζω πως αυτή τη στιγμή υπάρχει μεγαλύτερη δραστηριότητα στα εικαστικά. Ο χορός μάλλον υποφέρει περισσότερο λόγω της κρίσης, γιατί έχει ανάγκη από υποστήριξη, του λείπουν οι υποδομές.
Και στο μέλλον τι σας περιμένει; Έκανα πολλά πράγματα πέρυσι, έκανα τέσσερις παραστάσεις μέσα σε 11 μήνες. Αυτά τα κομμάτια περιοδεύουν, και φέτος απέχω από καινούριες παραγωγές, και θα ξεκινήσω πάλι μέσα στο 2017 να κάνω κάτι καινούριο. Όμως συνεχίζω την έρευνά μου πάνω σε πράγματα που χρόνια με απασχολούν, όπως η Αρχαία ελληνική τραγωδία. Το πιο γνωστό μου κομμάτι, που ανήκει στη σειρά που σας έλεγα, είναι η Αντιγόνη. Ελπίζω πως θα παιχτεί και στην Ελλάδα κάποια στιγμή. Και μάλλον θα κάνω ακόμα μια αρχαία τραγωδία. Νομίζω πως τα επόμενα κομμάτια θα έχουν αρκετά να κάνουν με το θέατρο. Κάνω και μα έρευνα εδώ και πολύ καιρό πάνω στον Ιάπωνα χορογράφο Tatsumi Hijikata, με τη δουλειά του οποίου σχετίζονται όλα τα κομμάτια που έκανα πέρυσι. Πρόκειται για το δημιουργό του Butoh. Στα πλαίσια αυτής της έρευνας πάω μία ή δύο φορές το χρόνο στην Ιαπωνία. Προσπαθώ πάντα να συνδυάζω διαφορετικά στοιχεία στη δουλειά μου. Δεν το κάνω όμως με κάποια συνταγή, απλώς αφήνω διάφορα πράγματα να με «μολύνουν» και βλέπω τι προκύπτει στη φαντασία μου. Αλλά έχω αρχίσει και δουλεύω και με Έλληνες χορευτές, και σίγουρα κάποιες από τις επόμενες δουλειές μου θα τις κάνω εδώ.
