EPA/MARTIN DIVISEK
Είμαστε μια ανάσα πριν από τις εκλογές στην Τουρκία. Υπάρχουν πολλοί λόγοι ώστε οι δυτικοί ηγέτες να μην συμπαθούν τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Κατά τη διάρκεια της 20χρονης διακυβέρνησής του, ο Τούρκος πρόεδρος έχει φυλακίσει δημοσιογράφους και στελέχη της αντιπολίτευσης, έχει καταπιέσει με ακραία βία διαδηλώτριες και διαδηλωτές και έχει διαχειριστεί ποταπά και θλιβερά την οικονομία.
Στην εξωτερική πολιτική, ο ισχυρός αυτός άνδρας συμφιλιώθηκε με τη Ρωσία, ξεκίνησε μια εισβολή στη Συρία και άσκησε βέτο στο ΝΑΤΟ για να εμποδίσει την ένταξη της Σουηδίας σε μια κρίσιμη στιγμή για τη συμμαχία.
Από την άλλη πλευρά, όπως τονίζει το Politico, υπάρχει ένας λόγος για τον οποίο ο γερασμένος Τούρκος ηγέτης μπορεί να λείψει στους ηγέτες της ΕΕ, στην περίπτωση που χάσει από τον πιο κεντρώο αντίπαλο του Kemal Kılıçdaroğlu, όταν οι Τούρκοι ψηφίσουν στις προεδρικές εκλογές στις 14 Μαΐου. Έχοντας τον Ερντογάν στην εξουσία, ιδιαίτερα με την ολοένα και πιο αυταρχική στροφή που έχει λάβει τα τελευταία χρόνια, επέτρεψε στην ΕΕ να παρακάμψει το ερώτημα εάν η Τουρκία πρέπει να ενταχθεί στις κατατάξεις της.
Για πολλούς ευρωπαίους πολιτικούς, ο Ερντογάν ήταν ένα χρήσιμο πολιτικό εργαλείο, το οποίο επέτρεπε στην ΕΕ να αποκλείσει νόμιμα οποιαδήποτε σοβαρή συζήτηση με την Άγκυρα σχετικά με την ένταξη.
Η ολοένα και πιο απαράδεκτη συμπεριφορά του, καθώς έχει εγκλωβίσει πολιτικούς αντιπάλους και παραβιάζει συστηματικά κανόνες του κράτους δικαίου, έχει δώσει στην ΕΕ την πολιτική κάλυψη για να αποφύγει το ζήτημα.
Μια αλλαγή καθεστώτος θα μπορούσε να αλλάξει αυτή τη δυναμική.
«Αυτό που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια είναι ότι η Τουρκία και η ΕΕ κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις», δήλωσε ο Σελίμ Κουνεράλπ, πρώην πρεσβευτής της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση στο Politico. «Η Τουρκία υπό τον Ερντογάν έχει απομακρυνθεί από τις ευρωπαϊκές αξίες; η ενταξιακή διαδικασία έχει σταματήσει εντελώς με αποτέλεσμα η ιδέα να γίνει η Τουρκία μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν είναι πλέον αξιόπιστος στόχος».
Η ιστορία των σχέσεων ΕΕ-Τουρκίας πάει πίσω περισσότερα από 60 χρόνια. Το 1959, η Τουρκία υπέβαλε αίτηση για σύνδεση με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, τον πρόδρομο της ΕΕ, που οδήγησε στην υπογραφή της Συμφωνίας της Άγκυρας το 1963.
Ενώ μια σειρά από πραξικοπήματα και οικονομική και πολιτική αστάθεια έβαλαν το ζήτημα της ολοκλήρωσης Τουρκίας-ΕΕ στον πάγο, στην δεκαετία του 1980 η διαδικασία προσχώρησης επανήλθε σε μια «κανονική» τροχιά. Το 1987 η Τουρκία έκανε αίτηση για ένταξη στην ΕΟΚ. Μια δεκαετία αργότερα της χορηγήθηκε το καθεστώς υποψήφιας χώρας και η χώρα άρχισε να κάνει σημαντικά βήματα για να εκπληρώσει τα κριτήρια ένταξης που όρισε η ΕΕ.
Ήταν περίπου εκείνη την εποχή που ο Ερντογάν ανέβηκε στην εξουσία. Στη συνέχεια, ένας μεταρρυθμιστής ηγέτης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) μίλησε για πλουραλισμό, δημοκρατία και αρμονία, ανοίγοντας ακόμη και ειρηνευτικές συνομιλίες με την κουρδική ομάδα PKK. Ξεκίνησε εισάγοντας μεταρρυθμίσεις που έφεραν την Τουρκία πιο κοντά στην εκπλήρωση των κριτηρίων της ΕΕ, όπως η αλλαγή των νόμων γύρω από τον στρατό της χώρας, για να την υποβάλει σε πολιτικό έλεγχο. (Αν και το επαίνεσε τότε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αυτές οι αλλαγές στην πραγματικότητα έθεσαν το έδαφος για να αναλάβει ο Ερντογάν περισσότερο έλεγχο του στρατού αργότερα.)
Μετά από μια σύντομη περίοδο του μέλιτος, οι σχέσεις με τις Βρυξέλλες σύντομα επιδεινώθηκαν. Ο Ερντογάν απογοητευόταν ολοένα και περισσότερο με τον ρυθμό ένταξης στην ΕΕ. Αρκετά κράτη μέλη κατέστησαν σαφές ότι δεν ήθελαν να δεχτούν την Τουρκία στο club τους.
Αυτή η απόσταση έδωσε τον λόγο και τον τόνο για μια ολοένα και πιο διχαστική σχέση.
Οι δύο πλευρές επομένως δείχνουν το δάχτυλο η μία στην άλλη.
Η απόφαση της ΕΕ να δεχτεί την Κύπρο το 2004 ήταν ένα σταθερό σημείο τριβής. Η Τουρκία έχει καταλάβει το βόρειο τμήμα του νησιού από το 1974. Μετά, υπήρξε το φαινόμενο Σαρκοζί. Το 2011, ο Γάλλος πρόεδρος πραγματοποίησε μια σύντομη επίσκεψη πέντε ωρών στην τουρκική πρωτεύουσα. Μασώντας τσίχλα αδιάφορα καθώς έφτασε στην Άγκυρα, το μήνυμά του ήταν ξεκάθαρο: η τουρκική ένταξη στην ΕΕ ήταν ένα «όχι» για τη Γαλλία. Πολλοί αξιωματούχοι είπαν στο POLITICO ότι αυτή η επίσκεψη ήταν ένα σημείο καμπής για τον Ερντογάν.
Εκτός των άλλων, η αυταρχική στροφή του Ερντογάν ήχησε τον θάνατο για τις προοπτικές ένταξης της χώρας. Η βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων στο πάρκο Γκεζί το 2013 προανήγγειλε μια ακόμη πιο δρακόντεια απάντηση στην αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος το 2016. Ο Ερντογάν φυλάκισε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους και στη συνέχεια εδραίωσε την εξουσία του σε συνταγματικό δημοψήφισμα το 2017, κάνοντας τις προοπτικές ένταξης της χώρας στην ΕΕ στάχτες.
Φτάνοντας στο 2018, οι ηγέτες της ΕΕ αποφάσισαν. Αρκετά. Ως εδώ. Μια δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου εκείνο το έτος το έθεσε ξεκάθαρα: οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας «έχουν ακινητοποιηθεί».
Το μεγάλο ερώτημα που κρέμεται στις σχέσεις ΕΕ-Τουρκίας είναι αν αυτό θα αλλάξει μετά την προσέλευση των Τούρκων στις κάλπες την Κυριακή.
Οι εκλογές, που κάποτε θεωρούνταν ότι ο Ερντογάν θα χάσει, έχουν γίνει μια από τις μεγαλύτερες δοκιμασίες της πολιτικής του καριέρας, με τις δημοσκοπήσεις να τον δείχνουν να κονταροχτυπιέται με την αντιπολίτευση υπό την ηγεσία του Kılıçdaroğlu.
Μια αλλαγή στην κυβέρνηση πιθανότατα θα φέρει μια φρέσκια πνοή στη συνεργασία μεταξύ Τουρκίας και Δύσης. Ο Kılıçdaroğlu δήλωσε ότι θέλει να ξαναρχίσει η διαδικασία ένταξης στην ΕΕ και θα δεσμεύσει την Τουρκία να συμμορφωθεί με τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Μια άλλη απόκλιση από τον Ερντογάν.
Αλλά η προοπτική μιας νέας ηγεσίας στην Τουρκία μπορεί να μην εξαλείψει πολλές από τις βαθύτερες αιτίες τριβής. «Οι εγχώριες προκλήσεις θα παραμείνουν ίδιες, όποιος κι αν είναι στην εξουσία», δήλωσε η Gallia Lindenstrauss, ανώτερη ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Μελετών Εθνικής Ασφάλειας. «Υπάρχει μια βαθιά οικονομική κρίση και η σημερινή κυβέρνηση προσφέρει κάθε είδους λαϊκιστικά μέτρα για να ανακουφίσει την τρέχουσα κρίση ενόψει των εκλογών, η οποία θα σταματήσει μετά τις εκλογές».
Βέβαια, το μπλοκ των έξι κομμάτων της αντιπολίτευσης θέλει να επαναφέρει τις σχέσεις με την ΕΕ και θα κινηθεί ούτως ώστε να αντιστρέψει ορισμένα από τα μέτρα του Ερντογάν που παραβίαζαν τα κριτήρια της Κοπεγχάγης, όπως η επιστροφή σε κοινοβουλευτικό και όχι προεδρικό σύστημα.
Όμως, τα υποβόσκοντα ζητήματα —κυρίως η Κύπρος, αλλά και η προοπτική ενός τεράστιου, σχετικά φτωχού πληθυσμού να ενταχθεί στο μπλοκ— θα σημαίνει ότι λίγοι στην Ευρώπη θα θέλουν να ανοίξουν την πόρτα. Επίσης, ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας, πολλές χώρες είναι επιφυλακτικές στο να επιτρέψουν σε μια μουσουλμανική χώρα στην πλειονότητά της, όπως η Τουρκία, να ενταχθεί.
«Δεν υπάρχει περίπτωση τα κράτη-μέλη της ΕΕ να σκέφτονται την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ», είπε ένας ανώτερος διπλωμάτης της ΕΕ στις Βρυξέλλες.
Μια ανανεωμένη συμφωνία θα μπορούσε να καλύψει ζητήματα όπως η δράση για το κλίμα, η μετανάστευση και το εμπόριο, και θα βελτιώσει τη σχέση με τις Βρυξέλλες, εξομαλύνοντας τον δρόμο για το πιο δύσκολο ζήτημα της ένταξης.
«Μια δημοκρατική Τουρκία θα αποτελούσε ένα πολύ πιο θεμελιώδες ζήτημα για την Ευρώπη», σχολίασε ο İlke Toygür, ανώτερος συνεργάτης του think tank CSIS.
Περίπου 61 εκατομμύρια ψηφοφόροι από τις 87 εκλογικές περιφέρειες της Τουρκίας θα προσέλθουν στις κάλπες την Κυριακή 14 Μαΐου. Νωρίς το πρωί της Δευτέρας, θα εμφανίζεται μια πιο ξεκάθαρη εικόνα και θα μπορούσε να υπάρξει ανακοίνωση νίκης εάν ένας υποψήφιος κερδίσει ξεκάθαρα — αν και τα επίσημα αποτελέσματα από το Ανώτατο Εκλογικό Συμβούλιο της χώρας (YSK) ενδέχεται να διαρκέσουν μερικές ημέρες.
Εάν κανένας προεδρικός υποψήφιος δεν λάβει πάνω από το 50% των ψήφων, ωστόσο, θα διεξαχθεί δεύτερος γύρος μεταξύ των δύο κορυφαίων υποψηφίων την Κυριακή, 28 Μαΐου. Η Τουρκία συνήθως υπερηφανεύεται για την υψηλή προσέλευση των ψηφοφόρων και φέτος προβλέπεται να είναι μία από τις υψηλότερες μέχρι τώρα, με μια πρόσφατη δημοσκόπηση να δείχνει ότι θα μπορούσε να είναι περίπου 84%. Θα υπάρξουν επίσης σχεδόν 5 εκατομμύρια ψηφοφόροι για πρώτη φορά, και η ψηφοφορία στο εξωτερικό έχει υψηλότερη συμμετοχή σε σχέση με τα τελευταία χρόνια.
Φυσικά, μια από τις μεγαλύτερες ανησυχίες είναι πώς θα διεξαχθούν οι εκλογές στη σεισμογενή ζώνη – με το 14% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων της χώρας και κάποτε προπύργιο του AKP. Από τα εκατομμύρια που έχουν εγκαταλείψει την περιοχή μετά την καταστροφή, μόνο ένα κλάσμα μπόρεσε να μετακινήσει έγκαιρα τις εγγραφές των ψηφοφόρων του, σύμφωνα με το YSK.
Όσοι πολίτες έχασαν την προθεσμία θα πρέπει τώρα να επιστρέψουν στην περιοχή τους για να ψηφίσουν και θα δημιουργηθούν ειδικά εκλογικά κέντρα όπου δεν υπάρχουν πλέον δημόσια κτίρια. Προκειμένου να βοηθηθούν όσοι έχουν ανάγκη και να ενισχυθεί η προσέλευση, οι κομματικές εκστρατείες θα βάλουν λεωφορεία προς την περιοχή και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών ξεκίνησαν την Askıda Bilet – «εισιτήριο στο γάντζο» – μια εκστρατεία συλλογής δωρεών για την αγορά εισιτηρίων λεωφορείου για την περιοχή. Ωστόσο, οι περισσότερες ψήφοι στην περιοχή πιθανότατα δεν θα πραγματοποιηθούν.
