Διαβατήριες τελετές. Η αναζήτηση της τελετουργίας στο σύγχρονο κόσμο

Η σκηνική απόδοση του αρχαίου δράματος είναι  ένα πεδίο έρευνας που απασχολεί συστηματικά τους καλλιτέχνες. Ο τρόπος που το αρχαίο δράμα μας αφορά σήμερα, η εμπειρία της τελετουργίας στον εσωστρεφή σύγχρονο κόσμο, η έννοια της θρησκείας και του θρησκευτικού συναισθήματος, η λειτουργία του χορού, ως έκφραση ενός συλλογικού παρόντος. Ένα τέτοιο πλήθος ερωτημάτων και καλλιτεχνικών αναζητήσεων αποτυπώνει η παράσταση Ιnbetween/ Μια τελετουργία, εμπνεόμενη από τις Βάκχες του Ευριπίδη. Μια ομάδα ασκημένων ηθοποιών, σε μια παράσταση που οι ατομικότητες υπηρετούν μια συλλογική ερμηνεία,  όπου η κύρια λειτουργία όλων είναι να αναδείξουν, μέσα από την κίνηση, την πολυφωνικότητα και τον ψυχικό συντονισμό, την αρχαία τραγωδία ως μια διαβατήρια εμπειρία, ως μια τελετουργία σε ένα κόσμο σημερινό όπου η ανάγκη και ο συντονισμός της συνύπαρξης προτείνουν ένα ενδιαφέρον μέλλον της κοινωνίας  μας. Mια παράσταση/ εμπειρία, που φλερτάρει με κάθε τρόπο που βιώνεται μια τρανς εμπειρία, δίνει μια ανάσα αισιοδοξίας στη δυναμική που μπορεί να έχει η έρευνα του αρχαίου δράματος σήμερα, μακριά από ηχηρά ονόματα και παχιά πορτοφόλια, μακριά από τις συνήθειες και τις μόδες της εποχής.

Η Γεωργία Τσαγκαράκη, ηθοποιός και σκηνοθέτις με μεγάλη εμπειρία στο αρχαίο δράμα, έχει αφιερώσει την καριέρα της στην έρευνα αυτών των αρχετυπικών εκφάνσεων του σώματος και της ψυχής . Mε πολυετή εμπειρία με καλλιτέχνες από την Βόρεια και Νότια Αμερική,  άλλοτε σε ένα κτήμα στο Χαλάνδρι, άλλοτε σε ένα ανοιχτό χώρο στο Πάπιγκο, και άλλοτε με ταξίδια ως την άκρη της γης, έχει δημιουργήσει μια μέθοδο εργασίας για το αρχαίο δράμα  που την ονομάζει το φαινόμενο της σπείρας. Για την μέθοδο αυτή μας μίλησε διεξοδικά.

Περιφερειακή Όραση και το Φαινόμενο της Σπείρας. Το  Φαινόμενο της Σπείρας  είναι μία μέθοδος που εφαρμόζεται στη θεατρική εκπαίδευση, στα εργαστήρια προσωπικής ανάπτυξης και στη θεραπεία. Βασίζεται στην έννοια του συν-υπάρχειν, που κυριαρχεί στον χορό της αρχαίας τραγωδίας, και πήρε το όνομά της από το σύμβολο της σπείρας.

Η ανάγκη δημιουργίας της μεθόδου προέκυψε από τις  προκλήσεις που συνάντησα όταν προσπάθησα να προσεγγίσω ερμηνευτικά την αρχαία ελληνική τραγωδία. Οι δυσκολίες στην αποκρυπτογράφηση αυτού του σύνθετου θεατρικού είδους έγιναν η έμπνευσή μου και ερωτήματα που ζητούσαν απάντηση άρχισαν να ξεπροβάλλουν: Ποια είναι η ανάγκη να ξεχωρίσει ένα άτομο από ένα σύνολο και πώς προκύπτει αυτή η ανάγκη. Πόση δεξιοτεχνία χρειάζεται ένας ηθοποιός/άνθρωπος για να ανήκει ενεργητικά σε μια ομάδα και παράλληλα να αποκτάει τα εργαλεία που τον κάνουν να ξεχωρίζει από αυτήν. Πώς το συλλογικό ασυνείδητο αντιδρά σε ένα καθοριστικό σκηνικό γεγονός. Πώς αντιδρά ΤΟ ΣΩΜΑ του συνόλου. Πώς, τελικά, λυτρώνεται ένα σύστημα αλλά και ο πρωταγωνιστής από αυτή την αποδέσμευση ενέργειας. Τι δυναμικές παρέχει η σύμβαση της τελετουργίας και πώς ενδυναμώνει προστατεύοντας τα μέλη της ομάδας σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο. 

Η συνεργασία με καλλιτέχνες από  όλο τον κόσμο με οδήγησε να εφεύρω και μια μη λεκτική πρακτική επικοινωνίας. Μέσω της περιφερειακής όρασης, το σύνολο δημιουργεί ένα δίχτυ ασφαλείας που παρέχει το ιδανικό περιβάλλον για σκηνική συμβίωση ανεξαρτήτως γλωσσικής σύμβασης. Ο συνδυασμός της ανοιχτής όρασης και της εκ βαθέων ανάλυσης των ποιητικών κειμένων, πάντα με φορείς δυνατά και παρόντα σώματα, συνιστά τη μέθοδο της Σπείρας, που συμβάλλει στην προσωπική ανάπτυξη και στη συνύπαρξη. Τα αποτελέσματα είναι εκπληκτικής μοναδικότητας, καθώς η μέθοδος αναπαράγεται πάντα σε σχέση με το σύνολο με το οποίο συνεργάζομαι. Κάθε ομάδα έχει τη δική της ιστορία που ζητάει να ζωντανέψει, τη δική της φωνή που περιμένει να ακουστεί. Κι εγώ φροντίζω να είμαι ενεργητικά παρούσα για να κάνω τη σύνθεση. 

Με λίγα λόγια, το Φαινόμενο της Σπείρας είναι μια τεχνική που αποτελείται από; Την εικονοποίηση του λόγου με σκοπό τη σωματοποίησή του. Το ΣΩΜΑ του ΛΟΓΟΥ και η ελεύθερη ροή του στον εσωτερικό χώρο του ηθοποιού και τον εξωτερικό χώρο της σκηνής και των θεατών. Από το μυαλό στο σώμα, στην ψυχή, στο πνεύμα, στο στόμα. Ο ελεύθερος συνειρμός ενός ήδη γραμμένου κειμένου και η ανάδυση του από κάτω κειμένου. Τι λέμε και τι εννοούμε, σκεφτόμαστε και κατ’ επέκταση νιώθουμε. Πώς επιτρέπουμε στο κείμενο να τρέξει χωρίς προκατασκευασμένες παρεμβολές, και ολόκληρη η ύπαρξη του ηθοποιού να είναι σε απόλυτη λειτουργία και υψηλή δόνηση.

 Τη δημιουργία ενός σωματικού κώδικα επικοινωνίας της ομάδας που στηρίζεται στη δυναμική της περιφερειακής όρασης. Η μη λεκτική επικοινωνία που δημιουργείται από  το σύστημα, και παράλληλα το οργανώνει, το ενδυναμώνει και το ανακουφίζει. Είσαι ενεργό μέλος της ομάδας, βρίσκεις τον χώρο σου και τη φωνή σου. Μαθαίνεις να συνυπάρχεις και αντέχεις να ξεχωρίζεις. Την ανάπτυξη μιας πνευματικής περιοχής για την κατανόηση των ποιητικών κειμένων και τη δημιουργία προσωπικής επαφής μαζί τους. Η ψυχολογική ισορροπία του ηθοποιού, ο έλεγχος των ορίων και η εμπιστοσύνη σε μια εργασία προσωπική μεν αλλά όχι ψυχολογική, οδηγεί σε εμβάθυνση  ενεργειακή και πνευματική σε αυτά τα κείμενα, και κατ’ επέκταση στην καλλιτεχνική εξέλιξη του ηθοποιού. Το Φαινόμενο της Σπείρας λειτουργεί  τόσο στο εκπαιδευτικό μέρος των εργαστηρίων όσο και στην ευρύτερη αισθητική τους. Με εμπιστοσύνη στη δύναμη της τελετουργίας, η κάθε συνάντηση έχει διαφορετικές δονήσεις και επίκεντρο, ζητώντας από τα μέλη ενεργητική συμμετοχή και καλλιτεχνική ετοιμότητα.

Τι προκαλεί το Φαινόμενο της Σπείρας, πώς παράγεται οργανικά και τι θεραπευτικές ιδιότητες έχει; Πώς το συλλογικό ασυνείδητο αντιδρά σε ένα καθοριστικό σκηνικό γεγονός; Πώς αντιδρά το ΣΩΜΑ του συνόλου; Πώς τελικά λυτρώνεται ένα σύστημα αλλά και ο πρωταγωνιστής από αυτή την αποδέσμευση ενέργειας; Τι δυναμικές παρέχει η σύμβαση της τελετουργίας και πώς ενδυναμώνει προστατεύοντας τα μέλη της ομάδας; Ερωτήματα σαν αυτά καλούμαστε να απαντήσουμε κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων, που ο πυρήνας τους είναι η σωματική δράση και μια ασκησιολογία στοχευμένη στην ενδυνάμωση της ομάδας, την ατομική αφύπνιση, την προσωπική εξέλιξη, αλλά και τη συνείδηση του Όλου. Μια σκηνική ενηλικίωση με οδηγό το παλαιότερο είδος θεατρικής πράξης.

Τα εργαστήρια ποικίλλουν σε διάρκεια και θεματική, ανάλογα με τη σύσταση και το ζητούμενο της εκάστοτε ομάδας. Απευθύνονται σε επαγγελματίες ηθοποιούς που θέλουν να  συνεχίσουν την εργασία πάνω στα σκηνικά τους εργαλεία και να διατηρήσουν υψηλό ενεργειακό επίπεδο για παραστάσεις ή ακροάσεις όπου συμμετέχουν. Απευθύνονται σε φοιτητές δραματικών σχολών που αναζητούν έναν έξτρα εκπαιδευτικό χρόνο για εξειδίκευση και ανάπτυξη της σκηνικής τους εμπειρίας. Τέλος, απευθύνονται σε ανθρώπους που έχουν ασχοληθεί επισταμένως με το σώμα και τη φωνή τους και έχουν εξοικειωθεί με τη σωματική θεατρική εργασία.

Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα για το InBetween – ένας Διθύραμβος. Το υλικό ξεκίνησε να δουλεύεται  μετά την πρώτη καραντίνα  (Μάιος ’20) σε μορφή εργαστηρίου πάνω στις Βάκχες. Δουλέψαμε 2 μήνες μέχρι το καλοκαίρι- σε ένα κτήμα στο Χαλάνδρι-  και μετά άλλους 2 μήνες ώσπου μπήκαμε σε 2^η καραντίνα. Η ομάδα είχε διευρυνθεί, υπήρχε ανάγκη και συνεχίσαμε 5 μήνες διαδικτυακά. Εκεί βγήκε ο «Ο Κύκλος του Διονύσου» , μια παράσταση που έγινε στο κτήμα το καλοκαίρι του ’21.  Αυτήν την δουλειά προσάρμοσα σε κλειστό χώρο, με  κάποιες αλλαγές στην διανομή , στα κοστούμια και στον φωτισμό.  Συγκεκριμένα σε αυτήν την φάση δημιουργίας της παράστασης, δουλέψαμε πολύ στην κατανόηση του κειμένου και την πιθανή σχέση του με το σήμερα. Μέσα από αναλυτικές αναγνώσεις και ασκήσεις με σύμβολα και αφηγήματα, οι ηθοποιοί συνδέθηκαν με το έργο και αναπτύχθηκε μια κοινή περιοχή στην Δραματουργία: Οι Βάκχες ως Διαβατήρια Τελετή ενηλικίωσης των ρόλων και των τελεστών. Ο τίτλος στο πρώτο του σκέλος – InBetween-  είναι εμπνευσμένος από την ενδιάμεση μεταβατική φάση των Διαβατήριων τελετών  όπως τις ορίζει ο   Γερμανός ανθρωπολόγος  Arnold Van Gennep.  Σε αυτή τη φάση το άτομο αφού έχει αποκολληθεί από την οικογένεια και λίγο πριν ενταχθεί στην κοινωνία, αιωρείται σε μια άβυσσο ανασφάλειας . Όλα τα δεδομένα έχουν μετακινηθεί, όλες οι σταθερές έχουν μετατοπιστεί. Βιώνει την αγωνία της υπαρξιακής μοναξιάς έξω από την μήτρα της μητέρας (οικογένεια) αλλά και πριν την ένταξη στην μήτρα του πατέρα( κοινωνία).  Σε αυτήν την αιώρηση συναντάμε τον Πενθέα που μέσα από την τελετουργία του – Ένας Διθύραμβος-  έρχεται σε επαφή με την ατομική του ύπαρξη . Συγκρούεται με όλα τα στοιχεία του υποσυνειδήτου, βρίσκεται στην έρημο του πλανήτη του κι αφού γεννηθεί πεθαίνοντας διαμελιζόμενος, ξανασυναρμολογείται ως Εαυτός. Το έργο, οι ρόλοι, και η ευρύτερη σύμβαση του δρώμενου υπηρετούν αυτήν την εσωτερική καταδίωξη έως την κάθαρση του ήρωα. Εργαλεία του υποσυνείδητου αναπαριστούν τις εσωτερικές συγκρούσεις και φωτίζουν την πολυφωνία που κατοικεί μέσα στον Πενθέα. Μέσα στον κάθε Πενθέα.

Στην Δραματουργική και σκηνοθετική μου διαδικασία αφού αναδυθεί το εκάστοτε συλλογικό ζητούμενο, παρατηρώ και εμβαθύνω τόσο όσο χρειάζεται η στιγμή για να ανακαλύψω την πιθανή σύνδεση του ατόμου με τον ρόλο. Αφουγκράζομαι  τις δυναμικές της ομάδας και  αναθέτω τους ρόλους σε αυτούς που είναι «έτοιμοι» να τους παίξουν. Μετά έρχεται η διαδικασία ανάπτυξης του ατόμου/ηθοποιού μέσα από τον ρόλο. Μια διαδικασία συνεχούς εξέλιξης που στην σκηνική εργασία είναι αναγκαία , αφού μεταλλάσσει και το τελικό αποτέλεσμα. Ένα έργο που αναπνέει μαζί με τους ηθοποιούς και τους θεατές.

H παράσταση έχει ζωντανή μουσική στη σκηνή, με συνθέσεις πολύ ενδιαφέρουσες, αρχετυπικές.

Μουσικά η έρευνα μου πάνω στα χορικά των Βακχών έχει ξεκινήσει από το 2017. Όταν πρωτοπαρουσίασα την διασκευή στην Χιλή και αποφάσισα να βάλω σε ρυθμό τα χορικά μέρη. Πάνω σε αυτή την ίδια ρυθμική αγωγή είναι παρουσιασμένα και στην σημερινή εκδοχή του INBetween.  Αντίστοιχα , με τις μελωδικές γραμμές δουλεύω από τότε πάνω σε παραδοσιακά νανουρίσματα και τραγούδια της ξενιτιάς και  το ρυθμικό μοτίβο από τα Αναστενάρια της Βορείου Ελλάδας. Αυτό έχει υπάρξει και η έμπνευση για  μια εκπαιδευτική  φόρμα που ανέπτυξα προκειμένου να πλησιάσω την έννοια της σκηνικής έκστασης. Ο επαναλαμβανόμενος ρυθμός και η ενσωμάτωση του, «έφτιαξε»  αυτήν τη φόρμα επικοινωνίας (ΤΑ-ΤΙΚΙ-ΤΑ) , που τουλάχιστον στις ξένες χώρες που διδάσκω , αλλά και εδώ πλέον με την αφορμή αυτού του εργαστηρίου και της παράστασης, έχει αποδειχθεί λειτουργική. Καθώς είναι μη λεκτική και στηρίζεται στον ρυθμό και το σώμα.

Στο Inbetween μια άλλη μουσική επιλογή που έκανα ήταν να χρησιμοποιήσω ηλεκτρονική μουσική (atmosphericambient, Trance, Dubstepκ.α). Θεώρησα ότι θα λειτουργούσε ως γέφυρα επικοινωνίας με το σήμερα και θα διευκόλυνε την ρυθμική απόδοση των χορικών όπως ήταν γραμμένα. Γιατί το σημαντικότερο είναι να ακουστεί και να ταξιδέψει το κείμενο στο κοινό. Άλλωστε εγώ είμαι παιδί των 90ς και η εκστατική συνθήκη που πρότεινε αυτή η μουσική   τότε που πρωτοεμφανίστηκε  είναι καταγεγραμμένη μέσα μου. Είχα την τύχη να συναντήσω έναν νέο ταλαντούχο μουσικό, τον Στέφανο Γιακουμάκη,  που συνεργαστήκαμε εντατικά(από την φάση της διαδικτυακής πρόβας) για να παραχθεί ένα οργανικό αποτέλεσμα.  Με την ζωντανή παρουσία του επί σκηνής δημιουργεί και συνομιλεί με τους ηθοποιούς και το έργο και έχουμε μια ακόμα αυθεντική συνθήκη τελετουργίας. Από παραδοσιακά ακούσματα ενσωματώσαμε ένα νανούρισμα από την Θράκη (Έλα ύπνε) που μέσα από τις πρόβες διασκευάστηκε  και βρήκε τον χώρο του. Επίσης το ρυθμικό μοτίβο από τα Αναστενάρια που χρησιμοποιείται σε δύο χορικά και «καθορίζει» άτυπα την ενεργειακή ανάπτυξη του δρώμενου.

Έχουν πάντα ενδιαφέρον οι παραστάσεις που ξεκινούν από εργαστηριακή μελέτη. Σημαντική συνθήκη αυτής της δουλειάς είναι η ενεργητική και καλλιτεχνική παρουσία των μελών της ομάδας. Όλα τα μέλη είναι υπεύθυνα της σκηνικής  ροής και εξέλιξης του εγχειρήματος.  Μέσα από το «Συμβόλαιο» που έχει φτιαχτεί στα αρχικά στάδια της δουλειάς, όσο ενδυναμώνονται , τόσο μεγεθύνουν και προτείνουν και δημιουργούν. Ανάλογα αναδύθηκαν και νέοι ρόλοι στην παραγωγή και προώθηση της δουλειάς από τον Δημήτρη Σκούρτη, την Ελπινίκη Μαραπίδη και την Μερόπη Παπαστεργίου. Μια εξέλιξη που οδηγεί την ομάδα σε μια μεγαλύτερη αίσθηση ανεξαρτησίας και αυτοδιαχείρισης. Και δίνει ελπίδα για ένα δημιουργικό μέλλον.