Η πανδημία, που μαίνεται πλέον περισσότερο από έναν χρόνο, άλλαξε άρδην και “βίαια” πολλά από όσα θεωρούσαμε δεδομένα. Από τη δαιμονοποίηση του αγγίγματος, που πιθανώς να μεταβάλει για πάντα τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την κοινωνικοποίηση μέχρι τη ματαίωση της καθημερινότητας όπως τη γνωρίζαμε, η δυστοπία που βιώνουμε σήμερα θυμίζει δυσοίωνο κινηματογραφικό σενάριο που έφερε νέα ήθη και έθιμα, τα οποία ίσως μας ακολουθούν για περισσότερο καιρό από όσο μπορεί να αντέξει η εύθραυστη και ταλαιπωρημένη ψυχολογία μας.
Ανάμεσα, λοιπόν, στους νεωτερισμούς που αναγκαστήκαμε να τεκνοθετήσουμε προκειμένου να έχουμε μια ζωή όσο πιο κοντά στην “κανονικότητα” προ πανδημίας, είναι και η τηλεργασία. Η τηλεργασία, που επεβλήθη από ανάγκη, λανσαρίστηκε στο εργατικό δυναμικό της χώρας μας ως άλλος Μεσσίας της εργασίας, ένας σύγχρονος τρόπος για να δουλεύουμε χωρίς τους περιορισμούς της ξεπερασμένης έννοιας του “γραφείου”. Η τηλεργασία θα έδινε τη δυνατότητα στους εργαζόμενους να διατηρήσουν τις δουλειές τους και να μη λυγίσουν ψυχολογικά ζώντας αδιάκοπα τη μέρα της μαρμότας στα lockdown, θα εγγυόταν την ασφάλειά τους, καθώς δε θα κινδύνευαν να κολλήσουν τον ιό λόγω συνωστισμού στο εργασιακό περιβάλλον και θα τους εξασφάλιζε μια ελαστικότητα με τα ωράρια και την κατανομή του φόρτου εργασίας τους, καθώς θα γλίτωναν χρόνο από τη μετακίνηση και την προετοιμασία για το γραφείο.
Σε αυτή τη βάση η τηλεργασία φάνταζε όντως μια εργασιακή Εδέμ, μια εξιδανικευμένη κατάσταση όπου ο εργαζόμενος για μία φορά επιτέλους θα επωφελείτο. Τα παραπάνω ίσως ισχύουν για χώρες του εξωτερικού που έχουν προοδευτικές κυβερνήσεις ή πολύ καλά οργανωμένες εργασιακές σχέσεις, γιατί στην Ελλάδα η τηλεργασία δεν ήταν ο σωτήρας που ευαγγελιζόταν, αλλά αποδείχθηκε μία σύγχρονη μορφή κολαστηρίου made in the digital era, που κατάφερε να δυσκολέψει ακόμα περισσότερο την ήδη δυσχερή θέση των εργαζομένων. Όπως όλα τα εισαγόμενα trends από το εξωτερικό, έτσι και αυτό ήρθε στην χώρα μας στην πιο φαύλη, τοξική και δυσλειτουργική εκδοχή του.
Πάμε λίγο να εξετάσουμε όμως γιατί κάτι δυνητικά τόσο ωφέλιμο κατέληξε να προσομοιάζει μιας εκμοντερνισμένης εκδοχής σισυφείου μαρτυρίου. Είναι αλήθεια ότι το εργασιακό οχτάωρο είναι μια έννοια οριακά απαρχαιωμένη, καθώς η εξειδίκευση και η εξέλιξη στα προϊόντα και τις υπηρεσίες, απαιτούν οι κυβερνήσεις και οι κοινωνίες να αναθεωρήσουν τον χρόνο που ζητούν από τους εργαζόμενους να σπαταλούν στη δουλειά τους. Άλλωστε, θεσπίστηκε και σε μία εποχή στην οποία ένα άτομο θα είχε τη δυνατότητα να αφιερώσει οκτώ ώρες από την ημέρα του στη δουλειά, αφού όταν θα επέστρεφε στο σπίτι, δε θα είχε να διαχειριστεί τα του νοικοκυριού. Η οικιακή εργασία αποτελούσε ευθύνη κυρίως των γυναικών, που δεν είχαν ίση πρόσβαση στην έμμισθη εργασία και επωμίζονταν το βάρος της διαρκούς άμισθης εργασίας εντός της οικίας.
Όταν μιλάμε για αναθεώρηση, όμως, δεν αναφερόμαστε στην κατάλυση εργασιακών δικαιωμάτων και κεκτημένων δεκαετιών που έχουν αποκτηθεί με τους κοινωνικούς αγώνες και το αίμα της εργατικής τάξης. Νομοτελειακά, η εξέλιξη βρίσκεται στη συρρίκνωση του εργασιακού χρόνου έχοντας ως απώτερο σκοπό την ευημερία των εργαζόμενων, που με τη σειρά τους μεταφράζουν τις αλλαγές στα ωράριά τους σε δημιουργικότητα και παραγωγικότητα στην εργασία τους. Η ουσία του καπιταλισμού είναι φύσει αντίθετη στον ανθρωποκεντρισμό, όσο μπορούμε φυσικά να αναφερόμαστε σε ένα ενιαίο “ανθρώπινο” υποκείμενο, αλλά ο όψιμος καπιταλισμός παγκοσμίως, σε μία προσπάθεια να αφουγκραστεί τις κοινωνικές εξελίξεις που δείχνουν να τον έχουν ξεπεράσει, προσπαθεί να ενσωματώσει την έννοια της ενσυναίσθησης στη φύση της εργασίας γιατί το νέο προλεταριάτο, που απαρτίζεται σε μεγάλο βαθμό πλέον και από καταρτισμένους επιστήμονες και εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό, δεν πρόκειται να αποδεχτεί την απώλεια των κεκτημένων του.
Όχι, ο καπιταλισμός δεν απέκτησε ξαφνικά συνείδηση, αλλά οι άνθρωποι που τον συντηρούν ως παγκόσμιο κοινωνικοοικονομικό σύστημα αναγνωρίζουν ότι το μέλλον της επιβίωσής του δεν είναι στον αυταρχισμό, αλλά στη μετεξέλιξή του. Αυτό το καταλαβαίνουν προοδευτικές κυβερνήσεις και πολιτικοί που οραματίζονται ένα βιώσιμο μέλλον, όπως οι σοσιαλιστές της Ισπανίας που ξεκίνησαν πιλοτικά την τετραήμερη εργασία, αναγνωρίζοντας ότι το μέλλον δεν είναι κατάκοποι και εξαντλημένοι, σωματικά και ψυχολογικά, δυστυχισμένοι εργαζόμενοι, αλλά εργαζόμενοι που δουλεύουν σε ανθρώπινες συνθήκες. Ο καπιταλισμός επιβιώνει ακριβώς επειδή εξελίσσεται και προσαρμόζεται, αλλά πάντα πιέζει προς συμπίεση κόστους και αύξηση κερδών για συσσώρευση πλούτου, που είναι δεδομένο πως δεν μπορεί να επιτευχθεί από ένα κατακρεουργημένο εργατικό σώμα. Η Ελλάδα, φυσικά, όσο και να επιθυμεί να συγκρίνεται με την προοδευτική Ευρώπη που τόσο συχνά έρχεται ως παράδειγμα για να μας νουθετήσει για τα λάθη μας και τα κακώς κείμενα στη χώρα μας, χάρη στη συντηρητική, δεξιά κυβέρνησή της οπισθοδρομεί και προσπαθεί να καθιερώσει και νομικά τη δυνατότητα των εργοδοτών να απασχολούν εργαζόμενους δεκάωρα, χωρίς αυτό να θεωρείται υπερωρία. Περνώντας νομοσχέδια χωρίς διαβουλεύσεις, χωρίς κοινωνικό διάλογο με αρμόδιους φορείς και την επιστημονική κοινότητα, καταφέρνει να βάζει σε κίνδυνο το εργασιακό μέλλον όλων, γεγονός που οδηγεί, κατ’επέκταση, σε μια κοινωνία που ζει μόνο για να δουλεύει.
Στο πλαίσιο της επικαιροποίησης των εργασιακών σχέσεων στην εποχή της πανδημίας, η ονειρική τηλεργασία στη χώρα μας εφαρμόστηκε ως εφιαλτική νέα πραγματικότητα που κατέλυσε την έννοια του ωραρίου και έδωσε τη δυνατότητα στους εργοδότες να θεωρούν ότι επειδή κάποιος δε βρίσκεται σε ένα γραφείο, έχει υποχρέωση να είναι διαθέσιμος διαρκώς. Το κινητό μπορεί να χτυπήσει ανά πάσα στιγμή και απαιτεί να είναι κάποιος μόνιμα συνδεδεμένος. Εργασία είναι να απαντάς σε email, εργασία είναι να πηγαίνεις και να έρχεσαι από τη δουλειά σου, εργασία είναι κάθε δευτερόλεπτο που διαθέτει κάποιος στα “καθήκοντά” του. Τι συμβαίνει όμως όταν κάποιος δεν μπορεί, λόγω υποχρεώσεων, να είναι διαθέσιμος ανά πάσα στιγμή ή δεν επιθυμεί να υποκύψει σε αυτή τη νέα πραγματικότητα και βάζει όρια; Η διαθεσιμότητα των υπαλλήλων είναι πλέον, λόγω της τηλεργασίας, ακόμα ένα στοιχείο ανταγωνισμού στο εργασιακό περιβάλλον, δημιουργώντας δυστυχή φαινόμενα κατά τα οποία ένας εργαζόμενος κρίνεται, μεταξύ όλων των άλλων, και για τους χρόνους αντίδρασης στις απαιτήσεις της θέσης που κατέχει. Επιπλέον, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως η συνθήκη της τηλεργασίας εξυπηρετεί την εργοδοσία με μειωμένα κόστη συντήρησης, εξοπλισμού γραφείου κ.ο.κ. τα οποία επιβαρύνουν πλέον τον εργαζόμενο. Η μετατροπή του οικιακού περιβάλλοντος σε χώρο εργασίας είναι ένα προνόμιο λίγων, δεδομένου ότι δεν έχουν όλοι κατοικίες που θα μπορούσαν να διευκολύνουν μία τέτοια συνθήκη, και αναγκάζονται να προσφέρουν μέρος του κόστους των ΔΕΚΟ στην υπηρεσία του εκάστοτε εργοδότη.
Η τηλεργασία νομιμοποίησε αυτό που στην Αμερική λένε hustle culture, την ιδέα ότι ένας άνθρωπος πάντα δουλεύει. Βεβαίως, όπως πολλά κακά, και αυτό ξεκίνησε από τη Silicon Valley, και διεθνείς φωστήρες, όπως ο Elon Musk, που ζουν σε μία ζωή προνομίου και αμύθητου πλούτου, δεν χάνουν ευκαιρία να μας θυμίσουν πως το 8ωρο δεν είναι αρκετό αν θέλει κάποιος να αλλάξει τον κόσμο. Κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει το tweet του δισεκατομμυριούχου που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων και έλεγε ότι κανείς δεν άλλαξε τον κόσμο δουλεύοντας 40ωρο, που πλέον αναπαράγεται από εργοδότες και στην Ελλάδα που θυμούνται τα τσιτάτα αντίστοιχων ειδώλων μόνο όταν θέλουν να διεκδικήσουν από τους εργαζόμενους και όχι να προσφέρουν αυτά που αξίζει πραγματικά η εργασία τους.
Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η μοντέρνα εκδοχή του αμερικανικού ονείρου, που μας ξανασερβίρεται κρύα στα χρόνια των startups, δεν πρόκειται για κοινωνική ή ταξική ανέλιξη, αλλά είναι άλλο ένα ψέμα του καπιταλισμού για να δημιουργήσει κίβδηλες ελπίδες στη μάζα που ελπίζει να βγει από το οικονομικό αδιέξοδο της οριακής επιβίωσης. Η συσσώρευση πλούτου ποτέ δεν είχε σχέση με τη σκληρή εργασία, ούτε είναι απαραίτητα απόρροιά της. Και αν προσθέσουμε σε όλα αυτά τη σύγχρονη γραμμή των manager και των εταιρειών που δημιουργούν περιβάλλοντα ή ρητορικές που παρομοιάζουν την εργασία με οικογένεια, περιπλέκονται ακόμα περισσότερο οι συνθήκες για τους εργαζόμενους, καθώς, πρακτικά, απαιτείται από αυτούς να δουλεύουν αδιάκοπα για έναν δήθεν ανώτερο σκοπό που σπάνια τους αφορά. Αν αποδομήσει κανείς τον εύγλωττο τρόπο με τον οποίο η άρχουσα τάξη της εταιρικής κουλτούρας μοιράζει οράματα και στόχους, θα το καταλάβει. Ακόμα δεν έχουμε καταφέρει να ξεπεράσουμε καλά καλά το εργασιακό ισοδύναμο του συνδρόμου της Στοκχόλμης που ακούει στο #ilovemyjob και πλέον καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε την ασύμμετρη απειλή της τηλεπαραγωγικότητας ως έναν επιπρόσθετο παράγοντα άγχους για τους εργαζόμενους.
H τηλεργασία έχει διογκώσει τα συναισθήματα του εσωτερικευμένου καπιταλισμού που κουβαλάμε όλοι μας, δαιμονοποιώντας την έννοια της ξεκούρασης και προκαλώντας τύψεις όταν αδυνατούμε να δουλέψουμε στα παράλογα επίπεδα που μας τίθενται απλά επειδή δεν βρισκόμαστε με τη φυσική μας παρουσία στο γραφείο. Δεν είναι κρυφό ότι η κραταιά αντίληψη στους ανθρώπους της εποχής μας είναι ότι η ύπαρξή μας και η αξία μας επιβεβαιώνεται μέσα από την εργασία και την παραγωγικότητα και ότι χρειάζεται μια ολική επαναφορά για να συνειδητοποιήσουμε ότι η επαγγελματική επιτυχία δεν είναι αυτοσκοπός στη ζωή.
Είναι, λοιπόν, η τηλεργασία ένας νέος δαίμονας; Σε καμία περίπτωση. Τουναντίον, είναι, δυνητικά, ένα πολύ σωστό βήμα για την εξέλιξη των εργασιακών σχέσεων που μπορεί να φέρει μία δημιουργική χαλάρωση και ευελιξία που τόσο χρειάζονται όλοι, αλλά η ξαφνική επιβολή της οδήγησε σε αυθαιρεσίες που πρέπει να ελεγχθούν άμεσα και αποτελεσματικά για να σταματήσουν την εργοδοτική αυθαιρεσία. Το μέλλον της εργασίας σίγουρα δεν είναι το 40ωρο να αυξηθεί σε βάρος της ζωής των εργαζόμενων που νιώθουν ότι αγαθά όπως η υγεία και η ευτυχία τους είναι λιγότερο σημαντικά από την παραγωγική τους δυνατότητα. Αν φτάσουμε σε αυτό το σημείο, μιλάμε για μία νέα μορφή εκλεπτυσμένης, lowkey τυραννίας που οι νομοθέτες οφείλουν να αποτρέψουν με κάθε τρόπο. Καλό είναι να μην είναι αγκιστρωμένοι σε τοτέμ του παρελθόντος, γιατί κάθε καινοτομία πρέπει να εισάγεται με γνώμονα τον άνθρωπο που ήταν και παραμένει ο ακρογωνιαίος λίθος της εργασίας.
