Ένα κυριακάτικο απόγευμα του Μαρτίου, συναντήσαμε τον ποιητή Νάνο Βαλαωρίτη στο σπίτι του στο Κολωνάκι. Μοιραστήκαμε μαζί του στοιχεία, γνώσεις, λέξεις, αισθήσεις από οκτώ συναπτές δεκαετίες ιστορίας των ευρωπαϊκών κινημάτων της πρωτοπορίας. Ο Βαλαωρίτης μεταξύ 1939 και 1967, συμμετείχε σε λογοτεχνικές ανατροπές και γεγονότα. Με μεταδοτικότητα και χιούμορ μίλησε για τη συναναστροφή του με τους κυριότερους ποιητές του 20ου αιώνα σε Ελλάδα, Ευρώπη, Αμερική, καταθέτοντας την διεισδυτική του κριτική στο έργο τους. Η ρυθμική, ήρεμη φωνή του και η χαρακτηριστική του μορφή, μας έκανε να φανταστούμε το ύφος των διαλέξεών του στο πανεπιστημιακό auditorium της Καλιφόρνια των 60s.
Η αρχή των ανατρεπτικών κινημάτων της τέχνης στην Ευρώπη: οι αντιδράσεις και η μετεξέλιξη τους.
Νταντά: Επακόλουθο του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου που εκδηλώθηκε το 1914, ακριβώς 100 χρόνια από σήμερα, ήταν το ριζοσπαστικό κίνημα Νταντά, το οποίο αρνιόταν τα πάντα και δεν δίσταζε να αντιφάσκει. Κι αυτό έχει σημασία. Το Νταντά εμφανίσθηκε τη δεκαετία 1910-20. Όταν το 1918 έγινε ειρήνη και τέλειωσαν οι εχθροπραξίες, οι ντανταϊστές έφυγαν από τη Ζυρίχη, όπου ήταν συγκεντρωμένοι, για να καταλήξουν στο Παρίσι. Εκεί πέρασε περίπου μια εξαετία όπου ανάκατοι ποιητές από τα καλλιτεχνικά κινήματα του Κυβισμού και Φουτουρισμού που είχαν ενσωματωθεί στο Νταντά. Κυρίως Γάλλοι, αλλά και καλλιτέχνες από άλλες χώρες, όπως η Σερβία και η Ρουμανία, συνδυάστηκαν για να βγάλουν ορισμένα λογοτεχνικά περιοδικά. Όπως ήταν ο Μπλεζ Σαντράρ και ο Γκιγιώμ Απολλιναίρ. Ο Απολλιναίρ είχε εφεύρει μάλιστα και τον όρο “υπερρεαλισμός” για ένα έργο του θεατρικό, το οποίο παίχτηκε το 1918 και λεγόταν “Οι μαστοί του Τειρεσία”. Το είχε ονομάσει “υπερρεαλιστικό δράμα”. Στο Παρίσι επεκράτησε το κίνημα Νταντά—μέσα σ’ αυτό πρωτεργάστηκαν και οι υπερρεαλιστές—το οποίο οργάνωνε διάφορα happenings. Αυτά τα happenings ήταν μικρά, θεατρικά σκετς, πολύ προκλητικά και το κοινό ερχόταν εκεί τα βράδια εφοδιασμένο με ντομάτες και καμιά φορά μπιφτέκια ωμά. Κατά τη διάρκεια των παραστάσεων τα πετούσαν στη σκηνή και στο τέλος της παράστασης, τα μάζευαν οι ηθοποιοί, τα μαγείρευαν και τα έτρωγαν. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, το πλαίσιο αυτών των περιστάσεων, που ήταν περίπου όπως το σημερινό, γιατί ο κόσμος βρισκόταν σε σύγχιση μετά τον πόλεμο.
Υπερρεαλισμός: Το 1924 αποσχίστηκε μια ομάδα από το Νταντά, γιατί είχε αρχίσει να γίνεται απόλυτο και να κάνει πάρα πολλές επιθέσεις σε διάφορες προσωπικότητες, ακόμα και των γραμμάτων. Με επικεφαλής τον Αντρέ Μπρετόν έβγαλαν το μανιφέστο του Υπερρεαλισμού, που είχε μια τελείως διαφορετική οπτική από το Νταντά. Το Νταντά τα υποβίβαζε όλα, δεν αναγνώριζε καμιά αρχή, είτε καλή, είτε κακή. Ήταν κάπως σαν τους δικούς μας τους Κυνικούς φιλοσόφους. Οι υπερρεαλιστές, αποποιήθηκαν το Νταντά και κάτω από την αρχηγική προσωπικότητα του νεαρού Μπρετόν οργάνωσαν το υπερρεαλιστικό κίνημα με τέτοιο τρόπο, ώστε δημιουργήθηκε ένας ανανεωτικός χαρακτήρας στην έκφραση την πολιτική, την ποιητική και την εικαστική. Ο Υπερρεαλισμός έχοντας ως υπόβαθρο τις θεωρίες του Φρόϋντ αναφέρεται στο υποσυνείδητο. Το υποσυνείδητο επενεργεί στο συνειδητό και δημιουργεί μια ποιητική γλώσσα. Άρχισε έτσι η μελέτη των ονείρων και η μελέτη των μέντιουμ. Άρχισαν επίσης να βγάζουν φυλλάδια που καλύπτουν δύο μεγάλες ενότητες, κατά τα έτη 1928, 1929 και 1930. Η πρώτη φάση λεγόταν “Η Υπερρεαλιστική Επανάσταση”, η δεύτερη φάση “Ο Υπερρεαλισμός στην υπηρεσία της Επανάστασης”. Στη δεύτερη ήταν που συνεργάστηκαν με το Κομμουνιστικό Κόμμα για ένα διάστημα. Εκεί υπήρξαν και διαστάσεις και άλλα διάφορα.
Επέκταση του Υπερρεαλισμού στη ζωγραφική και τον κινηματογράφο: Εν τω μεταξύ όμως, παρόλο που επεκράτησε ο Υπερρεαλισμός, μερικοί από τους παλιούς Νταντά επέζησαν και συνέχισαν πότε να συνεργάζονται, πότε να απέχουν. Όπως ο Πικαμπιά. Ο Πικαμπιά ήταν πιο μεγάλος από τους υπερρεαλιστές. Είχε δηλαδή γεννηθεί 20 χρόνια πριν. Ήταν από τους βασικούς Γάλλους του Νταντά, ζωγράφος και ποιητής. Έγραψε το “Καραβανσεράι”, ένα μυθιστόρημα με αληθινά πρόσωπα και πραγματικά δρώμενα της εποχής—όλη η σχέση του Πικαμπιά με τους υπερρεαλιστές, σαν σε κινηματογραφική ταινία. Εκεί τα πράγματα φαίνεται ότι είναι πιο ρευστά, απ’ ότι στις οργανωμένες εκδηλώσεις των υπερρεαλιστών. Ο Υπερρεαλισμός επεκτάθηκε γρήγορα, κυρίως στις λατινικές χώρες, όπως στην Ισπανία με τον ποιητή Λόρκα, τον ζωγράφο Νταλί και τον κινηματογραφιστή Μπουνιουέλ και την Ιταλία με τον ζωγράφο Ντε Κίρικο. Ο Ντε Κίρικο εγκαινίασε την υπερρεαλιστική ζωγραφική, γιατί η δική του ήταν οραματική και δεν είχε καμία σχέση με τη μέχρι τότε ρεαλιστική ζωγραφική. Ούτε τη ρομαντική, ούτε την κλασική. Ήταν κάτι άλλο. Από εκεί βγήκαν και όλοι οι γνωστοί υπερρεαλιστές ζωγράφοι, όπως ο Νταλί, ο Μαγκρίτ, ο Τανγκύ, ο Μαξ Έρνστ—όλοι αυτοί επηρεασμένοι από τον Ντε Κίρικο. Ο οποίος είχε προσχωρήσει κάποια στιγμή στην κεντρική υπερρεαλιστική ομάδα, όπως λεγόταν. Και εκεί επεκτάθηκε και εικαστικά και ποιητικά το κίνημα.
Ελληνικός υπερρεαλισμός: Τώρα τι σημασία έχει αυτό για μας τους Έλληνες; Εμείς δεν περάσαμε σε φάση Νταντά, ούτε σε φάση Φουτουρισμού. Κυβισμό είχαμε, αλλά μακριά από εδώ. Έλληνες της Αμερικής έφτιαχναν κυβιστικά έργα και Έλληνες του Παρισιού, όπως ο Χατζηκυριάκος Γκίκας. Εμείς είχαμε κατευθείαν Υπερρεαλισμό τη δεκαετία του 1930. Ξεκινάει με άρθρα γύρω από το θέμα το ΄32-΄33 και το 1935, βγαίνει η “Υψικάμινος” του Ανδρέα Εμπειρίκου. Συγχρόνως όμως έρχεται σε μας και ο Μοντερνισμός, ο Αγγλοσαξωνικός. Έχουμε το “Μυθιστόρημα” του Σεφέρη και την εμφάνιση του Ελύτη στο περιοδικό Νέα Γράμματα, με το οποίο συνεργάστηκα κι εγώ όταν τελείωνε το 1939—είχα αρχίσει να το διαβάζω από το 1936-37. Ο Υπερρεαλισμός λοιδωρήθηκε στην Ελλάδα πάρα πολύ και υπάρχουν μαρτυρίες αρκετά κωμικοτραγικές για την υποδοχή που του έγινε εδώ, η οποία είχε έναν υστερικό χαρακτήρα. Οι παλιοί ποιητές που είχαν ενοχληθεί παρωδούσαν τους υπερρεαλιστές με δήθεν υπερρεαλιστικά κείμενα. Οι δημοσιογράφοι είχαν ξετρελαθεί να λένε ότι αυτά ήταν παλαβά πράγματα και δεν είχαν σχέση με την ποίηση.
