Το «Ζ», το περίφημο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού, αποτελεί σταθμό στην ελληνική γραμματεία καθώς λειτουργεί λογοτεχνικά μεν ως ντοκουμέντο δε για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, μια από τις σημαντικότερες υποθέσεις της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Η ταινία του Κώστα Γαβρά ενίσχυσε τον ρόλο αυτό ενώ το «Ζ» επανέρχεται στην επικαιρότητα σε μορφή όπερας αυτή τη φορά, χάρη στην παραγγελία της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ. Η σκηνοθέτρια Κατερίνα Ευαγγελάτου, ο συγγραφέας Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης που έγραψε το λιμπρέτο βασισμένος στο έργο του Βασίλη Βασιλικού, ο συνθέτης Μηνάς Μπορμπουδάκης –στη μουσική διεύθυνση του έργου μαζί με τον Νίκο Βασιλείου-, η σκηνογράφος Εύα Μανιδάκη και ο ηθοποιός Δημήτρης Παπανικολάου που υποδύεται τον Ζ μιλάνε στην Popaganda και αποκαλύπτουν πώς δούλεψαν για να φτάσουν στο τελικό αποτέλεσμα.
Για μένα το «Ζ» είναι μια μεγάλη στιγμή ανακάλυψης πολλών πραγμάτων μαζί. Γιατί φυσικά υπήρχε η γνώση του ποιος είναι ο Λαμπράκης, ποιο ήταν το βιβλίο του Βασιλικού -παρότι δεν το είχα διαβάσει- ποια ήταν η ταινία του Γαβρά αλλά τώρα όλο αυτό παίρνει μια διαφορετική διάσταση μέσα μου. Χάρη στη μουσική του Μηνά Μπορμπουδάκη, στα λόγια του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδης -που είναι βασισμένα στο βιβλίο του Βασιλικού αλλά έχουν τη δική τους πια οντότητα- και τη συνεργασία μου με όλους τους ανθρώπους που εργάστηκαν και εργάζονται. Το Ζ αυτή τη στιγμή για μένα είναι μια ολόκληρη πύλη της ζωής μου, όπως συμβαίνει για κάθε παράσταση που ετοιμάζω, που σηματοδοτεί πολύ διαφορετικά πράγματα. Είναι μια προσωπική στιγμή συνδεδεμένη με πάρα πολλούς ανθρώπους.
Μέχρι το Δεκέμβριο του 2015 το «Ζ» ήταν ταξινομημένο μέσα μου ήσυχα και όμορφα στην κατηγορία των μυθικών εκείνων τίτλων της ελληνικής πεζογραφίας που με την εντυπωσιακή τους διάδοση, τόσο εντός της χώρας όσο και διεθνώς, αποτελούν ορόσημα της σύγχρονης λογοτεχνικής μας παραγωγής. Καμιά υποψία ή διαίσθηση δεν μου είχε περάσει ότι θα ασχολιόμουν κάποια μέρα ειδικότερα με αυτό ή ότι θα αποτελούσε βάση εκκίνησης ενός δικού μου συγγραφικού οράματος. Μέχρι που η πρόταση των Γιώργου Κουμεντάκη και Αλέξανδρου Ευκλείδη να γράψω το λιμπρέτο του «Ζ» ήρθε να αλλάξει αυτό το δεδομένο. Χρειάστηκε, πρώτα πρώτα, να απομυθοποιήσω το βιβλίο. Το άνοιξα και το διέλυσα. Όπως ένας ρολογάς ξεμοντάρει τα γρανάζια, τους δείκτες και το καντράν ενός ρολογιού, έτσι κι εγώ αποδόμησα το μυθιστόρημα για να γνωρίσω και να καταλάβω το μηχανισμό του. Εις τα εξ ών συνετέθη. Και μετά, σε συνεργασία με τον Μηνά Μπορμπουδακη, στήσαμε με τα κομμάτια του το δικό μας έργο. Με τον τρόπο και το ύφος που μας ταίριαζε. Και μετά, το παραδώσαμε στα χέρια της άξιας Κατερίνας Ευαγγελάτου. Δεν ξέρω τι πετύχαμε. Ξέρω ότι κάναμε αυτή τη δουλειά με άπειρη αγάπη και χειρουργική προσοχή. Αυτό είναι το έργο μας, αυτό παραδίδουμε στους θεατές.
Για μένα το «Ζ» είναι μια στιγμή της ιστορίας που δείχνει τον άνθρωπο σε όλο του το μεγαλείο και σε όλη του τη βρωμιά, για να το πούμε έξω από τα δόντια. Από τη μια μεριά είναι ο Ζ που έχει τη δύναμη, το όραμα και τα πιστεύω ενός μεγάλου ανθρώπου, ενός ανθρώπου με άλφα κεφαλαίο και από την άλλη μεριά δείχνει τους δολοφόνους του, όλο αυτό το σύστημα που τον σκότωσε, δείχνει δηλαδή και τις δύο πλευρές του νομίσματος. Επιπλέον, δείχνει όλες τις διαβαθμίσεις που υπάρχουν ενδιάμεσα της κορυφής και της βάσης. Για μένα είναι πολύ σημαντικό ότι αυτοί οι χαρακτήρες δεν ανήκουν σε μια εποχή που πέρασε και έσβησε αλλά τους βλέπουμε καθημερινά στον δρόμο, στην τηλεόραση, στις ειδήσεις. Το «Ζ» για μένα είναι ένα υλικό το οποίο ζει. Όταν σχεδίαζα τη μεγαλοδομή του έργου αποφάσισα, και σε αυτό συμφώνησε και ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης που μπήκε αργότερα στην ομάδα, ότι δεν ήθελα απλώς να αποδώσω την ιστορία αλλά ότι με ενδιέφερε κυρίως το ανθρώπινο στοιχείο. Έτσι λοιπόν δούλεψα σε δύο επίπεδα που τα αναπτύξαμε κατόπιν μαζί με τον Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη. Το ένα είναι το επίπεδο της δράσης και το άλλο είναι το επίπεδο των σκέψεων, των εσωτερικών φωνών, των εσωτερικών κόσμων του «Ζ» και των δικών του ατόμων. Έτσι δημιούργησα το ηχοτόπιο της δράσης που ακούγεται κυρίως από την ορχήστρα και έχει ελάχιστη ή καθόλου ηλεκτρονική επεξεργασία. Είναι γρήγορο, ασπρόμαυρο, έχει να κάνει πιο πολύ με τον θόρυβο και ακόμη τα συμβατικά όργανα παίζονται με τέτοια τρόπο που να ακούγονται «βρώμικα». Από την άλλη έφτιαξα το ηχοτόπιο για το επίπεδο των ιδεών, των εσωτερικών φωνών όπου τα ηλεκτρονικά όργανα παίζουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο και δημιουργείται ένας σπηλαιώδης ήχος μέσα στον οποίο συνδιαλέγονται και οι πρωταγωνιστές.
Είναι η δεύτερη φορά, που έρχομαι σε επαφή με το κείμενο του Ζ. Η πρώτη ήταν στο Εθνικό Θέατρο το 2012 σε σκηνοθεσία Έφης Θεοδώρου. Τώρα είναι μία εντελώς νέα συνθήκη. Το Ζ έγινε όπερα, σε λιμπρέτο Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη μουσική Μηνά Μπορμπουδάκη και σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάτου.
Η Υπόθεση Λαμπράκη αποτελεί μία από τις σημαντικότερες στιγμές της σύγχρονης ιστορίας μας «οι νεκροί δεν μιλούν μόνο λάμπουν αχνά, όπως μια λάμπα που φέγγει από μακριά …το φως της αδύναμο αλλά χαράζει κατεύθυνση, σου δίνει σήμα….»λέει το λιμπρέτο του Χατζηγιαννιδη. Ο Λαμπράκης έχει γίνει πρόσωπο-φάρος στη νεότερη ιστορία μας. Ο πυρήνας του σκηνικού χώρου είναι το βυθισμένο Πιτ η Μουσική και γύρω του είναι ο δημόσιος χώρος – πλατεία που συνδιαλέγεται με τους εσωτερικούς χώρους. Τα διαφορετικά δάπεδα της σκηνής: πλάκες πεζοδρομίου, μωσαϊκό, ξύλινο παρκέ ,δηλώνουν την χρήση των χωρών, αλλά και την ίδια στιγμή την ακυρώνουν μιας και υπάρχουν πάνω τους διάσπαρτες παπαρούνες. Οι χώροι αλληλοδιείουν ο ένας μέσα στον άλλον με στοιχεία ρεαλισμού. Το ποιητικό στοιχείο διαπερνά και σηματοδοτεί το σκηνικό. Με λεπτές χειρονομίες το εσωτερικό γίνεται εξωτερικό και ο ιδιωτικός χώρος δημόσιος.
Είναι μια ιστορία που γνώριζα από μία εφηβική ανάγνωση «επιβεβλημένη» από έναν φωτισμένο καθηγητή, από μια ταινία που αργότερα κατάλαβα τις αρετές της, λιγότερο από τα βιβλία της Ιστορίας και ακόμα λιγότερο από τους γονείς μου που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Αλεξάνδρεια.
Στη δική μας τώρα έρευνα για την δημιουργία της παράστασης, είδα καθαρά ότι η σπίθα του Γρηγόρη Λαμπράκη μέσα στον χρόνο γιγαντώθηκε. Σήμερα είναι φλόγα. Κι ενώ θα έλεγε κανείς ότι οι δυσοίωνες προφητείες του έγιναν τραγική πραγματικότητα ξανά και ξανά μέσα στους φρικτούς κύκλους της Ιστορίας, εκείνος επιμένει να μας στέλνει από κάπου ελπίδα κι έμπνευση για να πούμε πως κάτι μπορεί να μετακινηθεί, να αλλάξει, αν κάνουμε ένα βήμα. Πρώτοι εμείς.
Τώρα ως προς τον ρόλο του Ζ, αλλά και κάθε ρόλο, είναι μια προσωπική διαδρομή και διαδικασία. Σαν μυστική ζύμωση των μέσα με την διαδικασία της πρόβας. Σε κάθε περίπτωση για μένα, πάντα, μα πάντα, ξεκινάει από αυτό που διαβάζω εγώ ως Θέμα του χαρακτήρα και κατόπιν με άπειρες προσπάθειες συσχετισμού με το τώρα και τη δική μου πραγματικότητα. Δεν ξέρω αν σας βοηθάω.. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ίσως κι από δύο τρία χαμογελαστά πρόσωπα που μου είπαν «κοίτα που λίγο του μοιάζεις..» Μ’ αρέσει. Θα ήμουν υπερήφανος αν ήμουν εγγονός του. Όλοι είμαστε λίγο.
