Εδώ και 120 εκατομμύρια χρόνια, οι θαλάσσιες χελώνες διαπλέουν τις θάλασσες του πλανήτη μας. Πρόκειται για πανάρχαια ερπετά, που έχουν καταφέρει να προσαρμοστούν στις κοσμογονικές αλλαγές στη Γη και να επιβιώσουν, από την εποχή των δεινοσαύρων. Θεωρούνται εμβληματικά είδη για το θαλάσσιο περιβάλλον και χρησιμοποιούνται ως βιοδείκτες για να εκτιμηθούν φαινόμενα όπως η θαλάσσια ρύπανση. Η ύπαρξη και κατανομή αυτών των αρχαίων θαλασσοπόρων στα θαλάσσια οικοσυστήματα είναι ενδεικτική της υγείας των οικοσυστημάτων.
Οι θαλάσσιες χελώνες είναι ερπετά, που περνούν τη ζωή τους στη θάλασσα και μόνο οι θηλυκές χελώνες βγαίνουν στις παραλίες για να ωοτοκήσουν τα αυγά τους σε φωλιές μέσα στην άμμο. Έχουν μακρύ κύκλο ζωής (μπορούν να ζήσουν ακόμα και πάνω από 100 χρόνια) και διαθέτουν αναπνευστικό σύστημα με πνεύμονες. Ωστόσο, στις βέλτιστες συνθήκες, οι πιθανότητες επιβίωσής τους είναι ελάχιστες, αφού εκτιμάται ότι μόνο μία στις χίλιες νεαρές χελώνες θα επιβιώσει ως την ενηλικίωσή της.
Οι παραλίες ωοτοκίας βρίσκονται κυρίως στη Ζάκυνθο, την Κρήτη και τη δυτική και νότια Πελοπόννησο. Ο κόλπος του Λαγανά Ζακύνθου που προστατεύεται σαν τμήμα του Εθνικού Θαλασσίου Πάρκου Ζακύνθου και τμήμα του Κυπαρισσιακού κόλπου που προστατεύεται επίσης, είναι οι περιοχές ωοτοκίας με τους μεγαλύτερους αναπαραγόμενους πληθυσμούς της Καρέττα-Καρέττα στη Μεσόγειο. Στην Κρήτη, οι περιοχές ωοτοκίας βρίσκονται κυρίως στις παραλίες του Ρεθύμνου, των Χανίων και της Μεσσαράς.
Στη Μεσόγειο συναντώνται τρία είδη χελωνών: Η Καρέττα καρέττα (Caretta caretta) και η Πράσινη χελώνα (Chelonia mydas) φωλεοποιούν στη Μεσόγειο, ενώ η Δερματοχελώνα (Dermochelys coriacea) είναι συχνός επισκέπτης προς αναζήτηση τροφής. Σύμφωνα με τον «Κόκκινο Κατάλογο της IUCN», ο υποπληθυσμός της Καρέττα καρέττα στη Μεσόγειο έχει κατηγοριοποιηθεί ως «Απειλούμενο Είδος Μειωμένης Ανησυχίας». Σε παγκόσμιο επίπεδο ταξινομείται ως «Ευάλωτο Είδος». Η Πράσινη χελώνα ταξινομείται σε παγκόσμιο και μεσογειακό επίπεδο ως «Κινδυνεύον» είδος και η Δερματοχελώνα ως «Ευάλωτο» είδος. Σήμερα, εξαιτίας κυρίως των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, οι πληθυσμοί των θαλάσσιων χελωνών απειλούνται.
Οι ανθρωπογενείς απειλές για τις θαλάσσιες χελώνες
Εκτός από φυσικές απειλές, όλα τα είδη θαλάσσιων χελωνών αντιμετωπίζουν ανθρωπογενείς απειλές, που θέτουν σε κίνδυνο την επιβίωσή τους. Όπως μας πληροφόρησε ο Μεσογειακός Σύνδεσμος για τη Σωτηρία των Θαλάσσιων Χελωνών (MEDASSET), σημαντικότερες από αυτές είναι οι εξής:
1. Η Παράκτια δόμηση και παράκτιες δραστηριότητες που μεταβάλλουν τη μορφολογία των παραλιών φωλεοποίησης.
2. Οι τυχαίες συλλήψεις κατά την αλιεία αποτελούν μια από τις βασικές απειλές για τις θαλάσσιες χελώνες. Παράλληλα με τα είδη-στόχους, οι αλιείς συλλαμβάνουν τυχαία και ευάλωτα είδη, όπως οι θαλάσσιες χελώνες, τα θαλάσσια θηλαστικά, τα ελασμοβράγχια κ.λπ. Σύμφωνα με έρευνα, έχει εκτιμηθεί ότι ετησίως λαμβάνουν χώρα περίπου 132.000 περιστατικά τυχαίων συλλήψεων θαλάσσιων χελωνών στη Μεσόγειο, που οδηγούν σε περίπου 44.000 θανάτους.
3. Τα δίχτυα που εγκαταλείπονται, απορρίπτονται ή χάνονται στη θάλασσα, γνωστά ως «δίχτυα- φαντάσματα» αποτελούν θανάσιμη απειλή για τους θαλάσσιους οργανισμούς. Τα αλιευτικά αυτά εργαλεία λειτουργούν ως παγίδες θανάτου, καθώς συνεχίζουν να «ψαρεύουν» παθητικά, με αποτέλεσμα ευάλωτα είδη της θαλάσσιας μεγαπανίδας, όπως δελφίνια, φώκιες, καρχαρίες και θαλάσσιες χελώνες να προσελκύονται από μικρότερους θαλάσσιους οργανισμούς που έχουν εγκλωβιστεί σε αυτά και με τη σειρά τους να εγκλωβίζονται και εκείνα. Δυστυχώς, καταλήγουν να ασφυκτιούν μέχρι θανάτου στην προσπάθειά τους να απελευθερωθούν. Το πρόβλημα της άδηλης αλιείας είναι ταυτόχρονα μέρος μιας άλλης απειλής, αυτής της θαλάσσιας ρύπανσης, καθώς τα σύγχρονα αλιευτικά εργαλεία είναι κατασκευασμένα από πλαστικό, ώστε να είναι ανθεκτικά στο χρόνο και εύκολα διαχειρίσιμα από τους αλιείς. Κατ’ επέκταση από τη στιγμή που βρίσκονται ανεξέλεγκτα στη θάλασσα, μπορεί να παραμείνουν σε αυτή έως και 600 χρόνια.
4. Η θαλάσσια ρύπανση, που προκαλείται είτε εκούσια είτε ακούσια και αποτελεί παγκόσμιο πρόβλημα με τεράστιο περιβαλλοντικό αντίκτυπο. Ειδικότερα η Μεσόγειος θεωρείται μία από τις πιο επιβαρυμένες θάλασσες παγκοσμίως, με τα πλαστικά απορρίμματα να κυριαρχούν σε ποσότητα μεταξύ άλλων απορριμμάτων. Η πλαστική ρύπανση της Μεσογείου αποτελεί από τις κυριότερες απειλές για τα θαλάσσια είδη. Οι χελώνες συχνά συγχέουν τις πλαστικές σακούλες με τις μέδουσες, αγαπημένη λιχουδιά των θαλάσσιων χελωνών, καθώς έχουν την ίδια όψη και οσμή. Καταναλώνοντας πλαστικά απορρίμματα, το πεπτικό τους σύστημα φράζει, δημιουργώντας το ψευδές αίσθημα του κορεσμού, οδηγώντας τις θαλάσσιες χελώνες σταδιακά στο θάνατο.
5. Οι αλλαγές στο κλίμα αποτελούν φυσικό φαινόμενο του πλανήτη μας, ωστόσο μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση το 1850 και την εντατική απελευθέρωση αερίων του θερμοκηπίου , παρατηρείται αύξηση της θερμοκρασίας της Γης. Οι θαλάσσιες χελώνες προσαρμόστηκαν και εξελίχθηκαν για να επιβιώσουν από αλλαγές στο κλίμα της Γης κατά το παρελθόν. Ωστόσο, η ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται η κλιματική αλλαγή σήμερα, συνδυαστικά με τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον των χελωνών, μας γεμίζουν ανησυχία για το κατά πόσο θα μπορέσουν να επιβιώσουν.
Ο κύκλος της ωοτοκίας
Tα αυγά της θαλάσσιας χελώνας χρειάζονται 40-60 ημέρες για να εκκολαφθούν και να ξεκινήσουν το ταξίδι στη ζωή. Όταν πλέον είναι ώριμα, κάθε νύχτα λίγα μόνο χελωνάκια βγαίνουν από τη φωλιά τους και αυτή η διαδικασία διαρκεί συνήθως 1-7 ημέρες. Πολυάριθμες όμως είναι οι περιπτώσεις όπου τα φώτα των οικισμών αποπροσανατολίζουν τις μικρές χελώνες σε κατεύθυνση αντίθετη από τη θάλασσα, γεγονός που συχνά ευθύνεται για τον θάνατό τους. Πέντε μέρες μετά τη λήξη της περιόδου εκκόλαψης, σύμφωνα με τα διεθνή πρωτόκολλα, οι ερευνητές του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας, Αρχιπέλαγος, ανοίγουν τις φωλιές με στόχο να συγκεντρώσουν πολύτιμα δεδομένα αναφορικά με τον αριθμό των αυγών που εκκολάφθηκαν και αυτών που δεν εκκολάφθηκαν, τα χαρακτηριστικά της φωλιάς, κ.ά. Αυτά τα δεδομένα βοηθούν στην κάλυψη των μεγάλων κενών γνώσης που υπάρχουν αναφορικά με τις θαλάσσιες χελώνες στη Μεσόγειο.
Δυστυχώς, πολλοί είναι οι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η επιτυχία της ωοτοκίας και της εκκόλαψης των αυγών, ενώ η άμεση και η έμμεση ανθρώπινη επιβάρυνση προκαλεί το θάνατο σε χιλιάδες χελωνάκια, αλλά και σε ενήλικες χελώνες. Οι θηλυκές χελώνες καταφτάνουν στην ακτή, συνήθως τη νύχτα και επιλέγουν ένα συγκεκριμένο σημείο για να σκάψουν και να αφήσουν τα αυγά τους. Οι αρσενικές χελώνες μπορεί να μην βγουν ποτέ στη στεριά κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η μελέτη και η παρακολούθηση αυτών των ζώων είναι ιδιαίτερα δύσκολη και αυτό αποτελεί και το λόγο για τον οποίο οι επιστήμονες έχουν ακόμα πολλά κενά γνώσης όσον αφορά τις θαλάσσιες χελώνες και την αναπαραγωγή τους.
Πώς να δράσουμε αν βρούμε χελώνα ή φωλιά
Πέρα από την εγγενή αξία του είδους, προστατεύοντας τη θαλάσσια χελώνα επιτυγχάνουμε την προστασία πλήθους οικοσυστημάτων, αλλά και άλλων ειδών που μοιράζονται τους ίδιους βιοτόπους ή που είναι ευάλωτα στους ίδιους κινδύνους. Όπως μας εξήγησε ο Σύλλογος για την Προστασία της Θαλάσσιας Χελώνας, ΑΡΧΕΛΩΝ, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι:
1. Αποφεύγουμε να στρέφουμε φώτα το βράδυ προς την αμμουδιά. Μπορεί να αποπροσανατολίσουν τα μικρά χελωνάκια κι αντί για τη θάλασσα να βρεθούν στους δρόμους ή σε μαγαζιά.
2. Αποφεύγουμε να επισκεφθούμε τη νύχτα ακτές όπου υπάρχουν φωλιές θαλάσσιας χελώνας.
3. Προσέχουμε πού τοποθετούμε την ομπρέλα μας στην αμμουδιά. Εάν υπάρχει σημάδι του Αρχέλων (ένας κλωβός κωνικού σχήματος ανοιχτός από κάτω) ή άλλων εθελοντών όπως στοn Σταυρό, δεν πρέπει να βάλουμε την ομπρέλα μας εκεί, γιατί αν τρυπήσει ένα αυγό χελώνας, τότε καταστρέφεται όλη η φωλιά. Και η φωλιά μπορεί να περιέχει μέχρι και 200 αυγά, μεγέθους μπάλας του γκολφ. Η φωλιά είναι συνήθως σε βάθος 40 πόντων.
4. Η τσιμεντοποίηση μιας ακτής, η αμμοληψία, η ανεξέλεγκτη επέκταση ομπρελοκαθισμάτων, τα φώτα το βράδυ κι η δυνατή μουσική, η κυκλοφορία οχημάτων στην αμμουδιά, απειλούν τόσο τη θαλάσσια χελώνα όσο και τις αμμοθίνες και γενικά τη ζωή στην ακτή.
5. Αν δούμε χελωνάκια να έχουν χάσει το δρόμο τους και να πηγαίνουν αντίθετα από την κατεύθυνση της θάλασσας, δεν τα πιάνουμε. Δεν πρέπει να αγγίζει ή να μεταφέρει κανείς τους νεοσσούς στη θάλασσα γιατί είναι απολύτως αναγκαίο για την επιβίωση τους να φτάσουν στη θάλασσα με τις δικές τους δυνάμεις. Εάν τα χελωνάκια βρίσκονται μακριά από την θάλασσα, σε δρόμο ή σε αυλή σπιτιού πρέπει να βρούμε ένα τρόπο να τα μεταφέρουμε μαζί με άμμο (π.χ πάνω σε χαρτόνι με άμμο) περίπου 7-10 μέτρα από τη θάλασσα ανοίγοντας δρόμο ώστε μόνα τους -εξασκώντας τα πτερύγια τους- να φτάσουν στην θάλασσα. Οι εθελοντές του Αρχέλωνα φτιάχνουν διαδρόμους με χαρτονάκια για να βοηθούν τα χελωνάκια να μη χάνουν το δρόμο τους.
6. Αν δούμε χελωνάκια να βγαίνουν από φωλιά ημέρα, ανοίγουμε έναν διάδρομο στην άμμο και τα προστατεύουμε από τον ήλιο, σκιάζοντάς τα, μέχρι να μπουν στην θάλασσα. Χρειάζεται επίσης η ενημέρωση της οικείας Λιμενικής αρχής πριν ληφθούν οποιαδήποτε μέτρα προστασίας (π.χ. ενημέρωση ανθρώπων, σκίαση χώρου πέριξ της φωλιάς, απομάκρυνση ομπρέλας, σβήσιμο φώτων για τα χελωνάκια).
7. Δεν ξεσκάβουμε τις φωλιές. Οι θαλάσσιες χελώνες, οι φωλιές, τα αυγά και τα χελωνάκια προστατεύονται από την ελληνική νομοθεσία και διεθνείς συμβάσεις. Δεν μετακινούμε τα σημάδια των φωλιών, τους προστατευτικούς κλωβούς πάνω από τις φωλιές ή τους ειδικούς διαδρόμους για τα χελωνάκια.
8. Αποφεύγουμε να οδηγούμε ταχύπλοο με υψηλή ταχύτητα κοντά σε παραλία ωοτοκίας.
Αν βρούμε τραυματισμένη θαλάσσια χελώνα
Φροντίζουμε το ζώο να είναι σε προφυλαγμένο και περιορισμένο χώρο, μακριά από ρεύματα και αέρα. Τους θερινούς μήνες καλό είναι να σκεπάζουμε τα τραύματά του με ένα υγρό ύφασμα. Η θερμοκρασία του χώρου δεν πρέπει να πέσει κάτω από τους 15 βαθμούς C. Όταν η χελώνα είναι τραυματισμένη στο κεφάλι ή εξαντλημένη, δεν επιτρέπεται να μπει στη θάλασσα, καθώς μπορεί να πνιγεί.
Αν έχει μπλεχτεί σε δίχτυα ή πετονιά, τα αφαιρούμε πολύ προσεκτικά. Σε καμιά περίπτωση δεν προσπαθούμε να τραβήξουμε αγκίστρι ή πετονιά που εξέχει από το στόμα ή την ουρά του ζώου. Ακόμα, ελέγχουμε όλα τα πτερύγια για τυχόν σήματα αναγνώρισης (tags) και σημειώνουμε τον αριθμό του, αν υπάρχει.
Τέλος, κατεβάζουμε και συμπληρώνουμε το «Δελτίο Εκθαλάσσωσης» προσεκτικά για να βοηθήσουμε τόσο αυτήν όσο και όλες τις άλλες χελώνες, και το στέλνουμε στον Αρχέλων στο email: [email protected].
