Ήταν τέλη Φεβρουαρίου, και στη Γαλλία ξεσηκωνόταν το ακαδημαϊκό σύμπαν εναντίον της αναπληρώτριας υπουργού Παιδείας για την Ανώτατη Εκπαίδευση Φρεντερίκ Βιντάλ. Η Βιντάλ είχε διατάξει έρευνα στην… ακαδημαϊκή έρευνα που τροφοδοτεί αυτό που αποκάλεσε «ισλαμο-αριστερισμό» στα Πανεπιστήμια και «διαφθείρει την κοινωνία». «Τι στα κομμάτια είναι ο ‘ισλαμο-αριστερισμός’;» αναρωτιόταν το France24, ενώ 600 Γάλλοι ακαδημαϊκοί, περιλαμβανομένου του σταρ της γαλλικής διανόησης Τομά Πικετί, υπέγραφαν ανοιχτή επιστολή καλώντας την υπουργό σε παραίτηση. Η στάση της Βιντάλ, όμως, μόνο τυχαία δεν ήταν. Η υπερσυντηρητική δεξιά έχει εξαπολύσει διεθνώς καμπάνια εναντίον των Πανεπιστημίων. Από τη Γαλλία του Μακρόν μέχρι τις μετα-τραμπικές ΗΠΑ, οι υπέρμαχοί της αυτοθυματοποιούνται κατηγορώντας τα Πανεπιστήμια ότι τους «φιμώνουν», ενώ στην ουσία είναι εκείνοι που επιτίθενται στην ελευθερία του λόγου. Πρόκειται για τον λεγόμενο «War on Woke» – τον «Πόλεμο στις Ριζοσπαστικές Ιδέες». Και βρίσκεται σε κοινό μέτωπο με την Ουγγαρία του Όρμπαν και την Τουρκία του Ερντογάν, που έχουν ήδη διολισθήσει στον φασισμό.
Η απειλή παρουσιάζεται ως υπαρξιακή. Ως ενισχυτική των αποσχιστικών τάσεων. Ως διαβρωτική της εθνικής ενότητας. Ως εχθρική απέναντι στην πολιτισμική και πνευματική κληρονομιά της Γαλλίας. Η γαλλική κοινωνία απειλείται. Από τι; Από «κάποιες κοινωνικές θεωρίες, εισαγόμενες αποκλειστικά από τις ΗΠΑ», δήλωνε ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν. Κατέλαβαν Αμερικανοί «Αβράκωτοι» τη Βαστίλη; Λίγο πολύ αυτό ισχυρίζεται μια χούφτα πολιτικών και ακαδημαϊκών, εστιάζοντας τον κίνδυνο στις θεωρίες για τη φυλή, το φύλο και τη μετα-αποικιοκρατική εποχή, της ανεξέλεγκτης όπως λένε Αριστεράς της Αφύπνισης (Woke Left) των αμερικανικών Πανεπιστημίων. Κίνδυνος και η «κουλτούρα της ακύρωσης» (η ασφυκτική κριτική στη διαφορετική άποψη) που θεωρούν ότι αυτή επιβάλλει.
Γνήσιο τέκνο της αφροαμερικανικής κουλτούρας, ο όρος «woke» αναφέρεται στον συνειδητοποιημένο για ζητήματα κοινωνικής και φυλετικής δικαιοσύνης πολίτη. Ξεπήδησε από την αφροαμερικανική έκφραση «Stay Woke» («Μείνε Αφυπνισμένος»), που καθιερώθηκε από ένα άρθρο του Αφρομερικανού συγγραφέα Ουίλιαμ Μέλβιν Κέλι στους New York Times το 1962. Γνώρισε αρκετές περιόδους δόξας, κι ήταν το κίνημα Black Lives Matter που την ανέσυρε ξανά από το σεντούκι με τα πυρομαχικά, υιοθετώντας το σύνθημα «Stay Woke».
Δεν είναι συμπτωματικό ότι ο δημόσιος διάλογος στη Γαλλία εναντίον αυτού που φαντασιώνονται ως αμερικανοκίνητο «Δούρειο Ίππο» ξεκίνησε μετά τον αποκεφαλισμό τον Οκτώβριο του 2020 του δασκάλου Σάμιουελ Πατί από Τσετσένο ισλαμοφασίστα επειδή είχε διαδοθεί ότι ο Πατί έδειχνε σκίτσα του Μωάμεθ στην τάξη (αναληθές κιόλας, όπως αποδείχθηκε). Ήταν τότε που οι προοδευτικοί διανοούμενοι της χώρας άρχισαν να δέχονται μαζικά τα βέλη ακροδεξιών.
Γιατί; Γιατί οι προοδευτικοί ακαδημαϊκοί μιλούν για τις διακρίσεις εναντίον των μουσουλμάνων της χώρας. Είναι εκείνοι που «τολμούν» να ανιχνεύσουν κάποια από τα αίτια του ισλαμικού εξτρεμισμού στην αποικιοκρατία και τη συνέχιση ορισμένων πολιτικών της με άλλη μορφή σήμερα. Αυτό δηλαδή που οφείλουν να κάνουν οι κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες. Όσοι αναφέρονται σε «ισλαμο-αριστερισμό», βέβαια, σκόπιμα συγχέουν την αιτιολόγηση ενός φαινομένου, απαραίτητη για την αντιμετώπισή του, με τη δικαιολόγησή του, κάτι εντελώς διαφορετικό. Εξ ου και ο όρος αυτός, υποδηλωτικός μιας ανίερης συμμαχίας μεταξύ ακραίων ισλαμιστών και αριστερών ακαδημαϊκών, χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα μόνο από νεοναζιστές. Γιατί μια δημοκρατία δεν μπορεί ποτέ να θεωρεί ότι απειλείται από τις όποιες κοινωνικές θεωρίες.
Γιατί όμως ο Μακρόν επέλεξε ξαφνικά να υιοθετήσει και να «κανονικοποιήσει» ορολογία νεοναζιστικών κύκλων; Ένας λόγος είναι η προσπάθεια να ψαρέψει ψηφοφόρους από τα ακροδεξιά και τη Μαρίν Λε Πεν, εν όψει των προεδρικών εκλογών του 2022. Η Λε Πεν έχει εξαπολύσει μύδρους εναντίον των πιο παραδοσιακών συντηρητικών, «που παραλύουν από τον φόβο τους να ξεμπροστιάσουν την πολιτική ορθότητα».
Ωστόσο, οι σπουδές στην απο-αποικιοποίηση, το φύλο ή τη φυλή δεν αφορούν απλώς μια «πολιτική ορθότητα». «Η μελέτη των φωνών όλων εκείνων που η ύπαρξή τους διαμόρφωσε τον κόσμο στον οποίο ζούμε παρέχει τα βασικά μέσα για να προστατευτούμε από τους φασιστικούς μύθους», γράφει ο καθηγητής Φιλοσοφίας Τζέισον Στάνλεϊ στο «Πώς Λειτουργεί ο Φασισμός». Και εξηγεί πως είναι ο φασισμός –και όχι η δημοκρατία- που χτίζεται επάνω στον μύθο ενός «άμωμου» έθνους.
Κανένα έθνος δεν είναι άμωμο. Οι μετα-αποικιοκρατικές σπουδές ξύνουν επίμονα με γυαλόχαρτο την εκθαμβωτική στιλπνότητα μιας αυτοκρατορίας, αποκαλύπτοντας την καταπίεση άλλων λαών, την εκμετάλλευση, τη βαρβαρότητα. Η Λε Πεν προφανώς θα ήθελε να δει αυτές τις επιστήμες να εξαφανίζονται ως γνήσια, όχι μόνο βιολογική, αλλά και ιδεολογική απόγονος του αμετανόητου φασίστα πατέρα της Ζαν Μαρί, ο οποίος μάλιστα είχε υπηρετήσει ως αξιωματικός στον πόλεμο της Αλγερίας όταν η χώρα αγωνιζόταν για την ανεξαρτησία της από τους Γάλλους αποικιοκράτες, κι όπου φέρεται να διηύθυνε βασανιστήρια.
Όχι, η επίθεση στο «Woke» δεν είναι επίθεση στην «πολιτική ορθότητα». «Πρόκειται για γενικευμένη επίθεση στην κριτική σκέψη και τον κριτικό λόγο», θα πει στο περιοδικό Jacobin ο ερευνητής του Γαλλικού Εθνικού Κέντρου Ερευνών Σάμουελ Χαγιάτ. «Για τη Βιντάλ, το πανεπιστήμιο πρέπει να είναι κέντρο «αριστείας» και κέρδους, αλλά δεν ανέχεται την ιδέα πως υπάρχουν κέντρα κριτικής σκέψης και αντίστασης σε πολιτικές… Επειδή δεν θα βρουν ισλαμιστές στα πανεπιστήμια, αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν τον όρο «ισλαμο-αριστερισμός» – που δεν σημαίνει τίποτα, αλλά βοηθά να τσουβαλιάσουν όλη την κριτική σκέψη μαζί με την τρομοκρατία». «Επιδιώκει να απονομιμοποιήσει συγκεκριμένα πεδία έρευνας, όπως οι μετα-αποικιοκρατικές σπουδές», θα έλεγε ξεκάθαρα το Εθνικό Κέντρο για την Επιστημονική Έρευνα στο οποίο η Βιντάλ ανέθεσε τη σχετική έρευνα. Επιπλέον, η υπουργός έχει δηλώσει ότι θα διατάξει έρευνα και για ερευνητές «που τα εξετάζουν όλα μέσα από ένα πρίσμα διάσπασης και διχασμού» (βλέπε αποικιοκρατία, φυλή) για να καθοριστεί «τι είναι ακαδημαϊκή έρευνα και τι ακτιβισμός και άποψη». Κι έτσι ανοίγει ο δρόμος προς τον φασισμό.
Μάλιστα, η κυβέρνηση Μακρόν επέλεξε να ξεκινήσει την επίθεση στα πανεπιστήμια ενώ αυτά είναι κλειστά λόγω πανδημίας, με τους φοιτητές να υφίστανται ήδη τις συνέπειες από το πολύμηνο λοκντάουν και τη διαδικτυακή διδασκαλία, ενώ έχουν διπλασιαστεί όσοι στήνονται στην ουρά για να πάρουν τα απαραίτητα από τις επιχορηγούμενες καντίνες των πανεπιστημίων.
Ο Μακρόν έχει στο πλευρό του και κάποιους ακαδημαϊκούς, οι οποίοι δημιούργησαν μάλιστα «Παρατηρητήριο Απο-Αποικιοκρατίας και Πολιτικών Ταυτότητας» για να πολεμήσουν τη νέα τάση. Ο καθηγητής Ιστορίας Πιέρ Αντρε Ταγκέφ, που συνυπέγραψε σχετικό κάλεσμα στη Le Monde με άλλους 99 ακαδημαϊκούς, θα έλεγε στους New York Times ότι πίσω από αυτές τις σπουδές κρύβεται «η έχθρα προς τη Δύση και τον πολιτισμό των λευκών».
Επιχειρείτε να επιβάλετε αστυνομία σκέψης, θα απαντούσαν 2.000 ακαδημαϊκοί στους 100, πάλι με επιστολή στη Le Monde. Επιπλέον, η γαλλική Σύνοδος των Προέδρων των Πανεπιστημίων στις 16 Φεβρουαρίου εξέδωσε ανακοίνωση-καταπέλτη αποκαλώντας τον «ισλαμο-αριστερισμό» ψευδοέννοια ακροδεξιών κύκλων και καλώντας να σταματήσει η κουβέντα επιπέδου καφενείου. Στις 17, το Γαλλικό Εθνικό Κέντρο για την Επιστημονική Έρευνα επέκρινε «την πολιτική εκμετάλλευση, εμβληματική μιας θλιβερής εργαλειοποίησης της επιστήμης». Και στις 18, η Liberation κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο τίτλο «Ισλαμο-αριστερισμός: Η Φρεντερίκ Βιντάλ τα έχει χάσει». Το hashtag #VidalDemission (Βιντάλ, παραιτήσου) αναδείχθηκε με ορμή χιονοστιβάδας στο γαλλικό twitter.
Σε αυτή τη σταυροφορία, ο Μακρόν δεν είναι μόνος. Στη Βρετανία, ο πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον έχει προτείνει να θεσμοθετηθεί «υποστηρικτής της ελευθερίας του λόγου» για να διερευνήσει πότε η «κουλτούρα της ακύρωσης» οδήγησε σε απαγορεύσεις διαλέξεων στα Πανεπιστήμια, με δυνατότητα αποζημίωσης για τους «διωχθέντες». Αυτό, στον απόηχο των διαδηλώσεων αλληλεγγύης στο «Black Lives Matter», όταν γκρεμίστηκαν ή αποκαθηλώθηκαν αγάλματα δουλεμπόρων σε ολόκληρη τη χώρα. Οι πολέμιοι της νομοθεσίας επισημαίνουν ότι ακόμα και στις περιπτώσεις αντιδράσεων, οι ομιλίες πραγματοποιήθηκαν, ενώ κατηγορούν την κυβέρνηση για υποκρισία αφού τον Σεπτέμβριο του 2020 έστειλε οδηγία στα σχολεία της Αγγλίας να μη χρησιμοποιούν πηγές από οργανισμούς που επιθυμούν το τέλος του καπιταλισμού.
Βέβαια, ο πρώτος διδάξας της αστυνομίας σκέψης στη Δύση ήταν ο Τραμπ. Ήδη από την προεκλογική του εκστρατεία το 2016, είχε πει σε φοιτητές πως θα καταργήσει την «πολιτική ορθότητα», η οποία «έχει μετατρέψει τα πανεπιστήμιά μας από χώρους που ενθαρρύνουν τον ζωηρό διάλογο σε χώρους ακραίας λογοκρισίας, όπου φοιτητές “φιμώνονται” για τα πιο μικρά πράγματα». «Μια λέξη να πεις διαφορετικά, και ξαφνικά δέχεσαι κριτική – κάποτε μοχθηρή». «Πολιτική ορθότητα», με την οποία «δεν έχει χρόνο να ασχολείται», ήταν για τον Τραμπ και η κριτική εναντίον του επειδή έχει αποκαλέσει γυναίκες «χοντρές γουρούνες», «σκυλιά», «τσαπατσούλες» και «σιχαμένα ζώα». Επιπλέον, το 2020 ο Τραμπ είχε εξαπολύσει σφοδρή λεκτική επίθεση στα σχολεία, κατηγορώντας τα για ακραία αντεθνική κατήχηση και «αριστερο-φασισμό» (βλέπε τον «ισλαμο-αριστερισμό» της Βιντάλ).
Τι κρύβεται πίσω από αυτή τη ρητορική; «Όποτε επελαύνει ο φασισμός, οι εκπρόσωποι και θιασώτες του αποκηρύττουν τα πανεπιστήμια και τα σχολεία ως πηγές “μαρξιστικής κατήχησης”», προειδοποιεί ο Στάνλεϊ. Δεν είναι τυχαίο, επισημαίνει, ότι οι επιθέσεις του Τραμπ στην «πολιτική ορθότητα» και η ρητορική του περί ελευθερίας του λόγου «συμπίπτουν με σημεία ομιλιών κάποιων παχυλά χρηματοδοτούμενων ιδρυμάτων που ξεφύτρωσαν για να επιτεθούν και να απονομιμοποιήσουν τα πανεπιστήμια σαν “προπύργια φιλελευθερισμού”». Για παράδειγμα, λέει ο Στάνλεϊ, η κυβέρνηση Τραμπ διατηρούσε διασυνδέσεις με το David Horowitz Freedom Center. Ο Χόροουιτς είναι ο συγγραφέας του βιβλίου «Οι 101 Πιο Επικίνδυνοι Καθηγητές στην Αμερική». Σε αυτούς κατατάσσει αριστερούς και υπερασπιστές των δικαιωμάτων των Παλαιστινίων. Έχει επίσης γράψει και το «Μονοκομματικό Αμφιθέατρο», όπου απαριθμεί «τα 150 πιο επικίνδυνα μαθήματα στην Αμερική».
Ο τραμπικός «War on Woke» δεν σταμάτησε με την έλευση Μπάιντεν. Στο Νέο Χαμσάιαρ προωθείται νομοθεσία που θα απαγορεύει σε δασκάλους και καθηγητές δημόσιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων να διαδίδουν «διχαστικές» ιδέες (όπως η μελέτη του ρατσισμού;) Η Δυτική Βιρτζίνια και η Οκλαχόμα ακολουθούν κατά πόδας. Στην Τζόρτζια εκπρόσωπος των Ρεπουμπλικανών έδωσε εντολή κάθε δημόσιο κολέγιο και πανεπιστήμιο να συντάξει λίστα με τα μαθήματα που διδάσκουν περί «προνομίων» και «καταπίεσης». Στο Άρκανσας συζητιέται να αποτραπούν δημόσια πανεπιστήμια και σχολεία από μαθήματα και εκδηλώσεις που «προωθούν διχασμό μεταξύ, πικρία για ή κοινωνική δικαιοσύνη για» φυλή, φύλο, πολιτική τοποθέτηση ή κοινωνική τάξη, καθώς και αρνητική στόχευση «συγκεκριμένης εθνικότητας ή χώρας». Στη Βόρεια Ντακότα προωθείται νομοθεσία που θα αποκλείει από κρατική επιχορήγηση κολέγια ή πανεπιστήμια με εταίρο πάροχο εκτρώσεων. Και στο Μιζούρι, το Άρκανσας, τη Βόρεια Ντακότα και τον Μισισιπή προωθείται νομοθεσία που θα απαγορεύει στα δημόσια σχολεία τη χρήση υλικού από το «1619 Project», την ιστορική πρωτοβουλία του 2019 των New York Times για την ανάδειξη της αμερικανικής ιστορίας μέσα από τις συνέπειες της δουλείας και τη συνεισφορά των Αφροαμερικανών.
Δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη πως στη διολίσθηση στον αυταρχισμό, πρώτος στόχος είναι τα Πανεπιστήμια, ο πλέον προστατευμένος χώρος ελεύθερης διακίνησης ιδεών και αμφισβήτησης. Πάντοτε στο όνομα του έθνους ή της δημοκρατίας. Ο πόλεμος ενάντια στη διανόηση είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του φασισμού, καθώς τα Πανεπιστήμια είναι εξ ορισμού ορκισμένοι εχθροί των ανελεύθερων συστημάτων. Γι’ αυτό επιχειρείται να απονομιμοποιηθούν ηθικά και να μετατραπούν σε εργαλεία κατήχησης και προπαγάνδας.
Στην επιστολή κατά της Βιντάλ, οι 600 Γάλλοι διανοούμενοι έγραφαν ότι η πολιτική της παραπέμπει στον αυταρχισμό της Ουγγαρίας, της Βραζιλίας και της Πολωνίας. Πράγματι, ο ακροδεξιός Βίκτορ Όρμπαν απαγόρευσε τον Οκτώβριο του 2018 τις Σπουδές στο Φύλο στα Πανεπιστήμια της Ουγγαρίας, ξεσηκώνοντας θύελλα αντιδράσεων. Ο φεμινισμός «στην πυρά», καθώς αποδομεί την πατριαρχία, άρα και τους «πατερούληδες» του έθνους. «Είναι ιδεολογία, όχι επιστήμη», θα έλεγε τότε ο αναπληρωτής πρωθυπουργός Ζολτ Σεμιέν. («Θα διαχωρίσω την επιστήμη από την άποψη» είπε και η Γαλλίδα Βιντάλ). Δυο μήνες αργότερα, ένα από τα Πανεπιστήμια με τμήμα Σπουδών Φύλου, το χρηματοδοτούμενο από τον μεγιστάνα Τζορτζ Σόρος Central European University, ανακοίνωσε ότι αποχωρεί από την Ουγγαρία.
Τον Ιούλιο του 2019 η Ουγγαρία έσφιξε περισσότερο τη μέγγενη στην ακαδημαϊκή ελευθερία μεταφέροντας τα 15 ερευνητικά ινστιτούτα από την Ακαδημία σε νεοσύστατο κρατικό ερευνητικό δίκτυο με διοίκηση διορισμένη από τον Όρμπαν, η οποία θα αποφασίζει πλέον ποια έρευνα θα χρηματοδοτηθεί. Συνέταξε επίσης «πατριωτικό curriculum» που επιβλήθηκε στα σχολεία το 2020, με μια ουγγρική ιστορία μόνο με νικηφόρους μάχες, που παρουσιάζει θετικά τον αντι-σημίτη και μετέπειτα σύμμαχο του Χίτλερ αντιβασιλέα Μίκλος Χόρθι, με διακεκριμένους λογοτέχνες να αντικαθίστανται από εθνικιστές – και το ουγγρικό twitter να τρεντάρει «Δεν διδάσκω φασίστες συγγραφείς».
Στην Πολωνία, ο πρόεδρος Αντρέι Ντούντα έχει κινηθεί εναντίον της διδασκαλίας για ζητήματα ομοφυλόφιλων και τρανσέξουαλ (LGBT), χαρακτηρίζοντάς τα ως ξενόφερτη «ιδεολογία» που υπονομεύει τις παραδοσιακές αξίες του καθολικισμού, ενώ απαγόρευσε τις Σπουδές Φύλου. Ο υπουργός Παιδείας του, Τσάρνεκ, θεωρεί ότι οι LGBT δεν είναι ίσοι με τους «κανονικούς ανθρώπους» και ότι οι γυναίκες δημιουργήθηκαν για να γεννάνε παιδιά. Ο Ντούντα είπε ότι ο Τσάρνεκ θα φέρει ιδεολογική ισορροπία στην ακαδημία, καθώς «τα τελευταία χρόνια, άνθρωποι που επιδιώκουν την αριστεία στην επιστημονική εξέλιξη… έχουν δεχθεί βίαιες επιθέσεις επειδή δεν έχουν πολιτικά ορθή άποψη, δηλαδή φιλελεύθερη-αριστερή».
Στη δε Βραζιλία, ο πρόεδρος Ζαΐρ Μπολσονάρου στοχεύει στην απαλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας από «μαρξιστικά σκουπίδια», στην αφαίρεση των αναφορών σε φεμινισμό, ομοφυλοφιλία και βία εναντίον των γυναικών, ενώ ενθαρρύνει τους φοιτητές να κάνουν αναφορά σε καθηγητές που τους κάνουν «πλύση εγκεφάλου».
Μια αυτοεξόριστη στη Γαλλία ερευνήτρια από την Τουρκία έγραψε στη Βιντάλ ότι η πολιτική της τής θύμισε την καταπίεση των Τούρκων ακαδημαϊκών. Γιατί ο «σουλτάνος» μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του τον Ιούλιο του 2016, εξαπέλυσε καταρχάς έναν ανελέητο διωγμό εναντίον ακαδημαϊκών. Περίπου 6.000 ακαδημαϊκοί έχασαν τη δουλειά τους, το δικαίωμα να ταξιδέψουν, τους ασκήθηκαν διώξεις, κάποιοι φυλακίστηκαν και τουλάχιστον ένας αυτοκτόνησε. Άλλοι αυτοεξορίστηκαν το 2017, όταν οι τουρκικές εισαγγελικές αρχές τους απήγγειλαν κατηγορίες ότι «προπαγανδίζουν υπέρ τρομοκρατικής οργάνωσης» επειδή είχαν υπογράψει έκκληση να σταματήσουν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον των Κούρδων και να βρεθεί ειρηνική λύση. Καθόλου τυχαία, τo 2017 επίσης ο Ερντογάν εισήγαγε νέο σχολικό πρόγραμμα, που μεταξύ άλλων παρουσιάζει την τζιχάντ ως «μέρος της θρησκείας». Το σφυροκόπημα εναντίον της ακαδημαϊκής ελευθερίας οδήγησε στις πρόσφατες μαζικές φοιτητικές διαδηλώσεις, με αφορμή τον απευθείας διορισμό από τον «σουλτάνο» του πρύτανη στο Πανεπιστήμιο Bogazici, τη στιγμή που οι πρυτάνεις εκλέγονταν από το ίδιο το ίδρυμα.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, σε ένα έχουν απόλυτο δίκιο όλες αυτές οι κυβερνήσεις: τα Πανεπιστήμια συνιστούν απειλή. Απειλή για κάθε αντιδημοκρατική διακυβέρνηση που επιθυμεί διακαώς να πλαισιώνεται αποκλειστικά από πειθήνιους πολίτες χωρίς κριτική σκέψη ώστε να μπορεί ασύδοτη πια να διαπλάθει τη δική της βολική «πραγματικότητα». Μια απειλή, συστατική προϋπόθεση της δημοκρατίας.
![[Ταξίδι στο αστικό τοπίο], του Ευάγγελου Ρουσάκη](https://popaganda.gr/wp-content/uploads/2019/10/Noites-Apoikies-Euaggelos-Rousakis-300x200.jpg)
